Vaderlandsche historie. Deel 4

[p. 680]

Negentiende hoofdstuk.

vlaenderen onder de eerste burgondiërs. - de gentsche vrede. - philip de stoute in frankryk. - des konings krankzinnigheid. - mislukte kruistogt van 's hertogs zoon. - verdeeling der burgondische erfenis. - dood van philip den stoute. - heerschzucht van zyn opvolger jan den onversaegde. - moord des hertogs van orleans. - rampen van frankryk. - moord des hertogs van burgondië.

1384-1419.

Gelyktydige koningen van Frankryk.

Karel VI, de Welbeminde.

Den zes-en-twintigsten dag der maend April 1384 werd Margareet van Male, met haren echtgenoot hertog Philip van Burgondië, te Brugge als graef en gravin van Vlaenderen ingehuldigd, doch zonder vreugd, zonder feestgejuich, want het land was nog ten volle in den druk. Gent wilde niet buigen voor vreemde wapenen, en zoo lang de hoofdstad in opstand bleef, kon het graefschap

[p. 681]

geene rust genieten. Te vergeefs spande de hertog al zyne krachten in om Zeeland, waer nog steeds hulp en voorraed van kwam, beter af te sluiten; te vergeefs riep hy andermael den franschen koning tot bystand om Damme weêr te krygen, dat de Gentenaers in 1385 verrast hadden⁽¹⁾: de stad bezweek wel onder de overmagt⁽²⁾ en betaelde hare vlaemschgezindheid door eene volkomen verwoesting; maer de gentsche verdedigers raekten er in tyds uit, en verloren daerom hunnen moed niet. Het bleek allenzins dat er geen eind aen te verhopen was dan met toegeven, met voorslagen van vrede, welke de regten zoo wel als de eer des volks ongekrenkt lieten. De fransche vorst en tevens ook zyn oom begrepen dat, doch wisten niet wat doen om het zoo ver te brengen. Gelukkiglyk was er juist een deftige edelman te Gent, heer Jan Heyle, die, gebruik makende van het algemeen vertrouwen dat de burgery in hem stelde, met veel

(1) Daer was veel aen gelegen, want de brugsche handel hing grootendeels van Damme af.

(2) Damme, aengerand door een leger van 100,000 Franschen, en verdedigd door Ackerman met 1500 Gentenaers, ging over op het einde van Augusty 1385.

[p. 682]

omzigtigheid ondernam zyne medeingezetenen tot vreedzame gevoelens over te halen. De dekens van twee voorname ambachten, dat der vleeschhouwers en dat der schippers, lieten zich eerst gezeggen, en werkten vervolgens mede om er nog andere te overreden⁽¹⁾. Daerop vertrok de ridder in stilte naer Parys, alwaer hy niet slechts gunstig gehoor by den hertog vond, maer zelfs van hem volmagt ontving om voorloopig alles te regelen naer goeddunken en billykheid⁽²⁾.

Heyle naer Gent weêrgekeerd zynde, gaf verslag van 't geen hy gedaen had, en toonde, ter volksvergadering op de Vrydagmerkt, des konings opene brieven vol van vleijende woorden en schoone beloften voor de burgers⁽³⁾, welke dan ook in groote meerderheid toestemden dat de onderhandelingen zonder uitstel zouden aengevangen worden. Een bestand werd voorafgaendelyk gesloten van 24 No-

(1) Zie Meyer, ad ann. 1385, Oudegh. II, bl. 593, en Froissard, Liv. II, ch. 239.

(2) Zie Froissart, ch. 240.

(3) Zie daer den inhoud van by Kervyn, IV, bl. 36-40, of by Martène en Durand, Thes. Anecd. I, col. 1616.

[p. 683]

vember tot nieuwjaer⁽¹⁾. Aldra vertrok er een twaelftal zaekgelastigden naer Doornik, om in gesprek te treden met den hertog en zyne gemalin, die daer, op hunne beurt, den 5^den December aenkwamen. De Gentenaers hadden hunne vragen op het papier gesteld, zoo voor hen als voor de andere steden des lands, wier burgeryen met hen hadden samengespannen. Al die eischen werden goed schiks aengenomen; maer Philip achtte het tegen zyne vorstelyke hoogheid eenen zoen te vergunnen aen onderdanen zonder openbare boete van hunnen kant: hy wilde derhalve dat die van Gent de knien zouden buigen en vergiffenis smeeken naer ouder gewoonte.

