De briefwisseling tussen Lodewijk van Deyssel en Albert Verwey

67

Baarn, 11 Maart 1895.

Waarde Vriend,

Het adres van Mevrouw Giese is 's Gravenhage.

Vroeger woonde zij op het ‘Kanaal’; of dat nog zoo is, weet ik niet. In dank het pakje, met de tijdschriften, ontvangen.

De Engelsche boekenlijst zal ik voor je bewaren.

Zend mij het stuk van Hora Adama maar niet.

Over je brief waarin het tweemaandelijksch-blijven van ons tijdschrift wordt behandeld, heb ik nagedacht. Ik vind het goed, om nu te zeggen, dat wij nog éen jaar na dit zullen blijven zoo als wij nu zíjn, en dan verder zien. Ik vind dan dat wij, v.d. Horst's raad van dik en duur (een beetje veel en een beetje vet) opvolgend, met Septemb. 14 vel en ƒ10,- moeten worden en v.d. Goes, Bolland en v. Deventer aan ons moeten verbinden

[p. 92]

voor 1 a 1 ½ vel per aflevering, en, daar buiten nog, ½ vel over Tooneel, door v.d. Horst of v.d.G. te leveren.-

Hoe is de Mei-aflevering?

Van Maanen^241	32
Jelgersma^242	32
v.d. Goes^243	17
v. Deventer^244	16
Aletrino^245	24
Prins^246	8
Verburgh^247	8
Bierens de Haan^248	16 (ik stuur je dit)
Erens (heb ik reeds)^249	8
	___
	161 blz.

O neen, ik vergeet Cox.²⁵⁰ Hiervoor kunnen v. Maanen en Jelgersma misschien in tweën.

Op v.d. Horst en Veth is ook niet gerekend.

Als wij v. Deventer zijn 6 vel dit jaar betálen, hoeven zij, denk ik, des noods niet geheel geplaatst. Daar wij toch ook het volgend jaar dikker zijn en dan meer ruimte voor hem hebben.

De boekbeoordeelingen van Sam en Chap²⁵¹ vind ik al heel weinig zaaks, met je verlof. Dat van Chap hadden wij, dunkt mij, niet moeten plaatsen. (Het is om over te geven.) -

Vaarwel, ik ben over het nieuwe boek van Huysmans bezig.²⁵²

t.t.

Karel Alb. Th.

241 Zie echter noot 232.

242 D.G. Jelgersma, De ontkenning der moraal/Stirner, Ibsen, Nietzsche, in Tweemaandelijksch Tijdschrift, 1e jrg., aflev. 5, mei 1895, p. 284-322, en aldaar gedagtekend Amsterdam, April '95.

243 F. van der Goes, Gijsbrecht van Amstel/Urbs antiqua ruit, in idem, mei 1895, p. 223-240, aldaar gedagtekend Februari 1895.

