Vaderlandsche historie. Deel 11

[p. 102]

Twintigste hoofdstuk.

Het kon, naer don Juan zich valschelyk inbeeldde, niet moeijelyk wezen voor hem zyn gedrag by de nog altyd vergaderde Staten generael uit te leggen en te regtveerdigen. Ook beproefde hy dit zonder uitstel, schryvende hun waerom hy zich op het kasteel van Namen had gevestigd, vooral omdat er aenslagen tegen zyne vryheid gesmeed waren geworden, en hy derhalve voor zyne eigen veiligheid maetregelen had dienen te nemen, doch zonder eenig kwaed inzigt tegen den vrede of de openbare rust der provinciën⁽¹⁾. Deze brief, toevertrouwd aen den baron van Rasseghem⁽²⁾ en den heere van Grobbendonck⁽³⁾, die last hadden hem naer Brussel te dragen en zynen inhoud mondelyk nader te verklaren, maekte maer kleinen indruk op de leden der Staten. De tyding van

(1) Zie Strada, I, bl. 316, en Bor, I, Boek XI, fol. 258, v^o.

(2) Zie ons X^de Deel, bl. 298, aent. 2.

(3) Gaspar Schets, baron van Wesemale, heer van Grobbendonck, Groot-Tresorier of bestierder van 's lands finantiën.

[p. 103]

hetgeen don Juan te Namen gedaen had, was zoo haest te Brussel niet aengekomen, of zy had daer, by groot en klein, eene schielyke verwondering gebaerd en argwaen verwekt tegen des konings stedehouder, wien men weldra nog andere beproevingen om steden of sloten te winnen aenwreef en allerlei vyandlyke voornemens te last lei. Het antwoord der Staten luidde dat zy niet de minste kennis hadden van aenslagen tegen hem gesmeed, weshalve zy daer geen geloof konden aen geven en zyne Hoogheid vermaenden dit insgelyks uit zyn hoofd te stellen. Zy eindigden met don Juan dringend te verzoeken om haestig naer Brussel weder te komen, belovende dat hy daer, even als in de andere Nederlandsche steden, niet te verwachten had dan getrouwigheid, gehoorzaemheid en volkomen veiligheid⁽¹⁾.

Met dit antwoord belastten zy dry leden hunner vergadering, die onverwyld naer Namen vertrokken en hunne boodschap by don Juan volbragten; doch ziet met welken uitslag. Don Juan weigerde niet stellig naer Brussel weder te keeren; maer op

(1) Zie Bor, loc. cit.

[p. 104]

de volgende voorwaerden: 1^o Dat men hem in bezit zou stellen van het wettig gezag hem toekomende als Gouverneur en kapitein generael der Nederlanden en, te dien einde, hem eene trouwe lyfwacht zou toestaen, om hem te vergezellen werwaerts by zoude wenschen zich te begeven; 2^o dat men hem het bevel zou laten over alle de krygslieden, en het regt van benoeming aller ambtenaren, gelyk zyne voorgangers dit gehad hadden: 3^o dat, dewyl de prins van Oranje, alsmede de Staten van Holland en Zeeland, sommige punten der Gentsche Pacificatie, en der overeenkomst van Marche weigerden te volbrengen, de Staten generael alle gemeenschap en onderhandelingen met hen zouden afbreken, en samenwerken met den landvoogd om den prins en diens aenhangers tot reden te brengen en te onderwerpen⁽¹⁾.

Deze verklaring ging gepaerd met een uitgebreiden brief, in welken don Juan zyne vredelievende oogmerken nog nader te kennen gaf⁽²⁾.

(1) Zie het stuk in zyn geheel, by Bor, fol. 259.

(2) Zie dien brief by Bor, fol. 259, v^o en fol. 260. - Zie mede Gachard, Actes des Etats génér. I, bl. 209, num. 687.

[p. 105]

Thans was het wederom de beurt der Staten om des landvoogds voorstellen te beantwoorden. Zulks deden zy dan ook vóór het einde van July⁽¹⁾, ja, en in zachte woorden genoeg, doch tevens op eene wyze dat don Juan er niet meê te vrede was, en zich hield aen zyn eerste besluit.

