Vaderlandsche historie. Deel 6

[p. 626]

Zeventiende hoofdstuk.

vervolg. - philip keert weêr naer holland. - de stichtschen helpen jakoba. - beleg van amersfoort. - zeeslag by texel. - eindelyke uitspraek van roomen. - jakoba verdraegt met philip, en geeft hem het beheer harer graefschappen over. - zy wykt naer goes. - haer huwelyk met frank van borselen. - des hertogs gramschap. - jakoba staet hem al hare landen af. - twist met den keizer. - dood van vrouw jakoba.

1427-1436.

In Holland, waer de heer van Uutkerke het stadhouderschap bekleedde, was, gedurende des hertogs afwezigheid, niets byzonders voorgevallen; maer Jakoba had toch den tusschentyd waergenomen om den yver der Hoeksgezinden op te wekken, en de steden te tokkelen in welke zy vrienden telde. Zy had vooral zich toegeleid om de Stichtenaers meer en meer op hare hand te brengen, wat in dit oogenblik te min moeite kostte, omdat by hen ook alles in rep en roer stond, zynde het volk verdeeld tusschen twee bisschoppen, Zweder van

[p. 627]

Culenburg, door den Paus bevestigd, en Zweders mededinger Rudolf van Diepenhout, die vooral de menigte meê had, terwyl de eerste rekenen mogt op de hulp van hertog Philip⁽¹⁾.

Meer was er zeker niet noodig om de Stichtenaers, te voren reeds vry Hoeksgezind, met klimmenden drift de belangen van Jakoba te doen omhelzen, en voor haer in het harnas te jagen. Ja meer, getuigen van deze vurigheid by de Utrechtsche onderdanen, hadden ook reeds eenige hollandsche steden, Dordrecht, Delft⁽²⁾, Leyden en Rotterdam, beginnen te wanken⁽³⁾, toen de hertog, na de zaken van Henegau geordend te hebben, in der haest door Vlaenderen en over de Zeeuwsche stroomen naer Dordrecht vertrok, om de weifelaers te bevestigen en de afvalligen te kastyden. Hy deed werkelyk hier en daer eenige hoofden afslaen, overrompelde wat hoeksche sloten, en, vertrou-

(1) Zie de zaek wyd ontwikkeld in de Cronica de Trajecto, enz. by Matthaeus, Veteris aevi Analecta, V, bl. 391, vlgg.

(2) Daer was de schout, heer Jan van Egmont, door eenige Hoekschen dood geslagen.

(3) Zie de Annales van Vossius, bl. 594.

[p. 628]

wende dat het daermede achter hem genoegzaem stil zou blyven, trok hy met krygsmagt het Utrechtsche in om Amersfoort te belegeren, een der voornaemste steden van het bisdom. Hy deed dit niet alleen in het belang van Zweder van Culenburg, maer tevens om de Hoeksgezinde Stichtenaers af te sluiten van de Zuider-Zee⁽¹⁾, waer zy hem veel kwaeds konden berokkenen en er zelfs meê bezig waren.

De hertog was vergezeld van de heeren van L'Isle-Adam en Bournonville⁽²⁾, wien beide hy 't bevel gaf over zyne Vlamingen en Artesiërs, terwyl hy zelf de Pikarden met de overige krygsknechten opleidde. Wat de Hollanders betreft, deze kwamen in menigte toegesneld over Amsterdam, van waer men dan ook de noodie levensmiddelen met zekerheid verkrygen kon⁽³⁾, zoodanig dat er niets

(1) Amersfoort ligt aen de rivier de Eem, of Eems, die buiten de stad voor groote schepen bevaerbaer wordt, en niet ver van daer haren uitloop heeft in de Zuider-Zee.

(2) Eene aenzienlyke heerlykheid, later tot een hertogdom verheven, in het land van Boulogne.

(3) Zie de Annales van Vossius, bl. 593.

[p. 629]

scheen te ontbreken om het voorgestelde doel even spoedig als gelukkig te bereiken.

Maer de uitslag was geheel anders. De Stichtenaers hadden den tyd gehad om eene sterke bende boogschutters in de stad te werpen, die daerenboven omringd was van vesten en breede grachten. Dit zyn, 't is waer, geene onoverkomelyke hinderpalen; doch, het zy dat de hertog mangel had aen grof geschut, of misschien dacht het zou zonder veel omslag wel gaen, hy deed eerlang de grachten met mutsaerd dempen, en ladders aenbrengen om naer boven te kleuteren, hetgeen de zynen uitvoerden met zulke onversaegdheid dat er de belegerden van bedremmeld werden, en tot dry mael toe aen 't deinzen raekten, gereed den vyand binnen te laten. De schutters zelf, hoe dapper zy zich ook weerden, konden den aenval der Pikarden niet uitstaen, want deze vochten als leeuwen, het voorbeeld volgende van den hertog die zelf in 't water sprong en streed gelyk een gemeene krygsknecht, terwyl hy tevens links en regts zyne bevelen gaf. Ook waren eindelyk, na vyf uren worstelens, de Burgondiërs zoo goed als overwinnaers, toen op het onverwacht de burgervrouwen met emmers en

[p. 630]

ketels vol van heet water⁽¹⁾ toegeloopen kwamen, en het ziedende vocht op de bestormers uitstortten, die, verbysterd en als met blindheid geslagen, den aenval staekten. Hierdoor nieuwen moed scheppende dreven die van binnen den vyand, met groot verlies, van hunne vesten⁽²⁾. Kort, de onderneming was mislukt; althans zy moest voor het oogenblik onderbroken worden, en uitgesteld tot beter gelegenheid. Zulks voelde de hertog ook; weshalve hy den zelfden dag met zyn leger naer Eemenessen⁽³⁾ trok, zynde de weg van daer naer Amsterdam onbelemmerd.

Op de Zuider-Zee was het voor den hertog beter uitgevallen. Daer had Willem van Brederode, een yverig Hoeksgezinde, op bevel van Jakoba eene vloot uitgerust, voornemens zynde geheel West-friesland, te beginnen met de watersteden, tot

(1) Zy hadden dat gaen halen in de brouweryen, toen ter tyd talryk in Amersfoort.

