Verzameld werk. Deel 6

[p. 167]

Inleiding tot de Romantische school

Wie een inleiding wil houden over de Romantische school, ziet zichzelf al dadelijk gesteld voor een van die vele vragen, waarvan iedereen het antwoord aanvoelt of bevroedt, zonder dit nochtans in een formule te kunnen vangen of zelfs onder woorden te kunnen brengen.

Ieder van u kent tientallen van die vragen. Wat is het leven? Wat is de dood? Wat is liefde, l'amour of andere vormen derzelve? Of, om ons te bepalen tot de kunstgeschiedenis: wat houden begrippen als Middeleeuwen, Renaissance, Barok of Rococo nauwkeurig in? Zo worden wij ook vanmiddag gesteld voor een van die moeilijke vragen: wat betekent dat woord vol raadselen, de Romantiek? De eerste moeilijkheid die wij hierbij ondervinden, is dat dit woord aangewend wordt om verschillende zaken aan te duiden, als men tenminste mensentypen ook bij ‘zaken’ kan onderbrengen.

De Romantiek gebruikt men om een bepaald mensentype of eerder bepaalde mensentypes aan te duiden. Vervolgens is de Romantiek ook de naam voor een bepaald tijdvak uit de Europese beschavingsgeschiedenis, een tijdvak dat in de achttiende eeuw wortelt, haar hoogste bloei heeft in de jaren tussen 1815 en 1850 en dan weer wegebt. Als men in termen van de Franse geschiedenis zou mogen denken, zou men kunnen zeggen: de tijd tussen de twee Franse empires, tussen Napoleon i en Napoleon iii, de clean-shaven Napoleon en de Napoleon met de lange snor.

Laten wij het eerst spreken over de mensentypes die men als romantisch pleegt te beschouwen.

1. De meest populaire voorstelling van een romantisch mens valt samen met een onpraktisch mens, dat wil zeggen iemand wiens eigenaardige karakterstructuur hem niet in staat stelt een vaste plaats in de maatschappij te veroveren.

[p. 168]

In de voorstelling van de burger wordt dit gezelschap vooral gevormd door psychopaten en artiesten met lange haren.

2. Een ander mensentype dat nogal eens voor romantisch wordt uitgekreten is de operetteheld. De gepassioneerde mens met een neiging tot de hoge C. Wij kennen dit type vooral uit de opera's, bijvoorbeeld van Carmen en Don Juan, maar in de zware filosofische literatuur komt dit type eveneens voor, vooral dan weer onder de Spaanse vlag. Ik denk dan in de eerste plaats aan Miguel de Unamuno, voor wie een leven zonder hartstocht zou gelijk zijn met een leven zonder leven.

3. In het leven van het denken vervult het begrip Romantiek een belangrijker, in ieder geval meer verfijnde rol. Bij de hartstochtelijke mens worden eenvoudig gevoel en drift geaccentueerd ten koste van verstand, rede en geest. Dit is eigenlijk een vrij primitieve zaak. Wij hebben met een meer genuanceerde situatie te doen, wanneer het niet gaat om de verhouding gevoel en verstand, maar om die van rede en intuïtie. De intuïtieve mens kan men als een verfijnde romanticus beschouwen. Hij sluit de rede niet uit, maar het antwoord op de laatste vragen laat hij niet van de rede, maar van de intuïtie afhangen. Hij is toegankelijk en vatbaar voor indrukken en ingevingen, die hem toekomen uit de eigen ziel of wereldziel, die hij dan weer verschillende namen kan geven.

Ik heb u hier in het kort enkele mensentypes aangewezen, die men in het dagelijks gebruik als romantisch pleegt aan te duiden. Ik heb u genoemd: de onpraktische, de gepassioneerde en de intuïtieve mens. Waarschijnlijk zou men hier tal van andere types aan kunnen toevoegen.