Tot zulke verootmoediging kon hy ze echter niet brengen: verre van daer, de afgeveerdigden weigerden zoo stellig, dat de onderhandelingen op het punt kwamen van afgebroken te worden, toen de hertogin van Brabant, de gravin van Nevers⁽²⁾,

(1) Versta tot 1 January. Men begon toen ter tyd het jaer in Vlaenderen, en elders, op Paeschavond.

(2) Margriet van Beijeren, getrouwd met Philips oudsten zood, aen wien de vader het graefschap van Nevers, in 1384, had afgestaen, by giftbrieven van den 16 Maert.

[p. 684]

aldaer tegenwoordig, ja en Margareet van Male zelf, zich aen Philips voeten wierpen, hem bezwerende dat hy haren knieval voor dien der Gentenaers aenveerden zou, en niet langer den vrede ontzeggen⁽¹⁾.

Aen dat vrouwengeschrei kon de weekhartige hertog niet weêrstaen. Hy maekte dan van den nood een deugd, en teekende den 18 December een uitvoerig vredeverdrag, waerby alle oude vryheden, regten, voorregten, herkomen en gebruiken niet slechts aen Gent, maer ook aen de andere steden die 't met Gent verkorven hadden⁽²⁾, weêrgegeven en bevestigd worden, de vrye uit- en invoer der koopwaren hersteld, de gevangenen los gelaten, alle nadeelige vonnissen ingetrokken, alle verbeurde goederen aen hunne eigenaers toegewezen, met besprek dat niemand wegens het voorledene zal te verantwoorden of te lyden hebben. Mits welke conditiën de burgers en inwoonders van Gent op

(1) Zie Meyer, ad ann. 1385, en vooral Oudegherst, II, bl. 595, 97.

(2) Kortryk, Audenaerde, Geertsbergen, Ninove, Dender- en Rupelmonde, Aelst, Hulst, Axel, Biervliet en Deynze.

[p. 685]

hunne beurt afzien van alle verbonden, beloften of eeden van getrouwigheid aen den koning van Engeland gedaen, en gehoorzaemheid zweren aen den koning van Frankryk, zoo wel als aen den hertog en hertogin van Burgondië, die zy erkennen voor hunnen natuerlyken heer en vrouw, en wier hoogheid, regten en erfenissen zy zullen handhaven, behoudens hunne burgerlyke privilegiën en vrydommen⁽¹⁾.

Zoo was het dan eindelyk weêr eens vrede in Vlaenderen, na een zevenjarigen kryg, die aen meer dan tweemael honderd duizend menschen het leven gekost⁽²⁾, en veel andere noodlottige gevolgen meêgesleept had, de verwoesting namelyk van eene menigte steden, dorpen, kasteelen en akkers; doch vooral het verlies, door het geheele land heen, van den vroeger zoo bloeijenden koophandel, thans grootendeels vervallen of naer andere streken over-

(1) Zie Meyer, ad ann. 1385, en Froissart, Liv. II, ch. 241. - De tekst van het vredeverdrag, volgens het oorspronkelyk opstel, is door Reiffenberg gedrukt in zyne uitgave van Barante 's Histoire des ducs de Bourgogne, III, bl. 321-29.

(2) Meyer zegt het zoo, loc. cit.

[p. 686]

gevoerd⁽¹⁾. Deze ysselyke rampen hadden hare eerste oorzaek en beginsel in de fransche politiek, die sedert eene eeuw door Philip den Schoone uitgevonden was om in Vlaenderen eene scheuring te bewerken tusschen den landvorst en zyne onderdanen. Van het oogenblik af dat de belangen des graven van die des volks gescheiden en zelfs daermeê in stryd waren, moest noodwendig de vlaemsche natie, zoo moedig, zoo dapper en zoo magtig, hare eigen krachten inspannen om de voorvaderlyke vryheid en onafhankelykheid, in weêrwil van alle beletsels, staende te houden. Dit deed zy, met den luisterlyksten uitslag, in de pleinen van Kortryk ten jare 1302, en sedert nog meer dan eens. Maer ongelukkiglyk werd de vlaemsche vryheidszin in de steden overdreven, gelyk het volk gewoon is de beste gevoelens te overdryven. Uit zucht tot de vryheid, liet de menigte zich al te dikwyls leiden en misleiden door dweepers of demagogen die, om zich zelven te verheffen, om hunne driften bot te vieren, onder het valsche voorwendsel van te yve-

(1) Zie Froissart, Liv. II, ch. 239, en Meyer, ad ann. 1385.