Aldus verliep de tyd in nutteloos over en weêr geschryf, zonder dat er eenige toenadering tusschen den landvoogd en de algemeene Staten te voorzien was. Verre van daer zelfs: de wantrouw der Staten groeide dagelyks aen; men kon niet meer onderstellen dat don Juan andere inzigten had dan om eene nieuwe worsteling aen te vangen en andermael te beproeven de provinciën door magt van wapenen te onderwerpen, als waertoe de overheersching van Namen en de nabyheid van Luxemburg hem de gemakkelykste middelen verschaffen zou. Men hoorde ook zeggen dat don Juan moeite deed om meester te worden van het kasteel van Antwerpen en van andere versterkte plaetsen; en zulks had schyn genoeg; maer de Staten staken hem in tyds dien pas af; want zy wisten de hoog-

(1) Zie de stukken by Bor, fol. 259, vlgg.

[p. 106]

duitsche bezetting daer uit te krygen, en niet alleen het slot, maer geheel de stad onder hun bevel te brengen. Zelfs ja deden zy, op verzoek der inwoonders, de versterkingen van het kasteel afwerpen, opdat de stad van dien kant in het vervolg niets meer zou te vreezen hebben⁽¹⁾.

Het zelfde was onlangs reeds gedaen te Gent. Daer ook hadden de Staten het kasteel ingenomen en doen afbreken, en de stad had, op hare beurt, werken van versterking uitgevoerd om zich in veiligheid te stellen tegen alle verrassing⁽²⁾. Nu was men nog bedacht hetzelfde te doen met de andere sloten van Nederland, welke, het eene voor en het andere na, geslecht werden, uitgezonderd alleen dat van Kameryk⁽³⁾, waer echter de Staten den

(1) Zie de byzonderheden by Bor, fol. 273, vlgg. Zie mede de Geschied. van Antwerpen, V, bl. 59, vlgg. Het was by deze gelegenheid dat het standbeeld van Alva, in eenen kelder van het kasteel gevonden, aen stukken geslagen en in de kanongietery der stad versmolten werd. Zie ons tiende Deel, bl. 551.

(2) Zie De Jonghe, Gentsche Geschied. I, bl. 303 vlgg.

(3) Kameryk was eene keizerlyke stad, van het hoofd des Ryks afhangende, behalve dat de aertsbisschop er ook zekere regten bezat, en waer derhalve de Staten niets in te zeggen of te doen hadden.

[p. 107]

bevelhebber uit wegnamen, om een' vertrouwd edelman in diens plaets te stellen⁽¹⁾. Ter zelver tyd schreven zy lange brieven aen den koning, in welke zy, gelyk men raden kan, al de schuld van het gebeurde aen don Juan te last legden⁽²⁾; maer het spreekt ook van zelf dat deze hun het woord niet alleen liet en, van zynen kant, den koning mede onderrigtte van den staet der zaken en zyn eigen gedrag verregtveerdigde. Meteen verzocht hy middelen om het wettig gezag, te samen met de goede orde, in de Nederlanden te herstellen, hetgeen hem niet mogelyk scheen zonder den kryg te voeren tegen de Staten en dier aenhangers.

Van dat gevoelen was de koning ook: alleenlyk ontbrak het hem aen het noodige geld om zynen stedehouder behoorlyk te ondersteunen; maer voor het overige werd er niets verzuimd ten einde don Juan te voorzien van krygsmagt. De soldaten die onlangs het land geruimd en in Frankryk dienst

(1) Zie Bentivoglio, II, bl. 213.

(2) Zie Gachard, Actes des Etats génér. I, bl. 211, num. 690. - Zie mede Bor, fol. 281, vlgg.