(2) Zie de Annales van Vossius, bl. 596. Zie mede de Grande Chronique van Le Petit, bl. 381, en Monstrelet, chap. 44.

(3) Naby de Zuider-Zee, ongeveer dry mylen in 't Noord-Westen van Amersfoort.

[p. 631]

hare belangen weêr over te halen, om, indien dat gelukte, op nieuw voet in Holland te krygen. Reeds had hy Texel⁽¹⁾ voor Jakoba gewonnen, en werkte thans om Wieringen⁽²⁾ insgelyks meê te slepen, toen hy op eens eene vyandlyke vloot zag naderen, die stokken in 't wiel kwam steken. Het was zoo. Amsterdam, Hoorn, Enkhuizen, en andere steden die 't met den hertog hielden, ziende waer Brederode heen wou, hadden in tyds een aental gewapende en wel bemande schepen uitgezonden, om den Hoeksgezinden baron op de hielen te zitten en hem den pas af te snyden. Zy vonden hem by Wieringen, hebbende nagenoeg al zyn volk aen land gezet, en wierpen het anker, als 't ware om hem in te sluiten op eenen grond, waer voorraed ontbrak. Hy moest dus of eerlang honger lyden, of de krygskans wagen, tot welk laetste hy aenstonds besloot, des te gereeder, dat hy meer volk had, en dat by laeg water, als 't was, zyne schepen met platte bodems beter over weg konden dan de hooge vaer-

(1) Aenzienlyk eiland, tusschen de Zuider- en de Noord-Zee gelegen.

(2) Ander eiland van de Zuider-Zee, meer zuidwaert gelegen.

[p. 632]

tuigen des vyands. Hy deed dan ylings zyne manschap aen boord gaen, en de beide vloten werden slaegs. Brederode had ja den wind tegen, doch al de andere omstandigheden waren hem gunstig, zoodat hy met gegronde hoop den aenval begon. Jammer maer, een deel zyner schepen kwamen niet vooruit: wankel in hunne gezindheid, als 't gaet by burgertwisten, bleven zy van verre het spel nazien om, indien het ding een goede wending kreeg, deel te nemen aen de overwinning, of, in het ander geval, ligter uit de voeten te geraken. Dit was misschien de eenigste oorzaek van Brederodes nederlaeg; evenwel hy werd overrompeld, verslagen, zyne mannen aen stukken gehakt, of over boord geworpen, of gevangen genomen, de achterblyvers zoo wel als de anderen. Kortom, Jakobas zaken gingen by Wieringen geheel verloren. Vier en tachtig Hoekschen, gekend misschien om hunne hevigheid, werden te Enkhuizen onthalsd; maer men spaerde Brederode uit eerbied voor zynen hoogen adel, als afstammende van de graven zelf van Holland⁽¹⁾.

(1) Zie Vossii Annales, bl. 597-98. Zie mede Le Petit, bl. 380. Dit feit, even als het beleg van Amersfoort, wordt nog door andere schryvers vermeld, maer nergens vinden wy aengeduid op of omstreeks welken dag een en ander plaets had.

[p. 633]

De tyding dezer nederlaeg was een donderslag voor vrouw Jakoba. Zy vreesde nu in 't kort binnen Gouda zelf belegerd te worden, en daer zou het inderdaed toe gekomen zyn, ware de winter niet aenstaende en hertog Philip niet elders geroepen geweest. Doch 't was slechts een uitstel. Zonder de minste achterdocht voor de toekomst, liet de vorst het bevel aen den heer van L'Isle-Adam⁽¹⁾ en verreisde naer Burgondië, met het inzigt van eerlang weêr naer Holland te komen⁽²⁾, en daer het volgend jaer een eind aen de worsteling te maken.

Zulks moest voortaen niet veel moeite meer kosten, want juist den 9 January 1428 werd het eindelyk vonnis over de huwelykszaek van vrouw

(1) Den 25^sten October teekende Philip eenen brief te Naerden, in 't zuidoosten van Amsterdam, en den 13^den Nov., waerschynlyk op zyne afreis, een anderen te Harderwyk in Gelderland. Zie Mieris, bl. 904 en 905.

(2) Reeds den 8^sten January 1428 was de hertog weêr in Leyden. Zie eene oorkonde van dien dag, by Mieris, bl. 909.

[p. 634]

Jakoba te Roomen uitgesproken. De regters, na aenroeping des heiligen Naems, en niets dan God voor oogen hebbende, verklaren haren echt, weleer met wylen hertog Jan IV, mits pauselyk verlof aengegaen, wettig en kanoniek geweest te zyn, niet tegenstaende alle voorgewende beletselen⁽¹⁾; dat derhalve Jakoba, tot op Jans sterfdag, zyne wettige huisvrouw is gebleven, en dat alle zoogezegd huwelyk waer zy, binnen des hertogs leven, met een' anderen, hoe ook genaemd, zou in zyn getreden, nietig, krachteloos en van geener weerde geweest is, en is⁽²⁾.

(1) Declaramus matrimonium... mediante.... dispensatione apostolica.... contractum, fuisse legitimum et canonicum.... non obstantibus praetensis impedimentis.

(2) Nec non praetensum matrimonium, si quod ipsa Domina Jacoba, dicto Domino Joanne Duce, marito suo, vivente, cum quovis alio contraxerit, fuisse et esse nullum et invalidum, nulliusque roboris vel momenti.
De oorkonde staet by De Dynter, bl. 488, en is daeruit opgenomen by Mieris, bl. 910.
Monstrelet, Liv. II, ch. 40, vermeldt slechts het pauselyk vonnis, maer stelt het, by misvatting, vóór de dood van hertog Jan, en voegt er by dat het Jakoba en Glocester uitdrukkelyk verboden werd, zelfs na het afsterven van hertog Jan, met elkander te trouwen. De waerheid is dat zulks uit de kerkelyke wetten noodwendig volgde; maer in het stuk van 1428 staet er geen woord van, of wordt Glocester niet genoemd. Wat overigens Bilderdijk beweert, bl. 86, dat het gemeend vonnis slechts een uittreksel is en er zelfs veel van het dispositief in ontbreekt, heeft hoegenaemd geenen grond.

