De briefwisseling tussen Lodewijk van Deyssel en Albert Verwey

[p. 217]

201A

Over Stijl, Periode en

Rhythme

Aan den heer Albert Verwey

Waarde Heer,

Uw beschouwing over stijl, rhythme en volzin, leerzaam als zij is, kan niet als een argument tegen mij gelden. Want ik heb die termen niet geheel gebruikt met de bedoeling, door u toegelicht. Gij laat mij van stijl en volzin spreken in den schoolschen, en ik nam ze in een meer liberalen zin, wijl ik, als voorbeeld, aan den stijl, den volzin en ook aan de rhythme van Plato dacht. En ik meende, deze liberaliteit was duidelijk aangewezen, waar ik sprak van ‘woordenreeksen, die men kan hanteeren tot het bereiken van een zuiver effect.’

Ik zou u wel willen vragen: is er wel proza en ook poëzie bestaanbaar, niet opgebouwd uit woordenreeksen, die ieder voor zich als één geheel zich doen gevoelen? En niets anders dan zulk een woordenreeks bedoelde ik met het woord periode, en met stijl de volkomenheid en de individueele volkomenheid in het gebruik dier woordenreeksen.

Een periode dan noemde ik een woordenreeks, die als een eenheid gevoeld wordt. Hoe brengt de schrijver die eenheid in zijn volzin? Een der middelen noemdet gij zelf, het is het beginsel van de evenmaat. Maar gij zelf voegdet er zeer terecht bij: het beginsel van evenmaat brengt alleen dan leven in den volzin, wanneer een rijke ziel er achter schuilt, wanneer het beginsel met aandrang en virtuositeit gebruikt wordt.

Welk ander middel is er nog? Ik geloof dat men alle denkbare middelen onder éénen naam kan samenvatten, en wel met het woord rhythme. Want gelijk een strooming bestaat uit vele deelen die achtereen komen en te zamen als één geheel opgevat worden, zoo heeft ook een volzin deelen, ieder op zich zelf gevoeld, en toch het besef gevend, dat zij bijeen hooren. De schema's nu der rhythmen zijn meer dan één, en ik zou wederom het beginsel van evenmaat kunnen noemen als karakteristiek van één der schema's, en de kunstgreep der antithese als een welbekend middel om het bijeenbehooren ook voor de ziel, en niet voor den geest slechts tastbaar te maken. Doch ook de antithese is, zonder virtuositeit toegepast, al spoedig droog en stuitend.

Uit deze bespreking van de woorden periode en rhythme blijkt reeds, waarde lezer, dat ik ze als naverwante begrippen beschouwde, toen ik over proza sprak, en daarbij van een liberale opvatting uitging. Want de rhythme is het, die van het vele één, en wel een levend één, en dus een levende periode maakt.

En natuurlijk moet zulk een periode, bij voorkeur, niet slechts levend, doch ook schoon levend zijn, of zoo ge liever wilt, artistiek levend. Wanneer dit schoon levende bereikt is, is de stijl bereikt; zoo niet, dan kan er genoeg bereikt zijn, om ons van een onvolkomen stijl te doen spreken; wanneer een auteur aan het schoon levende van zijn perioden een persoonlijk cachet heeft gegeven, mag men hem zijn stijl toekennen; en zoo het persoonlijk-schoon-levende niet volkomen is uitgedrukt is zijn stijl onvolkomen.

Dit tot toelichting van de technische termen zooals ik ze gebruikte, - het zal wel waar zijn dat men pogingen tot stijl, aanwijzingen op stijl, schema's van stijl óók menigmaal stijl noemt -, en er blijkt uit deze toelichting, dat ik geen schoolmeesterachtigen, doch een zeer liberalen maatstaf nam. Of is het niet waar, dat een brok proza een aaneen-

[p. 218]

schakeling is van woordenreeksen, die ieder voor zich weer een geheel zijn, en als zoodanig gevoeld moeten worden? Is dit niet zoo, al is het ook waar, dat de artist af en toe speelt met deze aaneenschakeling en af en toe zijn woordenreeksen niet voltooit?

Gij, waarde heer, noemt het geluid de essentie van de rhythme, en zeker noemt ge daar een zeer belangrijke zaak, al mag ik u niet toegeven, dat zij de eenige is. Maar ik heb ook niet ontkend, dat het den heer Van Deyssel in zijn proza aan geluid ontbreekt, ik heb juist den forschen klank aangewezen en geprezen, en ook hierin dus verdien ik geen berisping.

En wat is het middel, waardoor men beslist, of een woordenreeks goed gebouwd is of niet? Gij steldet die vraag niet, doch een ander doet ze wellicht, en ik vermoed, wij zullen beiden hem antwoorden, dat hier geraakt wordt aan het uiterste probleem van het literaire gevoel en van de literaire kritiek. Men kan geen ander laatste kriterium aangeven dan zijn eigen gevoel. Maar wanner men een auteur leest, en men gevoelt de bedoeling van een zekere eenheid en een schoone eenheid, doch men gevoelt er bij, dat tegen die bedoeling gezondigd is een of meer malen, dan heeft men een onaangename gewaarwording, althans geen geheel aangename; men vindt dat de auteur niet zoo goed is als hij zijn kon en moest, en men mag zeggen met de termen, zooals ik ze omschreef, dat hij zijn stijl, zijn periode en zijn rhythme niet verzorgd heeft, tenzij men in onbekwaamheid de oorzaak van het onvolkomene wil zoeken. Een ander middel dan het gevoel weet ik niet, en nooit ontmoette ik iemand, die er een kende. Want ook als iemand voor ons de periode een weinig wijzigde, en wij ze dan goed vonden, ook dan nog zou ons gevoel het eenige laatste kriterium zijn.

Eén ding geef u gaarne toe, waarde heer. Mijn overgang van een oordeel over één bundel op een oordeel over den schrijver in het algemeen was overhaast, al was hij niet zoo sterk uitgedrukt, als gij meendet te lezen. Maar ik heb mij bedacht, dat van Rembrandt zelfs schilderijen bestaan, door zijn bewonderaars niet bewonderd; ik herinner mij, hoe een Beethoven-aanbidder het jammer vond, dat sommige van zijn werken gepubliceerd waren, en ook op Plato zal wel hier en daar wat aan te merken zijn. Men kan dus een groot, een zeer groot, een artist van den eersten rang zijn, en toch niet volmaakt.

Vergun mij hieraan nog een paar opmerkingen toe te voegen, die u wellicht niet aangaan, doch anderen misschien wel. Want ik heb sommigen hooren beweren, dat mijn beschouwing over Van Deyssel niet royaal was, wijl ik ze grondde vooral op twee volzinnen, waarvan er een genomen was uit een lyrisch brok. Doch gij, waarde heer, hebt het gezien, hoop ik: beide zinnen werden gebruikt als illustratie van een algemeene opmerking, en de tweede was niet genomen uit een lyrische episode, doch uit een zuiver theoretisch en historisch, verstandelijk verklarend hoofdstuk.

Met vriendschaplijke hoogachting,

Ch. M. van Deventer