[p. 687]

ren voor de burgerlyke regten, met den arm des volks de wetten braken, de openbare rust verstoorden en het algemeene onheil berokkenden⁽¹⁾. De vlaemsche onlusten waren grootendeels verhoed geweest, indien de hoogere klassen der maetschappy het gezag, den invloed die de geboorte en de rykdom geven, op de mindere landzaten bewaerd hadden. Zy zouden door goeden raed, door bescheiden aenwending der middelen van bedwang, de ambachtslieden en kleine burgers by hunnen pligt gehouden, en de orde in de steden doen heerschen hebben. Maer wat was het? De edelen en de Grooten hadden door eigen schuld het vertrouwen des volks verloren; zy ook hadden zich onthecht van de natie en vreemde belangen aengekleefd: daerdoor werden zy als vyanden beschouwd van hunne medeburgers, en deze voerden de wapens zoo wel tegen hen als tegen den graef, Uit die ge-

(1) Als Yoens te Gent, toen hy, enkel uit persoonlyken wraeklust, het opzet maekte van tusschen den graef en het gentsche volk eenen twist te doen opryzen, die honderd duizend levens zou kosten. De roekelooze zei maer de helft van 't geen de twist gekost heeft.

[p. 688]

durige strydigheid tusschen de verschillende klassen der natie kon niet voortspruiten dan inwendige beroerte, bloedvergieting, en eindelyk verval; want waer het volk de overhand heeft en alleen wil meester zyn, als in Vlaenderen en te Luik⁽¹⁾, daer mankt de Staet, daer heerscht de wanorde, daer is de ondergang der gemeene welvaert onvermydelyk.

Sedert den gentschen vrede verwydert zich het belang der geschiedenis, voor een dertigtal jaren, uit Vlaenderen. Hertog Philip had daer zelden zyn verblyf: hy was bykans altyd in Frankryk, het zy om zynen neef te helpen in diens worsteling tegen Engeland, het zy om er het hooge woord te voeren in het Staets-bestier, waeromtrent hy, gedurende Karels onmondigheid, haest niemand raedpleegde dan zyn' broeder den hertog van Berri. 't Is waer, in 1388 onttrok zich de koning, alsdan twintig jaer oud geworden⁽²⁾, aen de voogdy zyner vaderlyke ooms, en begon zelf te regeeren, tot groot voordeel

(1) Het kwaed was zoo groot te Luik als in Vlaenderen, maer had daer geheel andere oorzaken.

(2) Karel VI was geboren in 1368.

[p. 689]

en blydschap van het fransche volk⁽¹⁾; doch vier jaer later, in optogt zynde tegen den hertog van Brittanje, die zich wederspannig getoond had, werd hy plotseling geslagen met krankzinnigheid⁽²⁾. Deze treurige kwael bleef hem heel zyn leven by, nu en dan eens afgewisseld door vlagen van redelykheid, doch voortaen den vorst onbekwaem makende om zyn ryk door eigen zorg te bestieren. Nu kwamen dan weêr de beide ooms aen het roer van den Staet, met ter zyde stelling van 's konings broeder den hertog van Orleans, op voorwendsel dat deze nog te jong was en te weinig kennis van zaken had. Ongelukkiglyk bedienden zy zich niet van de magt, welke in hunne handen was, dan met eer- met wraek- en hebzuchtige bedoelingen, waer het welzyn des ryks en der onderdanen aen opgeofferd werd.

In 't begin van 1396 sloten Frankryk en Enge-

(1) Zie Meyer, ad ann. 1388.- Zie mede Barante, Histoire des ducs de Bourgogne, uitgave van Reiffenberg, I, bl. 291.