[p. 635]

Hiermede was dan het groote vraegstuk door het alleen bevoegd gezag opgelost en beslist, niet, wel is waer, voor de halsstarrige vrouw, die van het vonnis appelleerde, doch, naer 't schynt, voor den hertog van Glocester⁽¹⁾, en zekerlyk voor alle regt-

(1) Monstrelet, ch. 40, wil dat de Engelschman zich aen de pauselyke uitspraek onderwierp, en van Jakoba afzag. Nogtans wordt deze, in een stuk van 18 Mei 1428 (by Rymer, IV, P. IV, bl. 137) nog hertogin van Glocester genoemd. Maer zulks zal niet lang meer geduerd hebben; want omtrent dien tyd trouwde Glocester met zekere Eleonora Cobham, met wie hy te voren, niet zonder kennis van Jakoba, onbetamelyke gemeenschap gehouden had. Beide kwamen aen een ongelukkig eind. Eleonoor werd in 1441 beschuldigd van hoogverraed, en veroordeeld tot levenslange gevangenis. Glocester, op zyne beurt, werd in 1447 om eene gelyke reden vastgezet en spoedig van kant geholpen. Zie Wagenaar, bl. 482, en Bilderdijk, bl. 106.

[p. 636]

zinnige zoo edelen als onderdanen, die, van dat oogenblik, noodwendig verflauwen moesten in hunnen yver voor Jakobas belangen⁽¹⁾. Ook zat deze welhaest zoodanig in 't nauw, dat haer niets te doen bleef dan het hoofd te buigen, en zich op de best mogelyke voorwaerden te verzoenen met haren neef van Burgondië die, kort na den winter, krygsvolk uit Vlaenderen had gekregen om Gouda te belegeren⁽²⁾. De arme vorstin luisterde dan eindelyk naer goeden raed, en zond zaekgelastigden naer Delft, alwaer den 3 July de vrede getroffen werd op den voet als volgt.

1^o Jakoba zou afzien van alle beroep op nader onderzoek omtrent hare huwelykszaek, en zich houden aen de uitspraek der Kerk.

2^o Philip zou haer erkennen voor gravin van Henegau, Holland en Zeeland, en wederkeerig zy hem voor haren geregten oir en erfgenaem, alsmede voor Ruwaerd of Regent der graefschappen. In deze verschillende hoedanigheid zouden beide door de edelen en de steden op nieuw ontvangen

(1) Zie Monstrelet, chap. 48.

(2) Zie Wagenaar, bl. 484. Zie mede Vinchant, bl. 118.

[p. 637]

en gehuldigd worden⁽¹⁾.

3^o Philip zou de landen bestieren in den naem zyner nicht⁽²⁾, zoo lang deze geen nieuwen echt aenging met goedvinden en inwilliging van hare moeder, van den hertog en van de dry Staten harer landen⁽³⁾. Maer gebeurde het dat zy, zonder die kennis, raed en toestemming, hertrouwde: daerdoor zelf zouden de onderdanen ontslagen zyn van alle gehoorzaemheid aen haer of haren gemael, en alleen den hertog te erkennen hebben.

4^o De openbare zaken van Holland, Zeeland en Friesland zouden toevertrouwd worden aen eenen Raed bestaende uit negen persoonen, van welke er dry door Jakoba zouden aengesteld worden, en de

(1) Het formulier van den eed, dien edelen en steden aen den Ruwaerd doen moesten, staet by Mieris, bl. 923.

(2) Daer wordt echter by besproken dat Jakoba al de grafelyke renten, breuken en vervallen zal opbeuren, na aftrek van de jaerwedden der ambtenaren, en van de kosten.

(3) Versta dit vooral van de henegauwsche Staten, want in Holland bestonden die slechts uit twee leden, volgens het hiervoren aengemerkte, op bl. 476, aenteek. 1 en 2. Zie mede bl. 474, aent. 3.

[p. 638]

overige zes door den hertog⁽¹⁾, die tevens in Henegau de ambtslieden noemen zou.

5^o De beden of hulpgelden, voortaen in de vier landen door de steden of gewesten toegestemd⁽²⁾, zouden, voor twee derden, tot aflossing der gemaekte schulden aengewend, en het overige derde tusschen Jakoba en Philip verdeeld worden. Maer na de vereffening, zouden zy er ieder de helft van hebben.

6^o Het geschil over de nalatenschap van wylen hertog Jan van Beijeren, waer zy beide meenden regt op te hebben, zou verbleven worden aen de uitspraek van goede mannen.

7^o De wederzydsche ballingen en uitwykelingen zouden ingeroepen⁽³⁾, de gevangenen losge-

(1) De eerste raedslieden en rekenmeesters werden kort daerna ingesteld by opene brieven van 13 Augusty. Zie de oorkonde by Mieris, bl. 932, en, voorgegaen door nadere inlichtingen, by Hoynck van Papendrecht, Analecta Belgica, II, P. I, bl. 22.

(2) De beden, vroeger toegestemd, maer tot dus verre nog niet uitgekeerd, alsmede de achterstallige renten, profyten, boeten en vervallen, daer beschikt het verdrag over ten voordeele des hertogs.

(3) Met besprek dat zy in het bezit hunner goederen zouden hersteld worden, uitgezonderd de stad en het slot van Zevenbergen, die aen den hertog moesten blyven.

[p. 639]

laten, en de schaden vergoed geacht worden⁽¹⁾.

8^o Alle veedebrieven⁽²⁾ zouden wederzyds afgegeven worden⁽³⁾, en alle breuken van beide zyden kwytgescholden.

9^o Alle openvallende leenen, gehouden van de grafelykheid, zouden ter beschikking van Jakoba blyven, maer niettemin verleid worden door den Ruwaerd, wien, als dusdanig, de leenheffers trouw en manschap zouden schuldig wezen.

10^o De hertog van Gelder⁽⁴⁾ zou in den zoen begrepen zyn, alsook de bisschop van Utrecht, in-

(1) De tekst luidt: ‘Item sullen staen doode jegens doode, brandt jegens brandt, roof jegens roof, als dat gewoonlyk is.’

