Verzameld werk. Deel 6

[p. 181]

V Over dans

[p. 183]

Over dramatische dans; Harald Kreutzberg

Nu de meeste schouwburgen gesloten zijn, is het een verheugend bericht, dat de tournee van Harald Kreutzberg, aanvankelijk op begin juni vastgesteld, toch nog, zij het eerst in juli, zal plaatshebben. Kreutzberg is ongetwijfeld een van de veelzijdigste en meest representatieve scheppers van de dramatische danskunst, van welker geboorte wij thans getuigen zijn.

De toenadering, die de laatste decennia tussen dans en toneel is ontstaan, ontspruit aan het inzicht, van de tonelisten uit gezien, dat een kunst, die, als de realistische toneelkunst, zich voornamelijk voor psychologische typeringen leent, door het gemis van een bovenpersoonlijk element, artistieke waarde kan inboeten, terwijl de dansers van hun kant het toneel juist zochten om een meer substantiële inhoud aan hun kunst te schenken. De danskunst, zowel als het toneel, hebben dus gepoogd, naar het voorbeeld der primitieve sacrale dansen, van het oosters toneelspel en de klassieke Griekse tragedie, elkaar in hun onderscheidene uitingen te naderen, hetgeen voor de danskunst twee in wezen verschillende vormen heeft opgeleverd: het danstoneel en de werkelijke dramatische danskunst.

De dansers stonden immers voor verschillende moeilijkheden. Sommigen waren te zeer gepreoccupeerd met het probleem van de dans zelf om een organische vorm te kunnen vinden voor deze verbinding tussen dans en toneel. Bij het ‘vertoneliseren’ van de dans dreigden bovendien grote gevaren. In de eerste plaats ging het gevaar uit van het introduceren van een meer gedifferentieerde psychologie in de dans, dat wil dus zeggen: de vervanging van de elementaire hartstochten door ingewikkelder gevoelscomplexen. De differentiatie, de nuancering brengt licht met zich mee een verzwakking van de gevoelsovertuiging, waardoor vele overi-

[p. 184]

gens uitnemend geslaagde pantomimen (als bijvoorbeeld het Kurt Jooss-ballet) een enigszins flauwe smaak nalieten, bij alle appreciatie, die men overigens mocht hebben voor bepaalde kundigheden en briljante vondsten. Deze pantomimen dienden zich op de reclamepagina aan als dans, maar hadden evengoed kunnen worden geadverteerd als toneel, terwijl zij nog het zuiverst als danstoneel of, misschien nog beter, als gedanst toneel worden gekarakteriseerd.

Van dramatische danskunst, in tegenstelling tot danstoneel, kan men daarentegen met het volste recht spreken bij het werk van Harald Kreutzberg. Het dramatische is allengs gekomen in zijn dansen, waarin de dansdrift bleef bestaan als primaire factor. De dramatische handeling is bij hem niet door een opzettelijk experiment van buitenaf gekomen, maar tegelijk met de innerlijke groei van een kunstenaar, die zijn rijkere belevenissen in de dans wist uit te drukken. Het is dus slechts schijnbaar een grilligheid, wanneer men bij de uitvoeringen van deze danser, die men als een van de voornaamste scheppers van de dramatische dans moet beschouwen, op de programma's slechts twee dansen vermeld vindt, die officieel als dramatische dans zouden worden gerubriceerd.

Wanneer men Kreutzberg immers uitsluitend als een groot danser en niet als een vernieuwer van de dans mocht beschouwen, dan zou men naar willekeur zijn dansen kunnen onderbrengen onder een zeker aantal rubrieken, bijvoorbeeld: 1. de lyrische dansen, waartoe behoort de ‘Avondfantasie’; 2. muzikale interpretaties, die bij hem overigens veel zeldzamer zijn dan bij vele andere moderne dansers, ten dele omdat de pianist-componist Friedrich Wilckens, die hem sinds jaren begeleidt, geheel op zijn dansen is afgestemd; 3. volksdansen als bijvoorbeeld de vrolijke Hongaarse dansen; 4. karakterdansen als de ‘Koningsdans’ of de ‘Dans van de Beul’, die geslaagd zijn, en de ‘Dans van de Dronken Visser’, die mijns inziens minder geslaagd is; 5. de dramatische dansen, waartoe men voorlopig ‘Die Legende des Todes’ en ‘Orpheus treurt om Eurydike’ zou kunnen rekenen.