[p. 108]

genomen hadden, kregen bevel om haestig weder naer hier te komen, hetgeen insgelyks geboden werd aen de Spanjaerts die in het Meilandsche of het Noorden van Italië hadden schuilplaets gevonden, of die in Burgondië en elders verbleven. Deze kwamen voor en na aen te Luxemburg welke stad, met geheel de provincië van dien naem, in de gehoorzaemheid volhardden. En ook de beide steden van Charlemont en Mariënburg⁽¹⁾ hadden zich aen don Juan onderworpen, waervan de eerste byzonder dienstig was om, over de Maes, den aenvoer van leeftogt naer Namen te verzekeren. Alzoo zag allengskens de landvoogd zyne magt aengroeijen en kreeg nieuwen moed.

Dit alles geschiedde echter niet zonder dat de algemeene Staten daer kennis van hadden, welke dan ook, van hunne zyde, allerlei middelen in het werk legden om penningen te verzamelen en krygsvolk op de been te brengen. Daer slaegden zy, ja, ruim zoo goed in als don Juan; doch wat hun meest ontbrak was een bekwaem hoofd, in staet om over alles het oog te houden en het opperbevel te voe-

(1) Zie ons negende Deel, bl. 677 en de aenteekk.

[p. 109]

ren. Daer waren zy ten zeerste meê bekommerd en bevonden, na lange beraedslagingen, dat er niemand beter voor geschikt was dan prins Willem van Oranje, met wien zy altyd in gemeenschap waren gebleven, en die voortdurend vele vrienden en voorstanders in de zuidelyke provinciën had behouden. Deze dwongen als het ware, de Staten om den prins naer het zuiden, en bepaeldelyk naer Brussel te roepen, gelyk zy deden by brief van 6 September 1577⁽¹⁾. Hierop kregen zy een gunstig maer tevens voorzigtig antwoord⁽²⁾ en korte dagen daerna vertrok Willem van Geertruidenberg naer Antwerpen, waer hy, den 18 September, aenkwam, vergezeld van zyn' broeder Lodewyk van Nassau en eenige andere heeren⁽³⁾.

Zulks was te Brussel zoo haest niet geweten, of daer trok een gezantschap van vyf edellieden naer Antwerpen om den prins te verwelkomen en hem

(1) Zie Gachard, Actes, enz. I, bl. 241, num 776. Zie mede Corresp. de Guill. le Taciturne, IV, bl. v, vlgg.

(2) Zie Gachard, Corresp. de Guill. le Tac. IV, bl. viii, vlgg.

(3) Zie Gachard, bl. x.

[p. 110]

te verzoeken zonder uitstel zich naer de hoofdstad te begeven, verzoek dat hem terzelver tyd ook gedaen werd van wege de stedelyke regeering. Willem stemde gereedelyk toe; hy verliet Antwerpen den 23 September met een talryk gevolg, en kwam, na den middag, aen te Brussel, alwaer hy den welkomgroet ontving van geheel den adel en, mag men zeggen, feestelyk onthaeld werd door al het volk dat de straten vervulde. De stad weêrgalmde van vreugdekreten en de meeste gevels waren versierd. Willem betrok het Huis van Nassau⁽¹⁾, dat hy sedert 1566 niet meer gezien had, en thans op nieuw vervuld vond van vrienden en voorstanders⁽²⁾.

Daegs daerop, den 24 September, vergaderden de Staten generael. Oranje woonde deze vergadering by, in welke spraek was van de onderhandelingen die men tot dan gehouden had met don Juan, en waer een eindelyk besluit over te nemen was. Dit besluit, onder den invloed en de medewerking van Willem opgesteld, werd des ander-

(1) Zie ons tiende Deel, bl. 11, aenteek. 2.

(2) Zie Gachard, Corresp. de Guill. le Tac. IV, bl. xiv.

[p. 111]

dags door de Staten goedgekeurd en naer Namen gezonden om don Juan te worden medegedeeld: doch deze, zeer misnoegd wegens de overkomst des prinsen te Brussel en zyne inmenging in 's lands zaken, verwierp de voorstellen der Staten en deed er andere, op zyne beurt, die te Brussel even weinig ingang konden vinden⁽¹⁾. De nieuwe worsteling werd dan van dag tot dag onvermydelyker; de provinciën en de steden maekten daer gereedschap voor, en het kwam er weêr op aen om een hoofd te kiezen wien men het opperbestier en het bevel der krygsmagt toe zou vertrouwen.