(2) Versta schriftelyke beloften aen den hertog of aen Jakoba gedaen van tegen hem of haer de wapens niet te voeren. Zie hiervoren, bl. 619, aenteek. 3. Zie overigens de zaek van veede en oorveede, in al haren omslag, verhandeld in de Nieuwe Bydragen tot opbouw der vaderl. Letberk. Leyden, 1766, II, bl. 517-546.

(3) Hier blyft de heer van Zevenbergen andermael uitgesloten.

(4) Hertog Arnout van Gelder had, in de laetste tyden, met Philip geheuld tegen Jakoba.

[p. 640]

dien hy zulks begeerde⁽¹⁾.

11^o Eindelyk zou, van wederzyde, niemand den andere eenig verwyt of vermaen mogen doen wegens deze verzoende veete, noch voortaen meer spreken van Hoeksch of Kabiljauwsch, en die 't zich vermat zou gestraft worden.

Zie daer de hoofdzakelyke poincten⁽²⁾ ghedadingt⁽³⁾, overdraghen⁽⁴⁾ ende ghesloten ter eeren Godts, syner ghebenedyder Moeder, ende alle der Sancten ende Sanctinnen van Hemelrycke, en door Philip en Jakoba by hunner kerstelyker trouwe ende vorstelyker eere gelooft ende ghesworen op dat heilige Evangelium⁽⁵⁾.

(1) De vrede tusschen Rudolf van Diepenhout en hertog Philip kwam eerst tot stand den 12 January 1430. Zie de oorkonde by Mieris, IV, bl. 962, vlgg.

(2) Wy hebben den tekst zoo zeer mogelyk ingekort; hy staet in zyn geheel by Mieris, bl. 917-922. Een nader verdrag, van 24 Jan. 1429, tot bevestiging en verklaring van het eerste, staet daer, bl. 942, vlgg.

(3) Dat is overeengekomen, verdragen. Kiliaen vertolkt dadinghen, dedinghen door componere, pacisci, transigere.

(4) Dit woord beteekent nagenoeg hetzelfde als dadingen, en behoort, met dit, tot de tautologische regtspraek van den ouden tyd.

(5) Zie mede by Mieris, bl. 922, de akte van overdragt der regeering door vrouw Jakoba aen Philip den zelfden dag gedaen, met voorbehoud van de helft in de benoeming tot beneficiën, korteryen, scholasteryen, boden-ambten en andere bedieningen, die voor 't leven vergeven werden.

[p. 641]

Zoo kwam er dan een gewenscht einde aen de lange worsteling tusschen den hertog en zyne nicht. Beide doorreisden vervolgens de Hollandsche en Zeeuwsche steden, in welke Philip telkens als Ruwaerd en erfgenaem gehuldigd werd; en nadat vrouw Jakoba aldus het bewind der graefschappen in zyne handen gesteld had, nam zy haer afscheid, om zich met der woonst te gaen vestigen te Goes in Zuid-Beveland, eene plaets die haer altyd zeer aengekleefd, en van het begin af het voorwerp van hare byzondere gunst was geweest⁽¹⁾. Op zyne beurt, niet kunnende in Holland verblyven, noemde de hertog tot zyn algemeenen Stadhouder of Gouverneur heer Roeland van Uutkerke⁽²⁾, en

(1) Zie daer bewyzen van by Mieris, IV, bl. 417 en 434.

(2) Alle de geschiedschryvers beweren dat de hertog, voor zyn vertrek, zich in het opperbewind van Holland en Zeeland deed vervangen door Frank van Borselen, heer van Zuilen en van Sint-Maertensdyk, een der aenzienlykste edellieden van Zeeland, en die immer Kabiljauwsgezind was geweest. Doch zulks wordt te regt door Van Wyn tegengesproken (Byv. bl. 98), en zeker is het dat onder een diploom van 21 April 1429 (by Mieris, bl. 946) Roeland van Uutkerke zich zelven Gouverneur van Holland heet, gelyk hy nog eens doet in een ander diploom van 25 July 1429 (aldaer, bl. 952. Zie tevens de aenteek. van Mieris). Hy was een der trouwste en verdienstelykste leenmannen, tevens Kamerling des hertogs, die hem allerlei gunsten bewees, als te zien is uit onderscheiden charters by Mieris voorkomende (zie slechts bl. 951), en hem, by de samenstelling des Raeds van negen persoonen, daer lid van noemde (zie Mieris, bl. 932), gelyk hy mede, by de instelling der Orde van het Gulden Vlies, denzelfden Roeland ridder maekte. Zie Reiffenberg, Hist. de l'Ordre de la Toison d'Or, bl. xxij.
Het is echter niet onwaerschynlyk dat, na het vertrek des hertogs, Frank van Borselen het stadhouderschap van Zeeland heeft waergenomen, dewyl hy, in 1426, te samen met een anderen edelman, van Philips wege aengesteld was geworden tot generael en oversten Capitein van al Zeeland. Zie een diploom van 21 Maert 1426 by Mieris, bl. 833, en een ander van 3 September, aldaer, bl. 860.

[p. 642]

vertrok eerlang naer Vlaenderen⁽¹⁾.

(1) Den 25^sten Augusty teekende de hertog nog eenen brief uit Middelburg in Zeeland, en vier dagen daerna eenen anderen uit Brugge. Zie by Mieris, IV, bl. 935 en 936.
Over het voorspoedig voortzetten door Roeland van den kryg tegen het Sticht, kan men de Annales van Vossius nazien, bl. 603, vlgg.

[p. 643]

Dat vrouw Jakoba, na zoo woelig een leven als zy sedert jaren geleid had, zich thans in eene bykans volstrekte afzondering en gedwongen rust zich bevindende, hare dagen treurig genoeg doorbragt, kan men beseffen; des te ligter zelfs dewyl het meerendeel harer vorige vrienden voortaen, gelyk het gaet, de huik naer den wind hingen en alleen den hertog zochten te behagen, van wien zy nu alles te verwachten hadden.

