Onder de groene linde. Verhalende liederen uit de mondelinge overlevering. Deel 3. Liederen over trouw en ontrouw in de liefde, verleiding en verlating

[p. 176]

IV
Trouw en ontrouw

[p. 177]

27
Al in die stad van Wenen

Samenvatting

Een soldaat deserteert uit het leger [om zijn meisje te kunnen ontmoeten]. Hij wordt gevangen genomen en ter dood veroordeeld. Met een verzoek om gratie en vrijlating wendt zijn meisje zich tot de koning [tot de legerleiding]; het verzoek wordt ingewilligd wanneer ze vier raadsels op bevredigende wijze heeft opgelost.

Toelichting

De versvorm van dit lied en in zekere mate de melodie van voorbeeld B zijn verwant aan O Straßburg, o Straßburg, du wunderschöne Stadt, eveneens een lied over een gedeserteerde en gevangen soldaat die echter, ondanks de smeekbeden van zijn ouders en ondanks de bittere tranen die zijn meisje om hem huilt, door de legerleiding niet wordt vrijgelaten. Volgens Erk/Böhme is dit een niet zo oud soldatenlied, vermoedelijk aan het eind van de 18e eeuw (vóór 1771) ontstaan in Zwaben, en in Duitsland algemeen bekend en geliefd (de meeste van onze opnamen werden gemaakt in de aan Duitsland grenzende provincies Groningen, Drente, Overijssel en Limburg).

De manier waarop onze zegslieden het lied zongen was, op enkele uitzonderingen na, eerder lieflijk dan soldatesk. Slechts vier maal werd een twee- of vierkwartsmaat genoteerd; de vierentwintig overige opnamen werden in zesachtste maat gezongen.

In plaats van die stad van Wenen komt onder de opnamen twee maal die kamp van Milligen of Millegen voor (Tiendeveen 1967, Nieuw-Balinge 1974). Millegens kamp komt eveneens voor in een een soldatenlied uit de periode 1815-1890, toen Nederland nog werd geregeerd door een vorst (Haan 1957, nr. 34):

Zien wij onze geliefde Vorst,
Dan klopt onze soldatenborst⁺

+ [str. 4, r. 1-2]

[p. 178]

en

Ja, hier in 't vrije Nederland
Strijdt men voor Vorst en Vaderland⁺

We nemen aan dat met Milligen of Millegen het plaatsje Millingen bij Nijmegen wordt bedoeld en niet het ten zuid-oosten van Turnhout gelegen Millegem.

De reden waarom de soldaat deserteerde wordt in onze voorbeelden niet, in sommige andere varianten wel uiteengezet:

Die wou gaan deserteren
Al om zijn zoetelief:
Om haar nog eens te spreken,
Om haar nog eens te zien.⁺

Maar hij ging deserteren
Om zijn bruid te zien,
Terwijl hij toch goed wist
Dat dit niet mocht geschiên.⁺

In de jaren zeventig heeft de Zangeres zonder Naam er het hare toe bijgedragen om het lied in Nederland (weer?) populair te maken.

+ [str. 5, r. 5-6]

+ (Winschoten 1962)

+ (Vries 1962)

Lied
A. 't Was in die stad van Wenen

De laatste twee regels van iedere strofe worden telkens herhaald.

Opname 9 februari 1962

[p. 179]

't Was in die stad van Wenen,
Al in die grote stad,
Waar duizenden soldaatjes
Hun inkwartiering had.
Maar onder die soldaatjes
Was een soldaatje klein,
Een van mijn kameraden,
Een goeie^1. vriend van mij.

Hij deserteerde van zijn post,
't Was midden in de nacht.
Toen hebben ze hem gegrepen
En naar 't schavot gebracht.
Daar moest het soldaatje sterven,
Ja, sterven zijne dood,
Voor hem was geen genade meer,
't Was de koning die hem ontbood^*.

Het meisje ging naar de koning:
Laat mijn soldaatje vrij
En anders zult gij morgenvroeg
De schande zien van mij.^2.
Ik zal u vier raadsels geven,
Als gij die allen raadt
Dan zult gij morgenvroeg
Weer hebben uw soldaat.

Zeg mij, wat is een koning,
Een koning zonder land?
Zeg mij, wat is het water,
Het water zonder zand?