Dat niemand daer beter voor berekend was dan prins Willem, ja dat hy alleen, in de omstandigheden waer de provinciën zich in bevonden, de bekwaemheid had om aen het hoofd der zaken te staen, begreep ieder; doch niemand toonde zich daer zoo zeer van overtuigd als het Brusselsch volk dat, nacht en dag, de wacht hield voor Oranjes paleis en hem overal vergezelde. De vrouwen vielen op hare knieën waer hy voorbyging, en bewezen hem, als het ware, eene goddelyke eer.

(1) Zie Gachard, ibid. bl. xxvi, vlgg.

[p. 112]

Eens dat hy later dan gewoonte in de vergadering der Staten gebleven was, werden de burgers ongerust, en vreezende dat er verraed in 't spel was, grepen zy naer de wapens om hem te verdedigen, tot dat de prins zelf aen eene venster der vergaderplaets zich vertoonende den oproer stilde⁽¹⁾.

In zulke gesteltenis der gemoederen kon er op niemand anders gedacht worden dan op den prins van Oranje, om het opperbewind des lands te voeren. Daer werd zelfs reeds gesproken van hem Ruwaert⁽²⁾ te noemen, het is te zeggen van hem al het gezag op te laden, en in zekeren zin hem met de souvereine magt te bekleeden. Willem van Oranje bevond zich dan, op het einde van 1577, nagenoeg in denzelfden toestand als op het laetste van 1576, toen men hem, na den afloop der Gent-

(1) Zie Gachard, ibid. bl. lix.

(2) De Ruwaert (eene verkorting, naer 't schynt, van Rustbewaerder) was eene soort van Dictator, gelyk de Romeinen, in de gevaerlykste omstandigheden hunnen opperbevelhebber noemden. In 1420 hadden de Brabanders den graef van Sint-Pol, hertog Jans eigen broeder, tot Ruwaert van Brabant aengesteld. Zie ons V^de Deel, bl. 630.

[p. 113]

sche Pacificatie tot hoofd der nationale party had gekozen. Doch, het verdient byzondere opmerking, telkens dat de prins op het punt scheen van zyne geheime inzigten verwezentlykt te zien en zyn doel bereikt te hebben, kwam er iets toevalligs in den weg dat alles weêr verydelde, en den eerzuchtigen man dwong om nieuwe plannen te smeden.

In 1576 had de onverwachte overkomst van don Juan een volslagen ommekeer in de omstandigheden gebragt en Willems zaken deerlyk achteruit gesteld: ditmael daerentegen ontstond de dwarsboom uit den boezem zelf des inlandschen adels, maer was daerdoor nog meer te duchten voor die hem in zynen weg ontmoette. Namelyk vele deftige edellieden, inzonderheid onder degenen die het voorvaderlyk geloof aengekleefd bleven, zagen met onrust den prins dagelyks grond winnen. Van den anderen kant erkenden zy dat koning Philip opgehouden had op de herten te heerschen en dat het land rust noch heil te verwachten had, zoo lang het onder den scepter van Spanje zou staen. Doch indien het noodig was dat de Nederlanden van meester veranderden, zoo verlangden de edellieden dat het land toebehoorde aen eenen vorst

[p. 114]

van soevereinen huize, aen een catholieken vorst, aen eenen vorst van het Oostenryksch-Belgisch huis van Habsburg, waer de koning van Spanje insgelyks uit stamde, ten einde aldus ten minste eenen schyn van wettigheid aen deze groote verandering te geven, en die eeniger wyze aennemelyk te maken in de oogen des konings.

Volgens dit plan werden zy bedacht op den aertshertog Matthias, broeder van den regeerenden keizer Rodolf II⁽¹⁾, en den aengetrouwden neef des konings⁽²⁾. De inzigten der edellieden gingen nog verder en, wat zeker byzondere aenmerking verdient, zy wilden doen in 1577 wat de koning, twintig jaer later, zelf deed, toen hy de Nederlandsche provinciën afstond aen zyne dochter Isabella en aen den aertshertog Albertus, den eigen broeder van Matthias op wien men thans het oog liet vallen.