De edele gravin maekte echter van den nood eene deugd, en dewyl zy door het lot zoo goed als tot den burgerstand gebragt was, achtte zy het niet beneden haer aen de eeuvoudige vermaken der stedelingen of zelfs der landlieden deel te nemen. Zoo leest men⁽¹⁾ dat zy, in den zomer, te Goes door de schuttersgilde dier stad uitgenoodigd werd om, in den kring der leden of gildebroeders, naer den papegaei te schieten, gelyk dit overigens eene mid-

(1) Zie Wagenaar, bl. 510.

[p. 644]

deleeuwsche gewoonte was, waer zelfs de grootste vorsten niets strydigs met hunne eer of weerdigheid in vonden. Jakoba voldeed den algemeenen wensch, en was ja behendig of gelukkig genoeg den vogel af te schieten, zoodat zy, insgelyks naer voorouderlyk gebruik, Koningin des gezelschaps verklaerd werd, en te dier gelegenheid kleine geschenken ontving, terwyl zy vermoedelyk ook van haren kant het feest bekostigde dat op dergelyke schietspelen volgde. Men mag zulks onderstellen, ofschoon anders de inkomsten van Jakoba zeer bekrompen waren, dusdanig zelfs dat zy, verre van buitengewoone uitgaven te veroorloven, ter nauwernood toereikten tot haer dagelyksch onderhoud⁽¹⁾.

De vorstin, in hare verlegenheid, had zich meer dan eens gewend tot heer Jan van Montfoort, een van de hoofden der hoeksche party, die jaren lang, met Willem van Brederode en Filip van Wassenaar,

(1) Vossius, in zyne Annales, bl. 609, verhaelt dat Margareet van Burgondië, Jakobas moeder, haer eens uit Henegau een koppel schoone peerden zond naest andere geschenken, en dat Jakoba geen handvol gelds byeen kon krygen om de aenbrengers te beloonen.

[p. 645]

het bevel over Jakobas aenhangers gevoerd, en den naem had van groote voordeelen uit den kryg te hebben getrokken: maer zy klopte daer aen eens dooven mans deur. Zoo ging het ook by de meeste Hoeksgezinden: de eenen zaten inderdaed schrap, uitgeput zynde door den oorlog; de anderen zochten voorwendsels om hunne weigering te verschoonen: kortom bykans allen hielden de handen gesloten en lieten Jakoba in den druk. Zy beproefde thans de gewoone ondankbaerheid der menschen, en beklaegde zich daer dikwerf over aen hare huisgenoten, ja zelfs aen hare dienaers, tot dat eindelyk een dezer laetsten, namelyk Jakobas stalmeester, begaen met den treurigen toestand der vorstin, haer raden dorst zich te wenden tot heer Frank van Borselen, die onlangs Gouverneur van Holland en Zeeland geworden⁽¹⁾, en algemeen gekend was

(1) Wanneer is eenigerwyze onzeker, ten minste voor zoo veel het datum betreft. In een charter van den 22 April 1432, by Mieris, bl. 1002, noemt hy zich Gouverneur van Hollant ende van Zeelant teser tijt, waeruit men besluiten mag dat hy alsdan het stadhouderschap alleen waernam. Doch naer alle waerschynlykheid werd hy, reeds in 1430, te samen met twee zyner bloedverwanten, door den hertog aengesteld; want, by brieven van 19 January 1431, bevestigde Jakoba die dry heeren in het bestier der landen. De oorkonde, is uitgegeven door het Historisch Genootschap van Utrecht, in het eerste Deel (eerste afdeeling) van diens Codex Diplomaticus, bl. 138.
Roeland van Uutkerke zal dan wel zyn ontslag gekregen hebben in 1430.

[p. 646]

voor een zeer milddadig mensch⁽¹⁾. Jakoba kon er moeijelyk toe besluiten om haren nood bekend te maken aen eenen edelman, met wien zy wel betrekkingen had in openbare zaken⁽²⁾, maer die te voren aen het hoofd der kabiljauwsche party gestaen hebbende, misschien haer heimelyke vyand was: hoe wilde zy hem dan haer hart openen, en hare eigenliefde tot zoo verre smooren, dat zy onderstand vragen zou van iemand die haer jaren lang bevochten had, ja gedeeltelyk de oorzaek was van den rampspoed waer zy zich in bevond?

(1) Zie de Annales van Vossius, bl. 609, vlg.

(2) In onderscheiden diplomen, door vrouw Jakoba uitgeveerdigd, en waervan het eerste opklimt tot 5 Nov. 1429 (by Mieris, bl. 959) staet Frank van Borselen onder Jakobas Raedsmannen, door den hertog aengesteld om, in alle openbare akten, de gravin ter zyde te staen, gelyk de gewoonte meêbragt. Zie daer meer blyken van by Mieris, bl. 976, 981, 984, 987, enz.

[p. 647]

Zulke bedenkingen wederhielden de gravin een geruimen tyd; maer de dringende nood, en de toenemende onverschilligheid harer vorige vrienden, maekten dat wat zy zelve niet verklaren dorst uitgebragt werd door haren stalmeester. Deze, eene gunstige gelegenheid te baet genomen hebbende, gaf aen Frank van Borselen kennis van Jakobas treurigen staet en van de gevoelloosheid veler Hoekschen, die haer zelfs geweigerd hadden eenig geld te leenen. Maer ziet, de edele Stadhouder, door medelyden getroffen, liet Jakobas huisbediende niet uitspreken: neen, hy viel hem in het woord en zeide: ‘Daer is myn' sleutel. Neem dien, en hael uit myne geldkist zoo veel als de gravin noodig heeft. Ik acht my gelukkig haer te kunnen van dienst zyn⁽¹⁾.’

Dat Frank van Borselen hier bloot de inspraek van zyn goed hart volgde, is ten minste zeer waerschynlyk, zoo wel als dat vrouw Jakoba, enkel uit gevoel van dankbaerheid voor een' man die zich ten

(1) Zie Vossii Annales, bl. 610, en Hossart, II, bl. 262, vlgg. - Zie mede Vinchant, IV, bl. 144, vlg. Delewarde, V, bl. 8.