(2) Froissart, Liv. IV, ch. 29, verhaelt het ongeval in 't lang en breed. Zie mede het werk van Barante, I, bl. 349, vlgg.

[p. 690]

land een bestand van acht-en-twintig jaren⁽¹⁾. Zulks gaf tyd en gelegenheid aen de fransche ridderschap om zich te wapenen voor eene kruisvaert tegen sultan Bajazet, die in Hongaryë gevallen was met een magtig leger, voornemens zynde, gelyk hy zelf in zynen turkschen overmoed verklaerd had, niet alleen dat koningryk te onderwerpen, maer door al de andere ryken heen te dringen tot Roomen toe, alwaer hy zyn peerd haver wou doen eten op den autaer van Sint-Pieter⁽²⁾. Hertog Philip was een der vurigsten om dezen heiligen kryg voort te zetten. Zyn oudste zoon, de graef van Nevers⁽³⁾, werd aen 't hoofd der onderneming gesteld, die schatten van geld aen Vlaenderen kostte, zoo wel als aen de andere erflanden⁽⁴⁾; want groot en

(1) De oorkonde staet by Rymer, III, P. IV, bl. 115, vlgg.

(2) Zie Froissart, Liv. IV, ch. 47.

(3) Jan de Onversaegde was toen 25 jaer oud, geboren zynde. te Dijon den 28 Mei 1371. Zie Meyer, op dat jaer. Hy was in 1385 getrouwd met Margareet van Beijeren, dochter van graef Albrecht van Henegau, Holland en Zeeland. Zie Meyer, en hiervoren, bl. 683, aent. 2.

(4) De burgondische staten gaven 125,000 gouden leliën, Vlaenderen 200,000, Mechelen 2,000, enz. Zie Reiffenbergs byvoegsels op Barante, II, bl. 425.

[p. 691]

klein, steden en dorpen moesten daer talgen⁽¹⁾ voor opbrengen⁽²⁾. De togt ving aen in Mei 1396, met manschap in overhoop en met nog meer moed. Het christelyk leger wilde voor eerst Hongaryë vry maken van het jok der Turken, vervolgens voortrukken tot Constantinopelen, om van daer naer Syrië over te steken en het heilig Land te gaen verlossen. Jammer maer, die schoone ontwerpen vielen zeer kwalyk uit. De kruisgenooten hebbende den Turk in Hongaryë niet gevonden, gingen hem aen gene zyde van den Donau opzoeken, en ondernamen welhaest het beleg van Nicopolis⁽³⁾; doch terwyl zy daer in feestgebras hunnen tyd verspilden, kwam Bajazet af met ontelbare scharen, verraste hen, en bedroog ze door eenen krygslist, en maekte er eene dusdanige slagting van, dat er 't eind aen verloren scheen⁽⁴⁾.

(1) Zie boven, bl. 433, aenteek. 3.

(2) De kruistogten of overzeesche reizen waren een der gevallen waerin het voor de onderdanen eene pligt was hulpgelden te geven. Zie boven, bl. 432, en de aenteek. 3.

(3) Groote stad van Bulgarië, op eene hoogte, tegen den Donau.

(4) Zie Froissart, Liv. IV, chap. 52, of Barante , II, bl. 49-58.

[p. 692]

Jan van Burgondië was krygsgevangen. Daer moesten 200,000 dukaten betaeld worden voor zynen losprys, buiten andere groote onkosten voor 's vorsten terugreis en die zyner lotgenooten, en behalve de ryke geschenken, die men Bajazet beloofd had. Van al die opofferingen droeg Vlaenderen ruim zyn deel: Gent alleen schonk vyftig duizend gulden; Brugge, Ieperen en de overige steden toonden zich niet minder milddadig, zoodanig dat de hertog met zyne gemalin herwaerts kwam, en bykans van stad tot stad ging, om de burgeryen in het byzonder zynen dank te betuigen⁽¹⁾. Hy was nog te Gent, toen hy in Maert 1398 zyn' zoon omhelsde na eene afwezigheid van bykans twee jaren, grootendeels in strenge gevangenis doorgebragt.