244 Ch. M. van Deventer, De legende van Lavoisier, in idem, mei 1895, p. 241-258.

245 A. Aletrino, Martha, in idem, mei 1895, p. 264-283.

246 Ary Prins, In Rusland, II, in idem, mei 1895, p. 169-175.

247 Zie noot 210.

248 Zie noot 256.

249 Zie noot 228.

250 Zie noot 163.

251 Zie noot 171 en noot 103.

252 J.K. Huysmans' roman En Route , Tresse & Stock, Paris, 1895, werd al op 2, 3 en 4 maart 1895 door Van Deyssel gelezen danwel herlezen, zodat de toezending van En Route, op 27 mei 1895, door zijn broer Jan Alberdingk Thijm S.J. (1847-1926) als mosterd na de maaltijd kwam. Heer-broer Jan, zoals hij conform het Katholieke spraakgebruik genoemd werd, schreef bij die gelegenheid: ‘Moge de lezing u nuttig zijn en gooi het anders maar in het vuur. Ik voor mij houd meer van St. Thomas of van de Belijdenissen van St. Augustinus of ook van Louis Veuillot. Men zegt echter, dat er veel psychologie in steekt en heeft het mij gezonden om het u te zenden. God zegene het dus!’ Van Deyssel had toen reeds vastgelegd, op 2 maart 1895: ‘Ik ga nu dit boek van Huysmans lezen. Ik zal even aanteekenen wat ik er nu van denk. Ik meen voor-uit te weten wat ik denken zal als ik 't uit heb:
In dit boek wordt beschreven de godsdienst van het hedendaagsch Katholicisme: kerken, kloosters, enz. Daar-tusschen in, tusschen de wereld-geestelijken, klooster-geestelijken, enz., Huysmans, met zijn naturalistiesch aangelegd observatie-vermogen, met zijn van [doorgehaald: uit] het naturalistiesch gevoel uit gezien aangenaam aandoende oprechtheid, warsheid van chic, van saloneskheid, van burgerlijke lievigheid, Huysmans, wiens eigen gevoel, o.a. uit Là-Bas te extraheeren, weinig meer dan een vrijwel gemeen-goed geworden neetoorige zwart-galligheid en, door de dagelijksche gewone wereld al tijd als iets leelijks te hebben gezien, daarvan walgende en met moeye nieuwsgierigheid iets anders zoekende ontevredenheid.
Huysmans, tot nu toe steeds gedoemd om te blijven: de naturalist. Hij is nu de naturalist, wien niet meer de kapperswinkel of een troepje diligence-reizigers of een vrouw achter een sinaasappelen-wagen in een Parijsche straat [doorgehaald: interesseer] belangrijk lijken, maar nu wel: kerken, kloosters, heden en verleden van het Katholieke Kristendom.
Behalve dat zijn onderwerpen nu anders zijn, brengt hij, - zoû men zeggen, en dít ís ook zoo - zijn eigen leven, laat ons zeggen zijn eigen geestes- en gemoedleven, - meer dan vroeger in zijn werk. Maar, waaruit bestaat dat eigen leven? Uit het maken van opmerkingen over wat hij buiten zich ziet en over wat hij zelf gewaar wordt, - welke opmerkingen, - voor iemand die nu eenmaal het vermogen van observeeren, dat de meeste menschen missen hééft, en die in het naturalistiesch leven is ingeleefd - in der daad allemaal [doorgehaald: verschrikkelijk] heel aardig maar toch tamelijk gewoon en laag-bij-den-grond van aard zijn.
Hij is nooit gestegen tot fijne psychologische auto-analyses, noch tot het, “impressionistisch”, noteeren van eigen helder-droomerig stemmingen-leven. Zijn observatie-leven is gebleven dat van een naturalistiesch realist van het eerste stadium. Nu zoekt hij den godsdienst, nu zoû hij wenschen zelf godsdienstig van stemming en gezindheid te zijn, maar daartoe is noodig een rijzen en buigen van de ziel, een kuische afzondering van haar in zich zelve, en dán een bewegen van haar in afmetingen, waarbij te vergelijken zijn tegenwoordig soort van observatie-leven is als een spin bij een luchtballon.
De geest van den man van A Rebours en Croquis parisiens is niet veranderd. Hij zoekt, maar het naturalistiesch voel-en-zien begrip is zijn, hem als zoodanig onbewuste, ín-waarheid, en daarom zal hij niet vinden al zoekt hij ook zijn leven lang, even min als iemant, die jaren lang met al zijn zintuigen één kamer doorzoekt dat wat in de andere kamer maar voor 't grijpen ligt. En of hij nu de stigmaten van Catharina Emmerich beschrijft, en wat hij vond in de boeken der middeneeuwsche Heiligen, en alle zeden en gebruiken van vroegere en hedendaagsche manne- en vrouwenkloosters, en de “Biecht” en gesprekken over het “mystieke” zieleleven, - in plaats van de bizonderheden van het lichamelijke sexueele leven en de winkel-uitstallingen van vroeger, - dat is, helaas, alles om het even, en verandert niet het wezen van den mensch. [doorgehaald: Onnoodig te zeggen dat dit boek toch] Het is eigenlijk niet de moeite waard hier bij te voegen, dat dit boek toch natuurlijk heel interessant is en veel meer waard dan de werken der courante fransche schrijvers, Lemaître, Brunetière, enz.-.’
Op 6 maart 1895 voegde Van Deyssel hier aan toe: ‘Er zijn vier plaatsen, waar Huysmans raakt aan dat, wat de hoogere inhoud van zijn boek had kunnen zijn: 1e zegt hij, dat hij “geloovig” is geworden, dat hij ontvangen heeft “het Geloof”. Hiervan deelt hij verder mede, dat het proces van geloovigworden gebeurd is in zijn onderbewustheid. Het is gebeurd, maar hij weet niet hoe. Op een zekeren ochtend werd hij wakker en merkte dat hij “het Geloof” had. Maar, zegt hij, al weet hij niet hoe 't gegaan is, de oorzaken van dit verschijnsel, van zijn “geloovig-worden”, kan hij wel eenigszins naspeuren. Hij weet er drie: ten eerste, het atavisme, de geloovigheid van zijn voorgeslacht, sommige religieuze indrukken in zijn jeugd ontvangen en die achter zijn ongeloovig leven om, ongemerkt in hem hebben voortgewerkt; ten tweede, de kunst, zijn bewondering voor de schilderijen der Primitieven, de middeneeuwsche architektuur, de oude muziek, proza en poëzie; ten derde, zijn walging van de hedendaagsche wereld.
Dit nu, is alles goed en merkwaardig. Het hindert ook niet, dat zoo uitvoerig door den jong-geloovige de oorzaken zijner verandering rationalistiesch en fysiologiesch worden gezien en verhaald. Maar, wel voelde ik hier het gemis aan wat het voornaamste is, namelijk aan een omschrijving van wat daarmede bedoeld wordt: “Het Geloof”. Ik was voortdurend geneigd te vragen: wat ís dat “geloovig zijn”, “het Geloof hebben?”
2e spreekt hij ergens van eene zachte [doorgehaald: inwendige aanraking] aanraking van zijn zieleleven, die hij gewaar werd, van een van buiten hem komende wil, die zich voor de zijne in de plaats stelde. 3e verhaalt hij van het buiten zich zelf gaan in het gebed.
4e zegt hij dat hij, na de Biecht, “de tegenwoordigheid van Christus in de kamer zeer naauwkeurig (“très nettement”) voelde.”
Maar, vooral bij de lezing van het tweede deel der geschiedenis, dat het mooiste is, verlaat mij de spijt over wat het boek had kunnen zijn en niet is, aanvaard ik en ben blij met de innige aandoenlijkheid die het heeft, juist om dat het niet anders is dan het is, zoo gewoon en eenvoudig, zoo zonder zielegeleerdheid, zonder hoogere methode, zonder overweldigend Begrip, zonder prachtige Visie.
Want nu is het een weldaad voor het hart, met zijn lieve en simpele nederigheid, zijn gewone en naauwkeurige hedendaagschheid, de diep-heldere wel van zijn moreele-schoonheid.
Daarom is het boek éénig en zijn verschijning iets veel meers dan wat de, fijnere, psychologen, de, meer poëtische, symbolisten, de, rijker verscheiden, artistiek-gevoelige archeologen geven, - om dat het de zedelijke-schoonheid in de moderne-menschenziel beduidt, om dat het de in berouw gebroken-ziel van een nieuwerwetsch parijsch schrijver doet zien, een die van de wereld walgde, en nu meer nog walgt van zich zelf.’