Wat is nu de fout die men gewoonlijk pleegt te maken? Men gebruikt de karaktertrekken van een bepaald mensentype, meestal is het de gepassioneerde of intuïtieve mens, als karakteristieken van een bepaald tijdperk. Dat is het begin van alle verwarring. Men komt noodzakelijkerwijs tot een verwrongen en daardoor uiterst ingewikkeld beeld. Dat dit beeld onjuist moet zijn volgt reeds uit de vooronderstelling, die er aan ten grondslag ligt, dat een bepaald tijdvak uit de beschavingsgeschiedenis uitsluitend één mensentype zou

[p. 169]

hebben voortgebracht. Het zou niets minder betekenen dan dat het tijdvak tussen de slag van Waterloo en de staatsgreep van 1851 uitsluitend een bepaald soort mensentype zou hebben voortgebracht: het onpraktische individu, de gepassioneerde sinjeur of de intuïtieve filosoof à la Bergson. Dit is een absurditeit.

Het spreekt vanzelf, dat dit tijdvak in zijn produktie van mensentypes niet veel zal verschild hebben van andere historische perioden. Dit tijdvak heeft karaktertrekken, die om een reden, die ik straks voor u hoop bloot te leggen, punten van overeenkomst vertonen met de karakteristieken van de ‘romantische’ mens, maar daarmede toch allerminst identiek zijn. Wie dus hier gekomen is in de mening dat hij schilderijen zal vinden, die uit één en dezelfde geestesinstelling zijn geschilderd, zal bedrogen uitkomen. Wij kunnen wel zeggen dat zij geboren zijn uit eenzelfde algemene geest, gevormd door de karakteristieken van de Romantiek, maar niet uit eenzelfde individuele geestesinstelling. Wij kunnen onder de twintig à vijfentwintig schilders, die hier vertegenwoordigd zijn, ten minste vier à vijf verschillende types aanwijzen, waarbij ‘wij’ nog rekening ermee moeten houden dat eenzelfde type nog niet eenzelfde individu hoeft te betekenen. De schilders die mij persoonlijk het meest aantrekken op deze tentoonstelling, zijn Roelofs, Mirani en Kleijn. Wij hebben in verschillende vorm hier te maken met intuïtieve mensen, die zich geheel hebben laten doordrenken door de stemming van een begenadigd ogenblik en deze stemming op hun doeken hebben weten vast te leggen. Het sterkst is dit wel met het Gelders sparrenlandschap van Roelofs, maar ook de winterlandschappen van Mirani en Kleijn vertonen belangrijke kwaliteiten in deze richting. Braekeleer, Weiland en Bilders zijn ernstige emotionele naturen, Braekeleer op het zwaartillende af. De zoetelijke romantiek is vooral vertegenwoordigd door de ‘Moeder en Kind’ van De Block en de twee dames op de trap, van Powell, een Engelsman, hoe zou het ook anders kunnen? U weet dat de Engelsen enorm veel zoetelijke romantiek hebben opgeleverd in de schilderkunst. Het bezoek aan sommige Engelse musea heeft veel weg van een be-

[p. 170]

zoek aan een snoepgoedwinkel. Nakken en Leys hebben de toets van de virtuositeit. Voorts hebben wij hier verschillende van die typische vaklieden uit de Romantische school, van wie de makkelijke verkoopbaarheid behalve aan het ontwijfelbaar vakmanschap, ook aan een zekere neutraliteit van geest moet worden toegeschreven. De Romantiek is in vele landen de tijd geweest van het genie zonder talent, in Nederland is het veel eerder de tijd geweest van het talent zonder genie.

Wat zijn de karakteristieken van de Romantiek? De meest uiteenlopende figuren vallen onder de benaming Romantiek. Wij spreken van de hemelse poëzie van Shelley en Keats of van Hölderlin en Novalis. Maar ook het sarcasme en de ironie van Heine en Byron horen tot de Romantiek. De sentimentaliteit van Lamartine is typisch romantisch, zoals in de boeken staat, maar in de boeken staat ook dat het gigantische denksysteem van Hegel het werk is van een typische romanticus. De revolutionaire Victor Hugo wordt romantisch genoemd, maar aldus wordt ook genoemd de reactionair Bilderdijk. Is er niet ergens een formule te vinden, die al deze figuren samenbindt en die bovendien verklaart waarom de karakteristieken van dit tijdvak overeenkomsten vertonen met karaktertrekken in bepaalde mensentypes?

De Romantiek wordt mijns inziens gekarakteriseerd uitsluitend door één kenmerk. En wel door de zucht om het leven en het heelal als een eenheid te zien. In geen tijd heeft het verlangen naar de eenheid in de vorm van het Absolute of de Harmonie, dermate sterk geheerst. Men heeft verschillende wegen gevolgd tot bereiking van dit doel:

1. Door terug te grijpen naar een verleden, waarvan men vermoedde dat het gekenmerkt werd door een eenheid van geloof en staatkunde. Zoals u weet is de Romantiek de tijd van de ontdekking van de Middeleeuwen.