Des hertogs hoofdzaek voortaen was het regelen der burgondische erfenis. De Staten welke hy met Margareet van Male betrouwd had, waren talryk; hy zelf had er, staende zyn huwelyk⁽²⁾, het graefschap van Charolais bygekocht⁽³⁾, en nu mogt hy

(1) Zie Meyer, ad ann. 1397, en Kervyn, IV, bl. 113.

(2) Te weten in 1390. Zie Barante, I, bl. 306.

(3) Het graefschap van dien naem, een erfelyk leen dat van Burgondië afhing, had eene uitgebreidheid van 12 mylen in de lengte op zes in de breedte, en voor hoofdstad Charolles, tusschen Moulins en Macon. Het diende sedert tot onderhoudsgoed of appanagie voor den oudsten zoon van Burgondië.

[p. 693]

nog rekenen op geheel de nalatenschap van Brabant; want de hertogin Joanna, zonder kinderen zynde, was voornemens hare nicht, de gravin van Vlaenderen, tot eenige erfgenaem te kiezen. Philip bestemde voor zyn oudsten zoon het hertogdom van Burgondië en, na Margareta's dood, hare graefschappen van Vlaenderen⁽¹⁾, Artois en Burgondië, te samen met de heerlykheden van Mechelen en Salins⁽²⁾. De tweede zoon, Antoon, die op het trouwen stond met Isabelle van Luxemburg, erfdochter des graven van Sint-Pol⁽³⁾ en Ligny⁽⁴⁾,

(1) Daerby begrepen het eigentlyk gezegde Ryks- en Allodiael Vlaenderen. Zie boven, bl. 96, 97.

(2) Het graefschap van Artois is aen de vorsten van België gebleven tot het jaer 1659, dat van Burgondië en de heerlykheid van Salins, tot het jaer 1679.

(3) Zie boven, bl. 25, aenteek. 2.

(4) Het graefschap van Ligny hing af van het hertogdom van Bar, in Lorreynen. Zie boven, bl. 464, aent. 1. De graefschappen van Sint Pol en Ligny keerden, in 1430, by gebrek van opvolger, weder naer de vrouwelyke zyde.

[p. 694]

zou voor zyn aendeel de hertogdommen van Brabant en Limburg hebben, alsmede het markgraefschap van Antwerpen. Eindelyk Philip, de jongste zoon⁽¹⁾, zou zyne moeder opvolgen in de graefschappen van Nevers⁽²⁾ en Rhetel, waertoe nog de baronie van Douzy⁽³⁾ behoorde met andere eigendommen in Champagne⁽⁴⁾. Behalve deze dry zonen had de hertog vier dochters, reeds alle behoorlyk uitgehuwd: de oudste, Margareet, aen Willem van Beijeren erfzoon des graven van Henegau, Holland en Zeeland; de tweede, Catharina, aen hertog Leopold van Oostenryk; de derde, Bonne, aen Jan, 's hertogs zoon van Bourbon⁽⁵⁾;

(1) Twee andere waren vroegtydig gestorven. Zie Oudegherst, II, bl. 581, aent. 2.

(2) Mits afstand van den oudste die tot dan toe er den titel van voerde.

(3) Deze baronie was afhankelyk van het graefschap van Nevers, en genaemd naer hare hoofdstad Douzy, negen mylen benoorden Nevers.

(4) Die dry domeinen werden later door vrouwelyke oiren in andere huizen overgedragen.

(5) Bonne was slechts verloofd, en stierf voor haer huwelyk, in 1399.

[p. 695]

de jongste, Maria, aen Amedeus VIII, graef van Savoyë⁽¹⁾.

Alvorens dit alles vastgesteld wierd, was Philip aen 't werken by de hertogin van Brabant, ten einde hare, vroeger gemaekte schikkingen door den adel en de steden te doen erkennen. Zulks bragt eenige zwarigheden meê⁽²⁾, welke slechts in 1401 uit den weg geruimd werden⁽³⁾, zonder nogtans dat de zaek haer volle, beslag kreeg: weshalve de hertog in het begin van 1404 naer Brussel wederkeerde, om er de laetste hand aen te steken, wanneer hy onverwacht ziek werd, en hebbende zich doen voeren naer Halle, hetwelk toen tot Henegau behoorde⁽⁴⁾, aldaer den 27 April overleed, in den ouderdom van ruim 61 jaren⁽⁵⁾.