[p. 648]

haren opzigte zoo edelmoedig toonde, met hem voortaen vertrouwelyker omging. Doch, gelyk het niet ongewoon is by zulke omstandigheden, het vertrouwen werd allengskens vriendschap, en deze toefde niet lang om tot liefde over te gaen, dusdanig dat er weldra tusschen beide van trouwen gesproken werd. Jammer maer, volgens het plegtig vredeverdrag van 1428 mogt Jakoba in geen nieuwen echt treden zonder de toestemming van hare moeder, van hertog Philip en van de Staten harer landen, toestemming waer, in dit geval, weinig hoop op was, uit hoofde vooral van de groote ongelykheid die tusschen beide bestond. Hier scheen dan een onoverkomelyk beletsel in den weg te staen; doch wat zyn beletsels voor lieden die elkander opregt lief hebben? Zy prikkelen slechts den drift om, het koste wat het wil, ze weg te ruimen of te ontwyken.

Zoo deden dan ook Borselen en Jakoba: namelyk zy verbonden zich door een geheim huwelyk dat, in den loop van 1432⁽¹⁾, te 's Hage aengegaen, en stil gehouden, doch niet te min, als ligt te voor-

(1) Zie Van Wyns Byvoegsels, bl. 99.

[p. 649]

zien was, aldra ruchtbaer werd, en ja eerlang den hertog van Burgondië ter ooren kwam, die er geene kleine zwarigheid in vond. Wat kon hy doen? Dit mael was de echt wettig voor het oog der Kerk⁽¹⁾, derhalve niet meer te breken: en byaldien Philip zyne nicht waerlyk bemind had, hy hadde haer laten gelukkig zyn met Borselen, dewyl men toch, na de dwaesheid van haer vorig gedrag, op geen geschikt huwelyk meer rekenen mogt. Maer de heerschzuchtige vorst was eerder bekommerd met zyne, thans weêr onzekere, erfregten, dan met het heil van Jakoba: weshalve hy de zaek ten ergste opnam, alsof de Stadhouder zich schuldig had gemaekt aen hoogverraed, met zyns leenheers eigen nicht te trouwen zonder diens kennis of toelating. Hebbende dan bevel gegeven van Borselen in stilte op te ligten, deed hy hem vervolgens naer het slot van Rupelmonde voeren, om daer in de gevangenis zyn verder lot af te wachten, anders gezegd, zich tot de dood te bereiden, want het gerucht liep weldra dat hy zyn vergryp met den hals boeten zou⁽²⁾.

(1) De geheime huwelyken waren toen nog door de Kerk niet verboden.

(2) Zie Wagenaar, bl. 512. Vossius maekt er eene soort van roman van, al te gezocht om eenigen schyn van waerheid te behouden.

[p. 650]

Zulks schynt echter een valsch uitstrooisel geweest te zyn, door den hertog met opzet verzonnen, om Jakoba des te gemakkelyker over te halen tot plegtigen afstand harer graefschappen, gelyk zy zich zelve daer, in het akkoord van 1428, toe verbonden had, maer het nu weêr herroepen kon, en alzoo nieuw werk geven aen eenen vorst, die in Frankryk, in Luikerland, doch vooral in Vlaenderen de handen meer dan vol had. Doch neen, vrouw Jakoba, dit mael grootmoediger dan haer magtige bloedverwant, aerzelde geen' oogenblik de voorouderlyke erfstaten aen het behoud van haren gemael op te offeren. By brieven van 12 April 1433 verklaert zy te geven en te gunnen aen haren lieven brueder den Hertoghe van Bourgoignen, voir hem ende voir synen witachtigen lyfsërven, wt rechter wetentheid, wel bedacht, met vryen wille, sonder eenich bedwanc, ende sonder wederroepinghe van haer ofte hare nacomelinghen, alle dic heerlicheiden, hooge ende lage, landen, steden, sloten ende luden der graeflicheden van Henegouwe, van Hol-

[p. 651]

lant, van Zeelant ende Vrieslant, mitsgaders alle manscappen, rechten ende vryheden, renten, opcominghen, beden, bruken, verbuerten ende giften van geestelicken ende waerlicken goeden, ende met al hueren anderen toebehoirne, geheel ende over al, sonder yet daer wt bysondert te wesen, in allen manieren als die aen haer gecomen ende bestorven syn by dode haers liefs heeren ende Vaders Hertoghe Willems, ende haers liefs ooms Hertoghe Jans van Beyeren, saligher ghedachten, enz. - Philip, van zynen kant, overmerckende den goeden wille ende gunst die zyne zuster voirsz. hem bewyst, ende om die natuerlike minne ende goeder liefde wille, die hy oick heeft ende draegt tot haer, soe geeft hy haer wederomme dat lant van Voorne, mitsgaders den Briele, ende West-Voorne met hueren toebehoirne; item Rymerswale ende die Goes, metten lande van Zuydbevelant ende Tholen; item de tollen van Woudrichem ende van Schoonhoven..., om dat alles van hem te leen te houden, en hem daer manschap voor te doen: met besprek tevens dat, byaldien Jakoba vóór den hertog te sterven kwam, zonder wettige kinderen achter te laten, al de weêrgegeven landen op hem vervallen zouden; gelyk ook, indien

[p. 652]

Philip eerst stierf en geene erven naliet, Jakoba op nieuw in het bezit zou treden van al de graefschappen⁽¹⁾.

Hiermede was de arme vrouw geheel uitgeschud, en Philips begeerte voldaen. Het kon hem nu weinig meer schelen met wien de vorstin voortaen hare dagen doorbragt: ook was er in de afstandsbrieven van geen huwelyk gerept, zoo min als of dit niet bestond. Doch wanneer al de punten van het akkoord behoorlyk uitgevoerd waren, gaf de hertog, handelende als leenheer zyner nicht, by brieven van 9 December 1433 uit Dijon gedagteekend, haer verlof van te trouwen waer en met wien zy wilde, mits het niet ware met een' zyner vyanden. Dewyl echter vrouw Jakoba, hertogin in Beijeren en gravinne van Oosterbant⁽²⁾, sedert het verdrag van 12 April⁽³⁾ hem verklaerd had voor-

(1) De oorkonde, gedagteekend uit den Haeg, staet in haer geheel by Mieris, bl. 1012-1015.