(1) Rodolf II was, in 1576, zyn' vader Maximiliaen II opgevolgd en had verscheiden broeders, Matthias, Maximiliaen, Ernest, Albrecht en anderen.

(2) Door zyn huwelyk, in 1570 aengegaen met Anna Maria, dochter van keizer Maximiliaen II en Matthias moei. Zie ons tiende Deel, bl. 455-56.

[p. 115]

Zie daer dan het einddoel der samenzwering tegen den prins van Oranje gesmeed, en waer de hertog van Aerschot, met de andere leden des huizes van Croy den hoofdrol in speelden. Zy wilden de souvereiniteit der Nederlanden doen overgaen aen eenen afstammeling uit het huis van Habsburg en, by middel van een huwelyk met eene Infante van Spanje, de regten des konings eerbiedigen. Dit doel was zeker hoogst loffelyk. Hadde het kunnen getroffen worden, het zou, naer alle waerschynlykheid, den vrede en het geluk der Nederlanden hebben voortgebragt. De koning zelf verklaerde dat het, van het begin zyner regeering af, zyn voornemen was geweest de Nederlandsche provinciën af te scheiden van de Spaensche monarchy, en ze tot byzonder erfgoed te geven aen een zyner kinderen. Maer in 1577 had de Infante Isabella slechts den ouderdom bereikt van elf jaren⁽¹⁾ en, behalve dat de vorstin toen nog te jong was, verlangde haer vader eerst den opstand der Nederlanders gedempt, en de provin-

(1) Zy was geboren in 1566, oudste dochter van Philippe II en van diens derde gemalin Isabella van Frankryk. Zie ons tiende Deel, bl. 455, aenteek. 1.

[p. 116]

ciën bevredigd te zien eer hy die afstonde aen zyn kind. En dien wensch kan men niet misduiden.

Evenwel de zaek van den aertshertog Matthias eischte veel bescheidenheid en een volstrekt geheim. Zy werd toevertrouwd aen een Vlaemsch edelman, den heer van Maelstede die, in zyne jeugd, vry langen tyd aen het hof van Weenen geleefd, en daer vrienden en kennissen behouden had. Deze nam den last aen; hy begaf zich in 't geheim naer de hoofdstad van Oostenryk, en deed zoo wel, dat hy aen den aertshertog het middel verschafte om Weenen te verlaten, zonder dat men zyn vertrek merkte of ten minste den schyn had van het te merken⁽¹⁾. Matthias ruimde Weenen in den nacht van 2 tot 3 October 1577, hebbende voor enkel gevolg een dertigtal vertrouwde dienaers en voor het einde der maend was hy te Maestricht⁽²⁾. Hier dient nog opgemerkt dat de baron van Maelstede geenen last had om aen den aertshertog de souvereiniteit der Nederlanden op te dragen, maer

(1) Anders zou de keizer zyns broeders vertrek niet kunnen toelaten hebben, om den koning van Spanje niet te mishagen.

(2) Zie Vandervynckt, II, bl. 416, vlg.

[p. 117]

alleen de hoedanigheid van algemeenen landvoogd in 's konings naem. Viel zulks goed uit, dat is, indien Matthias zyn gezag hier te lande kon doen erkennen en de gunst der natie winnen, alsdan zou men verder gaen en trachten de toestemming des konings te verkrygen om onze provinciën aen hem af te staen by middel van een huwelyk met een zyner dochters.

Alhoewel deze gewigtige zaek met de meeste voorzorg en geheim was bewerkt geworden, kende niettemin prins Willem er al de omstandigheden van, en had in tyds al zyne maetregelen genomen voor dat de aertshertog aengekomen was. Matthias was maer negentien jaer oud; alvorens hy in bediening trad, moest hy met 's lands Staten de voorwaerden bespreken op welke hy tot algemeenen gouverneur erkend zou worden.