|
| |
| |
| |
Niet weten wat voor uwen tyd gebeurde, is altyd kind zyn. CIC.
| |
| |
| |
Voorrede.
Door het huwelyk van Karel des Stouten eenige dochter Maria met den zoon van keizer Frederik III, was de Burgondische erfenis, zoo merkelyk vermeerderd onder Philip den Goede, overgedragen in het huis van Oostenryk. Dit begon derhalve, na Maria's dood, over onze provinciën te heerschen in den persoon van Philip den Eerste, bygenaemd den Schoone, maer die, in 1482, toen zyne moeder te sterven kwam, een dryjarig kind zynde, voor het bestier der landen door zyn' vader Maximiliaen diende vervangen te worden. Ongelukkiglyk was laetstgenoemde vorst in Vlaenderen niet bemind, en wilden de onderdanen hem, tegen alle regt en rede, van de voogdy zoo wel als van het stadhou- | |
| |
derschap uitsluiten, op het ongegrond voorwendsel dat zy alleen bevoegd en bekwaem waren hun jongen graef aen te kweeken, en het staetsroer te houden gedurende zyne minderjarigheid. Hieruit ontstond, tusschen het Vlaemsche volk en Philips vader, een hevige twist die, aengestookt door de fransche politiek, tien volle jaren duerde, die met de verregaendste uitsporigheden gepaerd ging, en niet alleen Vlaenderen, maer tevens de andere provinciën in het onheil stortte.
Tot op onzen leeftyd toe, mag men zeggen, was dit gewigtig vak der Belgische Geschiedenis eenigermate in het duister gebleven, en het gedrag van Maximiliaen door velen al te strengelyk beoordeeld geworden, omdat men over 't algemeen zich niet rigten kon dan naer berigten en bescheiden van Gent of Brugge uitgegaen, dat is van de twee steden welke in de onlusten den hoofdrol gespeeld hadden, en wier getuigenissen men, juist om die reden, zoo niet van valschheid, althans van party- | |
| |
digheid verdenken mogt. Heden daenentegen bestaen er middelen om zekerder by de waerheid te komen. Ongekende oorkonden, gelyktydige bewysstukken zyn in de laetste jaren ontdekt, welke de listen der volksdryvers verraden, den moedwil der menigte doen uitkomen en de kritiek vergemakkelyken. Zoo heeft, onder anderen, de heer I.L.A. Diegerick, stads-archivarius van Yperen, anno 1856, in de Annales de la Société d'Émulation (2e série, tom. IX) eene lange reeks van brieven uitgegeven, onder den titel van Correspondance des Magistrats d'Ypres députés à Gand et à Bruges pendant les troubles de Flandre sous Maximilien, Roi des Romains, enz. Deze brieven zyn van het grootste belang, geschreven zynde door de afgeveerdigden der aengeduide stad, een der vier Leden van Vlaenderen, maer die niet verwikkeld in de opgeworpen moeijelykheden, en niet vervoerd door de driften der Gentenaers of der Bruggelingen, den handel hunner landgenooten zoo wel als
| |
| |
dien des konings met bezadigde oogen naspeurden en, zonder in 't kwaed dat gepleegd werd deel te nemen, van alles verslag deden aen de wethouders hunner gemeente. Aen dier getuigenis mag men dan een onbepaeld vertrouwen schenken: ook hebben wy, in ons verhael, de Ypersche brieven gedurig onder het oog gehad, en meenen daermede de gebeurtenissen van Maximiliaens regentschap in haer waer daglicht gesteld te hebben.
Over de regeering van Philip den Schoone viel weinig te zeggen. Zy was van korten duer, en 's vorsten werkzaemheid werd eerder besteed aen de handhaving der regten, welke zyn huwelyk met Joanna van Arragon hem op de Spaensche kroonen had meêgebragt, dan aen de belangen zyner Nederlandsche erfstaten.
Het voornaemste onderwerp, in dit negende Deel onzer Geschiedenis te verhandelen, was dan de regeering van Philips oudsten zoon den beroemden Karel den Vyfde die, door zyne
| |
| |
geboorte niet alleen geroepen was om over onze provinciën te heerschen, maer tevens om alle de vorstendommen van zyn' grootvader Maximiliaen, te samen met de koningryken op zyne moeder verstorven, naest hetgeen zoo in de oude als in de nieuwe wereld van Spanje afhing, onder zynen scepter te vereenigen, en ja daerby nog den keizerlyken troon van Duitschland te beklimmen. Zulke veelvuldige betrekkingen waer onze vorst zich in geplaetst vond, maekten onze taek noodwendig moeijelyk; en nogtans meenden wy hem in zynen afwisselenden levensloop te moeten nagaen, omdat anders de feiten tot onze Vaderlandsche Geschiedenis eigentlyk behoorende, grootendeels onverklaerd zouden gebleven zyn, en wy geen samenhangend geheel, maer enkel stukwerk hadden kunnen leveren. Onze stof was derhalve zeer uitgebreid en wy moesten, om gansch het Oostenryksch tydvak in één Deel te kunnen besluiten, vele byzonderheden achter wege laten, ons
| |
| |
bepalende, zelfs voor de inlandsche gebeurtenissen, by datgene wat volstrekt onontbeerlyk was tot het goed verstand der zaken.