(2) Dat Jakoba die titels zou voeren, en de hertog haer uit de inkomsten des graefschaps van Oosterbant eene lyfrent van 500 schilden zou verzekeren, met opleg van hetgeen daer mogt aen te kort zyn, was besproken in het verdrag van 12 April. Zie Mieris, bl. 1014, col. 2.

(3) De hertog spreekt van een nader akkoord te Middelburg gesloten, maer dat nergens te vinden is.

[p. 653]

nemens te zyn te huwen aen eenen heer uit hare naburige landen⁽¹⁾, doch zulks niet te willen doen zonder zyn goedvinden, zoo stond hy haer toe zoodanig eenen gemael te nemen als zyn eerste kamerling Antonis van Croy, en zyn schatmeester Gui Guilbant haer zouden aenraden, zullende hy dat huwelyk voor aengenaem houden, enz.⁽²⁾

In gevolge van den zonderlingen last, hun hier opgedragen, namen de beide Raedslieden de zaek in overweging, en, by uitspraek van 27 January 1434, verklaren zy toe te stemmen dat vrouw Jakoba zich door den echt verbinde aen den edelen ridder, heer Frank van Borselen, heer van Zuylen, St.-Maertensdyk en Kortgene, en aen niemand anders, zonder dat zy of hy hierdoor des hertogs verontweerdiging zullen inloopen, of eenig verwyt te duchten hebben⁽³⁾.

(1) Avec ung seigneur des marches a elle prouchaines, zegt de tekst. Men ziet, de hertog wil uit eerlyke schaemte Frank Van Borselen niet noemen, maer duidt hem toch klaer genoeg aen.

(2) De oorkonde staet by Mieris, bl. 1028.

(3) De oorkonde, aldaer bl. 1029. Het spreekt van zelf dat Frank van Borselen sedert lang op vrye voeten gesteld was; maer wanneer zulks gebeurde, weet men niet.

[p. 654]

Zoodan volle vryheid bekomen hebbende, maekten de twee gelieven, den 1^sten Maert 1434, hunne wederzydsche huwelyks-voorwaerden⁽¹⁾, en voltrokken kort daerna⁽²⁾ plegtiglyk hunnen echt, die dit mael in 't openbaer door eenen Priester ingezegend werd⁽³⁾, en waer aldus voor het oog der wereld, zoo min als voor de Kerk, niets meer aen ontbrak.

(1) Zie daer de bepalingen van by Mieris, bl. 1032. Den 1^sten Augusty van hel zelfde jaer, gaf vrouw Jakoba eenige goederen in lyftogt aen haren gemael. De brief staet by Mieris, bl. 1048. Frank van Borselen voert er den titel van graef van Oosterbant, die, schynt het, hem door hertog Philip toegestaen was zyn leven gedurende. Zie Van Wyns Byvoegsels, bl. 101. Het jaer daerna bevestigde hertog Philip den lyftocht van Borselen, door brieven van 7 July, by Mieris, bl. 1066.
Later, namelyk in 1445, werd by door denzelfden vorst verheven tot de waerdigheid van Vliesridder. Zie het bewys by Reiffenberg, Hist. de l'Ordre, enz. bl. 28.

(2) De dag is tot dus verre niet gekend.

(3) De geheime huwelyken werden toen gesloten door de wederzydsche belofte en toestemming der echtelingen van elkander tot man en tot vrouw te nemen, zonder tusschenkomst van pastoor of getuigen. Zulke huwelyken waren niet te min wettig, tot dat eindelyk, in 1563, het Concilie van Trenten, om hoogst gewigtige redenen, allerwysselykst bepaeld heeft, dat voortaen geen huwelyk meer wettig heeten zou, ten zy voorafgegaen van de dusgenaemde geboden of roepen, en ingezegend door een bevoegden priester, ten overstaen van twee of dry getuigen. Zie de Acta Concilii Trid. Sess. XXIV, Decret. de reform. matr. c. 1.

[p. 655]

Zoo had dan eindelyk de hertog van Burgondië zyn langdurig proces gewonnen, en al de erfstaten van Jakoba aen zyne andere vorstendommen toegevoegd, zonder dat hy in 't vervolg voor eenige tegenspraek, het zy van den kant zyner nicht, het zy van dien der edelen of onderdanen te vreezen had; want allen, mag men zeggen, hielden 't voor eene eer aen zoo magtig eenen Prins toe te behooren, en hy was, in 1433, op nieuw plegtiglyk gehuldigd overal waer de gewoonte dit meêbragt.

Daer was nogtans iemand die den hertog in het vreedzaem bezit der bygewonnen landen stooren kwam, namelyk keizer Sigismond. Het hoofd des ryks beschouwde nog altyd, en niet zonder grond⁽¹⁾,

(1) Zie hiervoren, bl. 530, 31.

[p. 656]

de graefschappen van Holland en Zeeland voor mannelyke leenen, welke Jakoba nimmer wettiglyk had bezeten, en dus ook niet aen haren neef van Burgondië wettiglyk kunnen afstaen. Zy waren dan, oordeelde de keizer, na de dood van Jan van Beijeren tot de kroon terug gekeerd, en hy mogt er van beschikken ten voordeele van een of anderen leenman, volgens zynen keus. Wat sommige andere domeinen raekte, welke mede van het ryk afhingen, doch als vrouwelyke leenen by erfregt op den hertog verstorven waren, die had Philip binnen den gestelden tyd van den leenheer niet verheven, en er hem hulde noch manschap voor gedaen: weshalve hy die tevens verbeurd had, en er de wettige eigenaer niet meer van was. Van dat alles beklaegde zich keizer Sigismond in zekere brieven, te Ulm in Zwaben uitgeveerdigd omstreeks Sint Jan 1434, en waerby hy hertog Philip den oorlog aenzei, hem berigtende dat hy eerlang, met de hulp van 's ryks vorsten, edellieden en steden, de aengematigde en verbeurde leenen uit zyne handen zou komen halen, gelyk hy als hoofd des ryks en beschermer van de regten zyner kroon daer meende toe verpligt te zyn⁽¹⁾.

