Algemeen letterkundig lexicon

atlas

Etym: Gr. de drager; tlao = dragen; Atlas was in de Griekse mythologie de drager van het hemelgewelf, maar ook een legendarische figuur, administrator van het koninkrijk Etrurië.

Een atlas is een verzameling land-, zee- of hemelkaarten, al dan niet in boekvorm. De term, gebaseerd op de legendarische figuur Atlas, is geijkt door de beroemde kaartenmaker Mercator in zijn postuum (1595) verschenen Atlas sive cosmographicae meditationes de fabrica mundi et fabricati figura (= atlas, d.w.z. kosmografische overwegingen over de schepping van de wereld en de afbeelding van het geschapene). De behoefte aan atlassen nam enorm toe door de grote ontdekkingsreizen van de 15^de en 16^de eeuw. De Nederlandse atlassen van Marcator-Hondius, Blaeu en Janssonius waren in de 17^de eeuw onovertroffen. Op het gebied van de schoolatlassen is die van Bos al generaties lang toonaangevend.

Behalve voor een verzameling kaarten wordt de term ook gebruikt voor een verzameling prenten, portretten, plattegronden, tekeningen en foto's die betrekking hebben op grotere of kleinere geografische eenheden (land, regio, stad) of op bepaalde historische onderwerpen (historieprenten, literatuurgeschiedenis, dialecten, paleografie). Veel archieven beschikken over een historisch-topografische atlas waarin men kaarten en plattegronden aantreft van de desbetreffende streek of stad, foto's van gebouwen, portretten van belangrijke figuren, oude tekeningen van gemeentewerken e.d.

Een belangrijke verzameling historieprenten is de Atlas van Stolk te Rotterdam waarvan door G. van Rijn & C. van Ommeren een catalogus is samengesteld (11 dln., 1895-1933). Platenatlassen bij de Nederlandse literatuurgeschiedenis met foto’s van letterkundigen, reproducties van handschriften, titelpagina's e.d. zijn samengesteld door M.A.P.C. Poelhekke & C.G.N. de Vooys, Platenatlas bij de Nederlandsche literatuurgeschiedenis (1933⁴); J. Kuypers & Th. de Ronde, Onze litteratuur in beeld (1935); F. Baur e.a., De Nederlandse letterkunde in honderd schrijvers (1953³); J. den Haan e.a., Honderd schrijvers van onze eeuw (1954) en H.J.M.F. Lodewick e.a., Ik probeer mijn pen. Atlas van de Nederlandse letterkunde (1982²).

Op het gebied van de Nederlandse dialecten beschikken we over taalkaarten in de Taalatlas van Noord- en Zuid-Nederland, begonnen door C.G. Kloeke (1939) en voortgezet door P.J. Meertens & Jo Daan, en de Taalatlas van Oost-Nederland en aangrenzende gebieden (1957) door K. Heeroma. Van de hand van J. De Caluwe, V. De Tier, A. S. Ghyselen en R. Vandenberghe is de Atlas van het dialect in Vlaanderen (2021).

Voor de Nederlandse paleografie zijn de belangrijkste atlassen met facsimile's en transcripties die van H. Brugmans & O. Oppermann, Atlas der Nederlandsche paleographie (1910); A. Hulshof, Deutsche und lateinische Schrift in den Niederlanden (1350-1650) (1918); H. Brouwer, Atlas voor Nederlandsche paleographie (1944); J.L. van der Gouw, Oud schrift in Nederland (1993³) en C. Dekker, R. Baetens & S. Maarschalkerweerd-Dechamps, Album paleographicum XVII provinciarum. Paleografisch album van Nederland, België, Luxemburg en Noord-Frankrijk / Album de paléographie des Pays-Bas, de Belgique, du Luxembourg et du Nord de la France (1992).

Wereldkaart uit de Atlas Maior (1662) van Joan Blaeu. [bron: Bibliopolis].

Lit: C. Koeman, Atlantes neerlandici: bibliography of terrestrial, maritime and celestial atlases and pilot books, published in the Netherlands up to 1880, 6 dln. (1967-1985) • R.V. Tooley, Maps and map-makers (1987⁷) • C. Koeman, Miscellanea cartographica: contributions to the history of cartography, ed. G. Schilder & P. van der Krogt (1988) • P.C.J. van der Krogt (red.), Koeman's Atlantes neerlandici. New edition, 9 dln. (1997-2012) • J. Werner, Abraham Ortelius (1527-1598): aartsvader van onze atlas (1998).

atellana zie fabula atellana

atmosfeer