Algemeen letterkundig lexicon

tendensliteratuur

Etym: Lat. tendere = uitstrekken, zich richten naar, streven naar, beogen.

Term uit de literaire kritiek voor literatuur waarvan het uiteindelijk belang niet in de eerste plaats ligt in de literatuur als zodanig, maar daarbuiten. Tendensliteratuur wordt daarbij gezien als middel tot politieke, sociale, religieuze of morele emancipatie en men spreekt in dit verband dan ook over het engagement van de auteur.

Het begrip valt moeilijk nauwkeurig af te grenzen. Tal van andere termen – zoals didactische literatuur, religieuze poëzie, moralistische literatuur, sociale literatuur, politieke literatuur, marxistische literatuur, propagandaliteratuur, geëngageerde literatuur, probleemliteratuur – benoemen mogelijke vormen van tendensliteratuur. De artistieke vormgeving in tendensliteratuur is soms niet méér dan een excuus voor de propagandistische bedoelingen; redundantie, het gebruik van ‘spreekbuispersonages’ en een voorspelbare plot zijn typische kenmerken. Daardoor krijgt de term gemakkelijk een negatieve connotatie: het zou een mindere soort literatuur zijn. Uiteraard is dat een kwestie van literatuuropvatting in een bepaalde tijd of van een bepaalde persoon. Zo impliceert volgens de weerspiegelingstheorie van de marxist G. Lukács elke grote kunst het onderkennen van en stelling nemen tegenover tendensen in de sociale realiteit. De ruimheid van het begrip en de betrekkelijkheid van het oordeel blijken ook uit wat doorgaans als voorbeelden van tendensliteratuur worden genoemd: Uncle Tom’s cabin (1852) van H. Beecher-Stowe, Multatuli’s Max Havelaar (1860), Herman Heijermans’ Op hoop van zegen (1900), Herman Gorters Pan (1916) of H. Mulisch’ Bericht aan de rattenkoning (1966). Uit deze voorbeelden blijkt tevens dat het verschijnsel zich in verschillende genres kan voordoen (vandaar ook de termen tendensroman, tendensdrama en tendenspoëzie). De toepassing van de term blijkt overigens vaak een kwestie van gradatie: naarmate de auteur explicieter zijn politieke, sociale of andere stellingname(s) verwoordt is men eerder geneigd van tendensliteratuur te spreken.

Lit: C.M. Bowra, Poetry and politics (1966) • P. Stein (red.), Theorie der politischen Dichtung (1973) • A.P. Foulkes, Literature as propaganda (1983) • S.R. Suleiman, Authoritarian fictions: the ideological novel as a literary genre (1983) • M. Heijs, Door ernstige drift geleid. Protestants-christelijke jeugdboeken na 1920 (1987).

tencon zie tenso(n)

tenor/vehicle