(1) Zie Meyer, ad ann. 1404, en Oudegh. II, bl. 581.

(2) Dit zal nader verklaerd worden in de geschiedenis van Brabant.

(3) Te weten in de maend September. Ook was het maer den 27 November van het zelfde jaer dat Philip en zyne gemalin de verdeeling hunner erfenis vaststelden.

(4) Halle was in dien tyd reeds eene vermaerde bedevaert-plaets, waer de hertog zyne genezing hoopte te verwerven.

(5) Hy was geboren den 15 January 1343.

[p. 696]

Jan de Onversaegde⁽¹⁾ volgde aenstonds zyn' vader op in het hertogdom van Burgondië, en, nog geen volle jaer later, zyne moeder⁽²⁾ in alle hare erflanden welke hem toegezeid waren. Daer had hy stof genoeg om zyne werkzaemheid gaende te houden; maer ongelukkiglyk des vorsten heerschzucht was nog grooter dan zyn grondgebied: hy wilde tevens meester in Frankryk wezen, en daer aen 't hoofd der regering staen, gelyk zyn vader gedaen had; doch men kon voorzien dat hy 't er bezwaerlyk zoo ver brengen zou. Inderdaed, des konings broeder de hertog van Orleans, die lang met den meesten tegenzin den willekeur van zynen oom ondergaen en op 't laetste meer dan eens beproefd had om hem te onderkruipen, was gehard in het besluit van niets toe te geven aen zyns ooms zoon, dien hy daerenboven haette, en voor eeuwig uit het ryk had willen verbannen zien. Wat kon uit zulke gemoedsgesteldheid volgen, ten zy een bloe-

(1) In 't Fransch Jean-sans-Peur. Hy kreeg dien bynaem uit hoofde van zyne vurigheid en onverschrokkenheid in den kryg. Zie Oudegh. II, bl. 616. aent. 1.

(2) Margareet van Male stierf te Atrecht, aen eene geraektheid, den 16 Maert 1405.

[p. 697]

dige twist tusschen twee vorsten beide driftig van aert, beide veel aenhang hebbende onder de hovelingen en den adel, en dus in staet om elkander het hoofd te bieden? De hertog van Orleans was het eens met de koningin; maer kon evenwel niet beletten dat Jan van Burgondië in den zomer van 1404 zyne oudste dochter Margareet door den echt vereenigde aen den Dolfyn⁽¹⁾, waerdoor zyn invloed natuerlyker wyze aengroeijen moest, tot spyt van Orleans, die nu aldra Parys verliet, waer hy slecht gezien was, en met de koningin naer Melun week, bevel gegeven hebbende van den Dolfyn daer ook heen te brengen.

Dit mislukte; want zoo haest hertog Jan het vertrek zyns schoonzoons gehoord had, ylde hy hem achter na en bragt hem weêr naer Parys; maer nu brak de wrok uit, en op korten tyd hoorde men niet meer spreken dan van Orleanisten en Burgondiërs, twee partyen die tegen elkander in 't harnas liepen en het ryk gingen ontrusten - neen,

(1) Lodewyk, tweede zoon van Karel VI, maer dolfyn of erfprins geworden door de dood zyns ouderen broeders. Hy was maer ruim vyf jaer toen hy gehuwd werd aen Margareet van Burgondië.

[p. 698]

tot een bloedbad maken, gedurende dertig jaren. Te vergeefs beproefden vreemde en inlandsche vorsten de beide hertogen tot bedaren en tot verzoening te brengen: daer werd slechts tyd meê gesleten, maer de wederzydsche haet trok voedsel uit de beletsels, en 't kwam zoo ver dat Orleans, in den avond van 23 November 1407 by den koning geroepen zynde, op de straten van Parys door zyns vyands trawanten moorddadig werd omgebragt⁽¹⁾.

Onder de lyksplegtigheden zelf, door hertog Jan bygewoond, kwam het uit dat hy de aenlegger was van het gruwelstuk. Hy ontweek de eerste verontweerdiging door zyn vertrek naer Vlaenderen, doch keerde eerlang te rug naer Parys, alwaer hy, ondanks zyne misdaed, voortdurend de gunst der inwoonders behield, en zich allengskens weêr in die des konings wist te dringen, dusdanig dat deze niet alleen alle vervolging staken deed, maer zelfs den hertog in 't openbaer ontschuldigde⁽²⁾, en

(1) Zie Barante, II, bl. 220, vlgg.