Van dezen regel zyn wy dan ook slechts eenmael afgeweken, namelyk in het verhael der Gentsche onlusten van 1539 en 1540. Die hebben wy gemeend meer omstandig te mogen, ja te moeten voordragen, niet alleen omdat zy in de regeering van keizer Karel een hoofdpunt uitmaken, zeer belangryk op zich zelven; maer ook omdat vele gewigtige schriften, welke er de bykomende oorzaken en de heimelyke strekking beter doen van inzien, tot vóór eenige jaren onbekend waren, doch thans aen den dag gebragt zyn door den heer L.P. Gachard in diens Relation des Troubles de Gand sous Charles-Quint, lyvig boekdeel in 4o, behelzende een gelyktydig opstel over hetgeen te Gent is omgegaen, gevolgd van meer dan vierhonderd echte en onuitgegeven oorkonden, welke wy by onzen arbeid hebben kunnen benuttigen.
| |
| |
Dezelfde geleerde en onvermoeide navorscher heeft mede, het zy in byzondere werken, het zy in de Bulletins de l'Académie, en vooral in die der Commission royale d'Histoire, eenen schat van oorspronkelyke stukken meêgedeeld, welke over de politiek van Karel V en over de Geschiedenis der zestiende eeuw in 't algemeen een nieuw licht verspreiden. Niet min dienstig tot de kennis en beoordeeling der menschen en gebeurtenissen van dien tyd zyn de verzamelingen, hier en elders uitgegeven, als de Papiers d'état du Cardinal de Granvelle door Ch. Weiss te Parys, de Correspondenz des keizers Karl V door Dr. Lanz te Leipzig, de Correspondance de l'empereur Maximilien et de Marguerite d'Autriche door Le Glay te Parys, de Correspondance de Charles-Quint et d'Adrien VI door Gachard te Brussel, de Kronyken en Memoriën door Buchon opgenomen in zyn Panthéon littéraire, en vele andere schriften, eertyds verborgen in ontoegankelyke archieven of afge- | |
| |
legen boekeryen, maer thans openbaer gemaekt door den druk en den hedendaegschen historieschryver aen de hand liggende. Van alle deze hulpmiddelen hebben wy ons bediend, zonder nogtans de Belgische schryvers van vroegeren dag te verwaerloozen, als Pontus Heuterus, Fisen, Pontanus, Despars, Divaeus, en anderen, die niet slechts geboekt hebben wat zy elders gelezen, maer wat zy beleefd, ja gezien, of van tydgenooten en ooggetuigen vernomen hadden, en wier gezag soms overweegt tegen dat van persoonlyke brieven, tot eigen verdediging of ontschuldiging opgesteld.
Ouderen en jongeren zyn het genoegzaem eens om aen keizer Karel, als staets- en als oorlogsman beschouwd, een gelyken roem toe te kennen; maer de gevoelens loopen uiteen, wanneer er spraek is van zyn gedrag ten aenzien der geloofstwisten, in de eerste jaren zyner regeering ontstaen, en waer hy levenslang is meê bekommerd geweest. De meeste
| |
| |
Protestanten, ja vele Katholieken zelfs, nemen het hem zeer euvel dat hy de dusgenaemde Hervorming tegengewerkt, de aenhangers van Luther vervolgd en den voortgang der kettery door strenge wetten verhinderd heeft; doch zy bedenken niet dat, om over Karels gedrag een billyk vonnis te stryken, men, in den geest, uit de negentiende eeuw dient op te klimmen tot de zestiende, en acht te geven op den toenmaligen toestand der christelyke maetschappy, zoo verschillend van den tegenwoordigen, dat men naer de hedendaegsche begrippen de regeerders van dien tyd niet beoordeelen mag.
