Algemeen letterkundig lexicon

foneem

Etym: Gr. fōnèma = stemgeluid.

Taalkundige term voor de kleinste klankeenheid die een betekenisverschil kan veroorzaken (vgl. allofoon). Zo valt uit het betekenisverschil tussen ‘bal’ en ‘pal’ te concluderen dat /b/ en /p/ verschillende fonemen zijn.

Fonemen kunnen beschreven worden als een geheel van onderscheidende (of distinctieve) kenmerken. Zo zijn de twee fonemen /b/ en /p/ allebei plofklanken (plosief) die met beide lippen worden uitgesproken (bilabiaal), maar bij de eerste trillen de stembanden (stemhebbend) en bij de tweede niet. Dit geeft de volgende analyse:

•	/b/ = [plosief +], [bilabiaal +], [stemhebbend +]
•	/p/ = [plosief +], [bilabiaal +], [stemhebbend –]

Een ander voorbeeld: de fonemen /d/ en /t/ worden uitgesproken door de tong de bovenste tandkast te laten raken (alveolaar), wat resulteert in:

•	/d/ = [plosief +], [alveolaar +], [stemhebbend +]
•	/t/ = [plosief +], [alveolaar +], [stemhebbend –]

Elke taal heeft zijn eigen fonologisch systeem, met een eigen aantal fonemen en een eigen selectie van mogelijke distinctieve kenmerken.

Lit: J. Kooij & M. van Oostendorp, Fonologie: uitnodiging tot de klankleer van het Nederlands (2003), p.19-22.

fondscatalogus

fonisch zie klank