(2) Zie Kervyn, IV, bl. 152, 53, en Barante, II, bl. 260, en 384.

[p. 699]

hem als voren aen het hof ontving, latende alles aen zynen willekeur over. De arme vorst wist niet wat hy deed, want hy had het gebruik zyner reden niet meer; doch een groot deel des adels, vooral de maegschap van Orleans, vlamden van wraek tegen den moordenaer en, ziende dat zy geen regt verwerven konden, spanden hunne eigen krachten in om het hem betaeld te zetten, zoodat het ryk al meer en meer ging verscheurd worden door de vyandlyke partyen der Burgondiërs en Orleanisten, voortaen ook Armagnacs geheeten, omdat de graef van dien naem⁽¹⁾, de schoonvader des jongen hertogs van Orleans⁽²⁾ er de voornaemste opleider, of laet ik zeggen de stokebrand van was. Parys en zyne omstreek werd beurt om beurt verwoest, bezoedeld met moord en heiligschennis door de beide partyen. Van de hoofdstad verspreidde zich het kwaed over de provinciën, die nagenoeg alle schrikkelyk te lyden hadden; want de factiegeest

(1) Bernard VII, graef van Armagnac, welk graefschap bestood uit een deel van het oude hertogdom van Gasconje, en Auch tot zetel had, eenige mylen bewesten Toulouse.

(2) Deze was getrouwd met Bernards dochter Bonne.

[p. 700]

was overal ontstoken, en de arme landlieden, zoo wel als de kleine burgeryen, droegen al den last, werden de treurige slagtoffers van de driften der Grooten⁽¹⁾.

Te midden van deze verregaende rampen brak de kryg uit met de Engelschen, die, gebruik makende van de fransche onlusten, ligtelyk een voorwendsel gevonden hadden om het bestand op te zeggen, en, gedurende den zomer van 1415, met een heir van 50,000 man in Frankryk vielen. Wat kon er gedaen worden om ze tegen te houden of uit te dryven? Burgondiërs en Orleanisten hadden beurtelings hulp gevraegd aen 's ryks vyanden met even verfoeijelyke inzigten, en hadden aldus met eigen handen de nederlaeg voorbereid welke het koninklyk leger ontving in de pleinen van Azincourt⁽²⁾. Daer werden, den 25 October, de Franschen verpletterd, en leden geene mindere schade dan te Creci of te Poitiers; want tien duizend dooden, grootendeels edellieden, bleven op het veld, en een nog aenzienlyker getal werd door de overwinnaers gevankelyk weggevoerd⁽³⁾.

(1) Zie Barante, II, bl. 383, en 394.

(2) In 't graefschap van Sint-Pol, bezuiden Teruanen.

(3) Zie Barante, III, bl. 157, vlgg.

[p. 701]

Tot overmaet van wee verloor, nog hetzelfde jaer⁽¹⁾, de medelydensweerdige koning Karel zyn oudsten zoon Lodewyk in den vollen bloei der jeugd⁽²⁾. Hierdoor ging het erfregt tot de fransche kroon, met den titel van dolfyn, over op Jan, hertog van Touraine; maer deze werd insgelyks door eene vroegtydige dood uit de wereld gerukt⁽³⁾, den 4^den April 1417, vergeven, naer 't schynt, door de Armagnacs die voor het oogenblik de overhand hadden, en den hertog van Burgondië wilden beletten den erfgenaem der kroon op zyne zyde te trekken⁽⁴⁾.

Zulke gruweldaden waren in die tyden van woeste heersch- en wraekzucht maer al te gemeen. Dit mael verstierf het erfregt op 's konings laetsten zoon en naemgenoot Karel, tot dan toe graef van Ponthieu, die, ondanks zyn weinig gevorderden ouderdom⁽⁵⁾, zich aen het hoofd der regering stelde, en niet dan gevoelens van haet tegen Jan

(1) Den 18 December 1415.

(2) Lodewyk was geboren den 22 January 1396.

(3) Hy was geboren den 31 Augusty 1398.