(1) De oorkonde staet by De Dynter, bl. 507, vlg. en is daeruit overgenomen by Mieris, bl. 1037.

[p. 657]

Na het ontvangen van deze brieven, kon de hertog niet beter doen dan, op zyne beurt, te schryven aen de ryksvorsten, ten einde de redenen door Sigismond bygebragt te wederleggen, en het verbond te breken dat tegen hem reeds gemaekt was⁽¹⁾. Zulks beproefde hy door een manifest, uit Brussel gedagteekend den 14 July 1434, waerin hy, verre van den keizer te ontzien, hem onder anderen durft te last leggen eenigerwyze te hebben deel genomen aen de moord van hertog Jan, zyn vader⁽²⁾. Daerop volgde dan weêr een nieuwe brief van ontschuldiging⁽³⁾ door het hoofd des ryks inzonderheid gerigt tot de prelaten, edelen en steden van Luikerland⁽⁴⁾, alsmede een tegen-

(1) Zie De Dynter, cap. 243, bl. 507.

(2) Zie de oorkonde by De Dynter, bl. 508-511, of by Mieris, bl. 1039, alwaer zy onder een valsch datum voorkomt, als uit de feiten zelf te bewyzen is.

(3) Zie er den tekst van by De Dynter, bl. 511, of by Mieris, bl. 1070.

(4) Waerschynlyk ook tot anderen; doch by de Luikenaers, sedert lang hevig gebeten op den hertog van Burgondië, was de keizerlyke brief byzonder wel gekomen.

[p. 658]

brief des hertogs aen bykans al de vorsten en steden van Duitschland⁽¹⁾, welke hem meestendeels een vleijend antwoord gaven⁽²⁾.

De voorgenomen krygstogt van Sigismond vond dus weinig byval, en bleef haperen. Hy zond, wel is waer, den landgraef van Hessen naer deze gewesten⁽³⁾, om, in zynen naem, de Brabanders, Henegauwers, Hollanders en andere onderdanen van Philip tot afval te tokkelen⁽⁴⁾; doch zulks gelukte volstrekt niet, zoo min als de inval des heeren van Reifferscheidt, die met eene sterke ruiterbende Limburg meende te verrassen, maer door de landzaten ridderlyk uitgejaegd werd, en ja veel volk verloor⁽⁵⁾. Kortom de keizer deed ydele poogingen,

(1) Zie de oorkonde by de Dynter, bl. 513-516, of by Mieris, bl. 1059. Beide geven, op hunne volgende bladzyde, de namen van ongeveer vyftig, zoo geestelyke als wereldlyke ryksvorsten, en die van vier en twintig duitsche steden, aen welke de hertog zyne verdediging zond.

(2) Zie dat antwoord by De Dynter, bl. 517, vlg.

(3) Zie het feit omstandig verhaeld by De Dynter, bl. 518.

(4) Zie daer, bl. 519, des keizers brieven aen de vier hoofdsteden van Brabant, en dier antwoord, bl. 521.

(5) Zie daer meer van by De Dynter, bl. 522.

[p. 659]

tot dat de dood, op het einde van 1437⁽¹⁾, hem wegrukte, en hy het volgend jaer op den troon vervangen werd door zyn' schoonzoon Albrecht van Oostenryk⁽²⁾. Deze vorst, vreedzamer van aert dan zyn voorganger, beproefde ook diens wrevel niet tegen de vergrootingen van het burgondisch huis⁽³⁾, en liet den bestaenden twist vallen: zoo dat hertog Philip voortaen in het ongestoord bezit bleef van de graefschappen welke hy, behendig genoeg, had weten te krygen.

Vrouw Jakoba beleefde het einde dier worsteling niet. Zy was gelukkig met Frank van Borselen, dien zy opregt beminde, en van hem tederlyk bemind werd; maer zy stierf, aen eene longtering, den 9 October⁽⁴⁾ 1436, oud zynde ruim vyf en der-

(1) Sigismond van Luxemburg stierf den 9 December 1437.

(2) Albrecht van Oostenryk was getrouwd met Sigismonds dochter Elisabeth.

(3) De Dynter, bl. 524, beweert dat Albrecht II nauw verwant was met hertog Philip van Burgondië, zynde zy beide gezusters kinderen; maer deze bloedverwantschap steunt op losse schroeven, gelyk wy hiervoren reeds gewaerschuwd hebben, bl. 429, aenteek. 2.

(4) Wagenaar en, na hem, Bilderdijk stellen den 8^sten October, volgens een Necrologium van O.L.V. kerk te Breda, uitgegeven door Hoynck van Papendrecht in zyne Analecta Belgica, III, P.I. Zie daer, bl. 405. Maer uit de hoogstbelangryke rekening van vrouw Jakobas Testamentoren, medegedeeld door het Historisch Genootschap van Utrecht in het reeds gemeld Codex diplomaticus, bl. 166-266, blykt dat de vorstin den achtsten October haer testament heeft gemaekt, en daegs daerna overleden is. Zie daer, bl. 167.

[p. 660]

tig jaren⁽¹⁾, zonder kinderen na te laten⁽²⁾. Betreurensweerdige vorstin, wie het aen geen goed hart noch aen schoone begaefdheden mangelde, maer aen vooruitzigt en bezadigdheid! Haer voortvarend karakter was de eerste oorzaek van onherstelbare misstappen, waer anderen nut uit trokken, en zy haer ongeluk meê bewerkte.

(1) Jakobas moeder, Margareet van Burgondië, overleefde haer tot in 1441.

(2) Haer lyk werd begraven in de hofkapel van 's Gravenhage, naest dat van haer' grootvader, hertog Albrecht. Het jaer voor hare dood, had zy te Valencyn in de kerk der Fremineuren een jaergetyde gesticht voor haer, voor haer vader (die daer rustte) en voor hertog Philip. Het bewys staet by Mieris, bl. 1063.

[p. t.o. 660]