1. In andere varianten ook wel: ware, verre of echte.

* het gebood

2. Usselo 1967: Dan heb ik tegen de morgen / Weer schaduw aan mijn zij.

[p. 180]

 

Zeg mij, wat is de sleutel

 

Die op alle sloten past?

 

Zeg mij, wat is een spiegel,

 

Een spiegel zonder glas?

De koning op de kaart
Is de koning zonder land,
Het water uit mijn ogen
Is het water zonder zand,
Het geld dat is de sleutel
Die op alle sloten past
En een hartje vol ware liefde
Is een spiegel zonder glas.

Soldaatje kreeg genade,
Soldaatje kreeg pardon
Omdat zijn zoetelief meisje
Deez' mooie raadsels kon.
Is dat geen zuivere liefde
Die zij haar minnaar bood?
Zij redde haar soldaatje
Van een gewissen dood.

[p. 181]

Gezongen door Regina Maathuis-Veltman te Eindhoven. Zij werd geboren in 1913 te Bolsward.

B. Wenen, Wenen, Wenen, Wenen

Opname 11 december 1970

Wenen, Wenen, Wenen, Wenen
Wenen, die grote stad,
Die meer dan duizend zielen
Die meer dan duizend bezat,

Daar was laatst een soldaatje,
Een soldaatje kloek en vrij.
Hij was een kameraadje,
Een beste vriend voor mij.

Twee van de in totaal tien strofen die Antonia Willekens van den Broek te Hamont (België) zong. Zij werd in 1925 geboren te Oud Gastel. Ook haar beide ouders kwamen uit Gastel. Haar vader werkte op kantoor bij Philips. Ze leerde de liederen van haar moeder, die ze weer van haar moeder had geleerd.

[p. 182]

C. Al in die stad van Wenen

Opname 9 november 1962

Al in die stad van Wenen
Al in die schone stad
Daar wordt zo menig soldaatje
Door de liefde al omgebracht.

Gezongen door Japien Kiewiet-Stel te Winschoten. Voor meer gegevens over haar zie lied 28B.

D. Al in die stad van Wenen

Opname 31 januari 1962

[p. 183]

1.

 

Al in die stad van Wenen

 

Al in die grote stad

 

Daar wordt zo menig soldaatje

 

Door liefde omgebracht

 

Daar wordt zo menig soldaatje, o ja,

 

Door liefde omgebracht.

Gezongen door mevrouw B. Heeres-Hilvering te Sellingen

Data en plaatsen van opname

21 12 1951^*	Katwijk aan Zee
20 03 1954^*	Vught
03 04 1954^*	Borgsweer
16 05 1954^*	Hoogkerk
16 05 1954^*	Hoogkerk
11 09 1954^*	Ten Boer
00 00 1957	Leeuwarden
00 11 1958	Koekange
25 05 1959^*	Emmen
00 10 1959	Rockanje
05 07 1961^*	Den Helder
31 01 1962	Sellingen
09 02 1962^*	Eindhoven
26 06 1962^*	Vries
09 11 1962	Winschoten
26 01 1963	Delfzijl
08 03 1963^*	Harlingen
11 03 1963	Wijnjeterp
04 10 1963^*	Eerbeek
29 10 1965	Peize
09 05 1966	Sittard
13 03 1967	Hardenberg
20 10 1967	Usselo
02 12 1967	Tiendeveen
31 01 1970	Emmer-Compascuum
11 12 1970	Budel
15 11 1974	Nieuw-Balinge
20 04 1977^**	Stramproy

* opname Will Scheepers

* opname Will Scheepers

* opname Will Scheepers

* opname Will Scheepers

* opname Will Scheepers

* opname Will Scheepers

* opname Will Scheepers

* opname Will Scheepers

* opname Will Scheepers

* opname Will Scheepers

* opname Will Scheepers

* opname Will Scheepers

** opname Marleen Deurvorst

Vermeldingen/literatuur

Bakker nr. 236; Bartelink 1967, 119-121; Boekenoogen nr. 5183; Erk/Böhme III, nr. 1392; Haan 1957, [nr. 34] nr. 37; Hoffmann 1900, nr. 955; Lambrechts nr. 75; Peeters 1952, III, 120-121; Veurman/Bax nr. 37; Wouters/Moormann II, 275-277.

Liedboekjes

De Zeeuwsche minnezanger. Oostburg z.j.⁹ [na 1860], A.J. Bronswijk, p. 63.

[p. 184]