(4) Zie Barante, III, bl. 194.

(5) Karel was geboren den 22 February 1404.

[p. 702]

van Burgondië koesterde. Deze echter, sedert lang verzoend met de koningin⁽¹⁾, en zeer veel aenhang hebbende in bykans al de fransche steden, leidde welhaest een magtig leger naer Parys, om zich daer met geweld meester van te maken, en weêr in 't bezit van het oppergezag te komen. Die onderneming gelukte: Parys ging over door verrassing den 29 Mei 1418; al wat Orleans-gezind was werd vermoord; de dolfyn zelf raekte met de grootste moeite de stad uit, en vlugtte over de Loire, om daer zyne vrienden te hereenigen. Van dat oogenblik ging het leven om leven tusschen den hertog en den erfprins. De laetste verkropte zyn leed, verheelde zynen wrok om des te zekerder zyn doel te treffen. Het beste middel was te veinzen, en zelfs voorslagen van vrede te doen, die Jan welstaenshalve niet af mogt wyzen, uit vrees van zyne geheime inzigten te verraden. Het kwam dan in 1419 tot wederzydsche onderhandelingen; deze liepen allergunstigst af; het vredeverdrag werd

(1) De koningin, om haer slecht gedrag uit Parys gebannen, heulde thans met hertog Jan, met wien zy in 1409 tot akkoord was gekomen. Zie Barante, II, bl. 236, en III, bl. 220, vlgg.

[p. 703]

gesloten; de beide vorsten moesten slechts nog elkander de hand geven en over en weêr eene eeuwigdurende vriendschap zweren, waer dag en plaets voor bestemd werd, namelyk op de brug zelf van Montereau⁽¹⁾, als best geschikt⁽²⁾ om allen argwaen uit te sluiten⁽³⁾. Daer traden zy dan, den 10 September, elkander te gemoet; maer nauwelyks bevond zich hertog Jan in de tegenwoordigheid des dolfyns en had hy eene knie ter aerde ge-

(1) Een stedeken in 't zuidoosten van Parys, tusschen Melun en Sens, waer Seine en Yonne samenloopen, en eene brug over de beide rivieren ligt.

(2) Het was van ouds her de gewoonte, wanneer vorsten, die reden hadden om elkander te mistrouwen, in gesprek wilden komen, dat men daer eene plaets voor koos welke niet onvoorziens omsingeld kon worden, en waer men dus geene verrassing te vreezen had. Zie ons derde Deel, bl. 450, aent. 3.

(3) De brug was wederzyds afgesloten door een hek, voorzien van eene enkele deur. Te midden van de brug had men eene houten barak opgeslagen, waer aen beide kanten eene smalle opening ingang toe gaf. Van regts wege had die barak op hare helft nog moeten verdeeld zyn door een scheidsel, dat men niet overschreiden kon; doch deze laetste voorzorg was verzuimd geweest. Zie Barante, III, bl. 294.

[p. 704]

bogen om zyn toekomstigen leenheer te groeten, of daer werden degens getrokken, en de vorst, van meer dan eenen steek tot in het hert doorboord, stortte neêr om nimmermeer te ryzen⁽¹⁾.

Aldus boette de hertog van Burgondië, met zyne eigen dood, het schelmstuk dat hy in 1407 had doen bedryven. Van dien stond af had hy geen heil meer geproefd: zyn naem was bezwalkt, zyne eer geschonden, zyn geweten ontrust. Maer even als het fransche ryk des hertogs misdaed bezuerd had door lange jaren van wanorde en burgerkryg, zoo bezuerde het de misdaed des dolfyns door geene mindere rampen; want het kwaed brengt niet voort dan kwaed, en de wanbedryven der vorsten maken het ongeluk der volken.

Jan de Onversaegde liet een enkelen zoon na, Philip, sedert bygenaemd de Goede? die hem in al zyne erfstaten opvolgde⁽²⁾.

einde van het vierde deel.

(1) Zie Barante, III, bl. 295.

(2) Philip had zeven zusters: Margareet, Catharina, Maria, Isabelle, Joanna, Anna en Agnes van Burgondië. Van eenige dezer vorstinnen zal in het vervolg der Geschiedenis spraek zyn.

[p. t.o. 704]