Europa is thans verdeeld in eene menigte van godsdienstige gezindheden; en het zou even dwaes als ongeregtig wezen de aenhangers eener leer door strafwetten beproeven te dwingen tot het omhelzen eener andere. De wereldlyke magt behoort slechts aen allen dezelfde vryheid toe te staen en het veld der discussie voor allen open te laten, opdat
| |
| |
de waerheid door hare eigen krachten zegeviere over de dwaling. Maer in de zestiende eeuw was het geheel anders gesteld: alsdan heerschte, onder de Europesche volkeren, de eenheid van geloof en eerdienst, welke zonder de diepste verstooring van het Christendom, niet kon gebroken worden. Het mogt derhalve pligt heeten by de bestierders der volken ook door dwangmiddelen de scheuring voor te komen of te stuiten, des te meer dat de nieuwe leerstukken, door de hervormers opgeworpen en door de menigte driftig aengevat, niet geschapen waren om, als sommige nieuwigheden in onzen leeftyd ontstaen, louter bespiegelend te blyven, maer noodwendig uitleiden moesten tot dadelykheden, ja tot de verregaendste wanorde. Vele secten, uit het protestantismus regtstreeks ontsproten, geleken volkomen aen de socialisten onzer eeuw: hare strekking was niet minder boos, haer doel even heilloos. Onder voorwendsel van de godsdienstige maetschappy te hervormen,
| |
| |
wierpen zy daer al de grondslagen van om, gelyk de huidige socialisten, onder voorwendsel van de misbruiken der burgerlyke maetschappy te hervormen, werken tot de vernietiging van alle maetschappy.
Hoe kan men dan vorderen dat het hoofd des Ryks, by zulke leerstelsels eene lydelyke houding zou bewaerd en den rol van een bloot toeschouwer zou gespeeld hebben? Karel de Vyfde, in zyne hoedanigheid van keizer, was de Voogd of de verpligte beschermer der Roomsche Kerk. De keizerlyke weerdigheid, aen Karel den Groote en diens nazaten opgedragen, had haren grond in die Voogdy; al zyne voorregten, zyne oppermagt vloeiden daer uit voort: ook was Karel V, krachtens den eed dien hy als keizer, of liever als summus Ecclesiae Advocatus, zoo te Aken als te Bologna gezworen had, in geweten verbonden het katholyk geloof en den heiligen Stoel te handhaven en te verdedigen. 't Is waer, zoo lang de hervormers en dier leerlingen niet
| |
| |
aenrandden dan Paus Leo in persoon, kon onze vorst eenigerwyze onzydig blyven, als de verschuldigde voorvechter niet zynde van hem die op dat oogenblik den pauselyken zetel bekleedde; doch zulks mogt hy niet meer, toen de nieuwigheidsdryvers aen het hoofd der Kerk niet slechts, maer aen de Kerk zelf den oorlog verklaerden, vloek en laster tegen haer uitbrakende; toen zy aen het wuft gemeen begonnen te prediken dat het uit die Kerk scheiden moest, de katholyke tempels neêrbranden, de moniken ombrengen, hunne goederen aenslaen, enz. Alsdan kon het hoofd des christenen Ryks niet meer onverschillig wezen. Zulke verfoeijelyke leerstukken, vergezeld van de openbare ontheiliging der Sacramenten, des huwelyks zelfs dat de voornaemste band is der maetschappy, maekten het Karel tot eene dringende pligt dwangmiddelen te gebruiken tegen de volksverleiders en hunnen aenhang; hy moest het zweerd des geregts ter hand nemen in de landen waer
| |
| |
dergelyke schennissen opentlyk gepleegd, tot gewetenszaek opgelegd, of met de wapens voorgestaen werden en door de muitery begunstigd.
Het spreekt van zelf dat men dit alles in aenmerking nemen moet om over Karel V, als bestryder der scheurmakers, een niet vermetel oordeel te vellen: ook is het om deze redenen dat, onder onze protestantsche tydgenooten, gemoedelyke geschiedschryvers en professoren van Hoogescholen Karels verordeningen in het stuk van godsdienst regtveerdigen. Zy en wy erkennen nogtans gereedelyk dat 's mans decreten tegen de geloofsverzakers uitgegaen, boven mate streng mogen heeten; doch het middeleeuwsch strafregt was overal gelykelyk wreed, en is dat, wonder genoeg, tot bykans aen onze dagen gebleven: men legge hem dus niet te last dat hy, als wetgever, niet bescheidener zy geweest dan eenige vorst van zynen tyd. In de zestiende eeuw werd de kettery nog algemeen
| |
[pagina XVIII]
[p. XVIII] | |
gehouden voor eene staetsmisdaed, als dusdanig strafbaer door den wereldlyken regter. Niemand loochende zulks of sprak het tegen. Luther zelf, Melanchthon, Calvyn erkenden dat regt, en de laetste maekte er ja gebruik van ten aenzien van Servetus en andere wederstrevers zyner leer, met veel minder grond voorzeker dan keizer Karel die, als wettig hoofd van den Staet, zyne pligt kweet met de vyanden der Kerk, toen zoo nauw aen den Staet verknocht, krachtdadiglyk te bevechten.
Leuven, 2 September 1861.
|
|
Auteursrechtvrij