Men zou een voorkeur aan de dag kunnen leggen voor een van deze genres of voor een van deze dansen. Deze voorkeur

[p. 185]

zou toevallig kunnen vallen op de voor Kreutzberg meest typerende dans, ‘Die Legende des Todes’, waarin hij het probleem van de dramatische dans heeft opgelost. ‘Die Legende des Todes’ is de dans van een reeks ‘gewone stervelingen’, een misdadiger, een koning, een deern, een zieke, die onverwachts worden geconfronteerd met de dood en de ijdele versierselen van hun geest en van hun lichaam zien wegwapperen bij dit waaien van de doodskou. De voorkeur zou echter evengoed kunnen uitgaan naar de prachtige dans geheten ‘Avondfantasie’, waarin met een minimum aan middelen een maximum aan uitdrukkingskracht wordt bereikt.

De danser stelt zich in een avondlijk licht op met mistroostig opgetrokken schouders; vervolgens beschrijft hij, langzaam zich achterwaarts bewegend, een spiraal, waarna hij even blijft stilstaan; even draait dan nog zijn hoofd aan zijn hals, enkel om zich op zijn schouder te leggen, als bij vogels in de avond; dan laat hij in de berusting van de weemoed de schouders zakken. Tegenover de doodskou van ‘Die Legende des Todes’ of de overstelpende melancholie van de ‘Avondfantasie’ staat de zonnige charme van het ‘Spaans Straatliedje’ van Albeniz of de unheimische ‘Dans van de Beul’. Men zou op bijzonder details kunnen wijzen: op de suggestieve wijze waaorp hij in de ‘Koningsdans’ zijn hand opent, alsof hij ons een groot kristal voortovert of met een armgebaar, dat herinnert aan een vleugelslag, de stilte oproept in de ‘Engel der Verkondiging’.

Dat deze rubricering een verkeerde indruk zou scheppen, hangt samen met de wijze, waarop hij het ‘probleem’ van de dramatische danskunst heeft opgelost en die hemelsbreed verschilt van die van het gedanst toneel. Men zou eigenlijk zijn lyrische, folkloristische, pantomimische dansen wel tegenover elkaar, maar niet tegenover zijn dramatische dansen kunnen stellen, want al deze vormen werden in zijn twee dramatische dansen opgenomen. De psychologische kwaliteiten van de Beul of van de Koning vindt men terug in de wijze waarop hij zijn figuren van ‘Die Legende des Todes’ karakteriseert, maar men vindt er ook verschillende attitudes, die in wezen niet onderdoen voor het lyrisch moment van de

[p. 186]

‘Avondfantasie’; wat er nieuw aan is, is de bovenpersoonlijke betekenis, waarin hij door de handeling deze elementen heeft gevat.

Het grote verschil tussen de dramatische dans en het gedanst toneel is hierin gelegen, dat het laatste in wezen een verarming betekent, terwijl daarentegen de dramatische dans in alle opzichten een verrijking is van de dansvorm, daar er geen enkel typisch danselement wordt geofferd. Daarom moet men het letterlijk en niet als een stijlbloem opvatten als ik het werk van Kreutzberg veelzijdig noem (want geen vorm van dans wordt uit zijn creaties gebannen) en evenmin als ik Kreutzberg als de meest representatieve vertegenwoordiger van de dramatische danskunst karakteriseer, want het is door middel van de dans, dat hij zijn dramatische kunst schept.

Op zijn eerste tournee dit jaar door ons land heeft hij verrast met ‘Orpheus treurt om Eurydike’, een dans, zo tragisch en teder, dat ik het niet gewaagd heb hem te parafraseren, op zijn tweede tournee met ‘Die Legende des Todes’, die trouwens als dramatische dans karakteristieker is dan ‘Orpheus’. Wij zien met spanning zijn derde tournee tegemoet.