2. Door in de toekomst een paradijs te projecteren. De Romantiek heeft een menigte toekomstdromen gehad op sociaal, politiek, biologisch en religieus gebied. Toekomstdromen die veelal ook toekomstmuziek zijn gebleven.

3. Dan is er nog een derde uitweg, de weg der teleurstelling, der desillusie. Men heeft de eenheid gezocht, men heeft haar

[p. 171]

niet gevonden; men wreekt zich met ironie of sarcasme, maar men kan het niet te boven komen. Heine is de typische man, wiens dromen niet in vervulling zijn gegaan.

Selten habt ihr mich verstanden,
selten auch verstand ich euch.
Nur wenn wir ins Dreck uns fanden,
da verstanden wir uns gleich.

Uit deze zucht naar de eenheid laten zich verschillende verschijnselen verklaren.

1.	Waarom de formulering van het begrip Romantiek zo moeilijk is. De zucht naar de eenheid kan men bij de meest uiteenlopende figuren aantreffen.
2.	De overeenkomst tussen karakteristieken van de Romantiek en karaktertrekken van de zogenaamde ‘romantische mens’. De intuïtie vooronderstelt een openstaan voor de eenheid, de harmonie van het leven; de hartstochtelijkheid vooronderstelt zoal geen eenheid, dan toch eenzijdigheid.
3.	De typische aard van de Romantische school in Nederland. Zoals u weet is de Nederlandse schilderkunst een van de belangrijkste aspecten van de Europese cultuur. De Nederlandse kunst heeft ook in andere opzichten uitgemunt; wij hebben een vrij belangrijke muziek, wij hebben een zeer belangrijke literatuur, maar het belangrijkst is toch de schilderkunst. Wij hebben perioden gekend, de zeventiende en eind negentiende eeuw, dat de Nederlandse schilderkunst in de voorste rijen stond.

Wij vinden dan het samengaan van twee factoren, die een kunstwerk eerst recht tot een kunstwerk maken. De expressiviteit en de vormkracht. De expressiviteit alleen vindt men ook in het werk van kinderen en geestesgestoorden en nog het meest natuurlijk in het werk van gestoorde kinderen. Uitsluitend vormbesef kan nooit leiden tot vormkracht, de kracht immers is juist van de expressiviteit afkomstig. Uitsluitend vormbesef zal leiden tot vormelijkheid, formalisme of byzantinisme, zoals men ook weleens zegt. Men kent de grote tijden, men kent ook andere tijden, van ondergang en overgang.

[p. 172]

Men zou kunnen zeggen: dat de Nederlandse schilderkunst geen ondergangs-, maar wel overgangstijden heeft gekend. De Romantische school is een van deze overgangstijdperken. Zij zoekt in de eerste plaats naar de Eenheid, zoals alle kunst in de Romantiek. Zij zoekt dit door terug te zien. Wanneer men dus zegt dat de familietaferelen en landschappen in de Romantische school een einde is van de Hollandse school, dan heeft men stellig gelijk; maar men spreekt slechts een halve waarheid. Volgens de andere helft van de waarheid moet men tevens verklaren dat de Romantische school onder haar adepten ook voorlopers telt. Van dezen zou ik in de eerste plaats Roelofs willen noemen. Men voelt reeds de adem van het naderend impressionisme.

De Romantische school is geen toppunt in de Europese cultuur, maar zij is om twee redenen belangrijk. Ten eerste omdat haar adepten volgens een woord van Gerben Colmjon als bemiddelaars zijn opgetreden tussen de twee onvergelijkelijke momenten van de Nederlandse schilderkunst, het bezielde realisme van de zeventiende eeuw en het gevoelige impressionisme van de negentiende eeuw.

Ten tweede om wat zij zelf hebben gepresteerd. Ik denk dan in de eerste plaats aan de voorlopers over wie ik reeds gesproken heb. Nu is het ogenblik gekomen om mij weer in diep zwijgen te hullen en u de gelegenheid te geven uw bewondering of kritiek af te vuren op de tentoongestelde doeken.