Nummer elf (onder ps. Maurits)

[p. 4]

[p. 5]

Vooraf

Over zijn romans sprekend, zei Daum eens: ‘ik ben journalist ex professo’. Hij bedoelde er niet alleen mee dat ze eigenlijk niets anders waren dan gebundelde feuilletons (ze dragen er ook duidelijk de kenmerken van), hij bedoelde er óók mee dat hij zijn stof aan de omringende werkelijkheid en zelfs actualiteit ontleend had. Voor zo'n schrijversschap leek hij voorbestemd door zijn belangstelling voor alles wat om hem heen gebeurde, voor de mensen in hun doen en laten, als individu en hun onderlinge verhoudingen. Hij was een scherp waarnemer van de Europese samenleving van het Indië uit zijn tijd, het laatste kwart van de negentiende eeuw. Met een moderne aan de sociologie ontleende term zouden we hem een voortreffelijke ‘participant observer’ kunnen noemen.

Maar hoe was die samenleving? Er valt veel over te zeggen. In ieder geval was ze voor Hollandse begrippen een wat vreemde, bijna onnatuurlijke samenleving, voor de buitenstaander moeilijk te begrijpen. Ze was in de eerste plaats bijzonder heterogeen van karakter. De Europese groep moet men zich in ieder geval niet voorstellen als een hoofdzakelijk blanke samenleving, integendeel, ze was zeer gemengd, met een overwegend aantal ‘nakomelingen van Europeanen’ of ‘bastaarden van Europesen’ zoals de Indo-europeanen zelfs officieel werden aangeduid. Omstreeks 1890 moeten de ‘totoks’, dat wil zeggen de volbloed Europeanen, niet meer dan 20% van de Europese samenleving hebben uitgemaakt, al lag de macht in hun handen, al werden bijna alle belangrijke functies door hen vervuld. De anderen waren in allerlei gradaties van blank tot bruin van gemengd bloed. Het overgrote gedeelte van deze Indo-europeanen vormde de sociale onderlaag. Slechts een klein gedeelte was doorgestoten tot de gepriviligeerde blanke toplaag, vaak door huwelijken van Indische meisjes met totoks, soms ook door een Europese opvoeding die de vader aan zijn kinderen van gemengd bloed had gegeven. Het grootste deel werd echter gevormd door de kleine Indo's, de ‘kleine boengs’, letterlijk de ‘kleine broers’. Deze laatste groep vormde in de tijd van Daum een pauperklasse die aan de periferie van de Europese buurten woonde, de talrijke ‘gangs’, de zijstraten die in de kampoengs overgingen. In ‘Nummer elf’ is Yps, een van de hoofdfiguren, een vertegenwoordigster van deze groep, zoals ook een bijfiguur als Esreteip. Ze spraken half Nederlands, half Maleis en onder elkaar een typisch mengtaaltje, het zogenaamde ‘pétjoek’, òf uitsluitend Maleis. Ze waren kinderen uit het concubinaat geboren, waarvan een deel geruisloos in de Indonesische samenleving opging. Een ander deel dat door de vader ‘erkend’ was, kreeg de status van Europeaan. Bij erkenning liet de vader de kinderen inschrijven onder zijn eigen naam, soms gecamoufleerd door een let-

[p. 6]

teromzetting, zoals Esreteip, die eigenlijk Pieterse had moeten heten, of Yps Nesjai, de natuurlijke dochter van de fuselier Jansen, die zijn kind bovendien nog had opgescheept met de fraaie voornaam van de Griekse prins Ypsilanti die hij in zijn lectuur gevonden had. Er zijn nog vele andere omgekeerde namen bekend die zelfs nu nog voortleven. Als we weten dat in 1885 (volgens het verslag van de Volkstelling 1930) op duizend Europese mannen niet meer dan vijfhonderddertig Europese vrouwen waren (met inbegrip van 10 tot 13% Indonesische en Chinese vrouwen, die door hun huwelijk Europese waren geworden), dan kan men zich enigszins een indruk vormen van de omvang van het concubinaat, van hoog tot laag. De Europese samenleving in Indië droeg in die tijd de typische trekken van een pionierssamenleving, gekenmerkt door een groot mannenoverschot.

Het concubinaat heeft de sociale stratificatie bepaald. Het werd meestal een ‘noodzakelijk kwaad’ genoemd, maar in een van de grootste Indische dagbladen, in de Java-Bode van 3 januari 1890, staat ook te lezen: ‘Bijzitten worden niet op hun juiste prijs gesteld en toch zijn die vrouwen voor de eenzame en van hun liefste betrekkingen gescheiden Europeaan dikwijls een uitkomst (...), in die mate zelfs dat ze de liefde van beschaafde mannen weten te vinden.’ Ze droegen in ieder geval in sterke mate bij aan de verzachting van de zeden en aan het vaak moeizaam verlopende proces van aanpassing en acculturatie. Een deel van de kinderen die uit zulke verhoudingen geboren was, leefde vaak, achtergelaten door hun Europese vader, in armoede. Yps uit ‘Nummer elf’ is een van dit soort kinderen: door Voirey als bijzit genomen, maar weer afgedankt als hij om welke reden dan ook de tijd gekomen acht een Europese vrouw te trouwen. Het was eigenlijk het normale patroon dat door de meeste njai's als een lotsbestemming werd aanvaard, een ontwikkeling die meestal zonder al teveel verwikkelingen verliep. Maar soms ook gaf ze aanleiding tot conflicten en drama's, met letterlijk moord en doodslag. De wraak van de njai die door haar ‘heer’ verlaten wordt, is een veel voorkomend thema in de Indisch-Nederlandse literatuur. ‘Nummer elf’ is een van deze soort romans (die in de regel ‘bar slecht’ waren, naar de woorden van Daum zelf), maar die door hem, dank zij zijn mensenkennis en verteltalent, tot levende gebeurtenissen worden gemaakt - en zonder patetiek en zonder dramatiek. Hij haatte ‘grote woorden’, alweer volgens zijn eigen zeggen. Daarom misschien zijn zijn boeken nog zo leesbaar; ze romantiseren niet, ze doen volstrekt authentiek aan.

De typische Indische toestanden waar Daum over vertelt, zijn geen van alle ‘verzinsels’, hoe ongelooflijk en onwaarschijnlijk ze soms ook lijken. Wel wijzigde hij hier en daar de situatie om zijn lezers de herkenning moeilijk te maken. Zijn doel was, en hij zegt het alweer zelf: het weergeven van de werkelijkheid en niets dan de werkelijkheid.

Vergiftigingszaken zoals in ‘Nummer elf’ waren in tempo doeloe geen

[p. 7]

uitzondering. Daum zinspeelt in zijn boek op een actualiteit, maar welke deze was, weten we niet met zekerheid. We kunnen alleen een vermoeden hebben. In 1886 (zijn feuilleton begon in 1889 in de krant te verschijnen) stonden de dagbladen vol van de Zaak-Swaving. Ook de krant van Daum nam verschillende rechtszaalverslagen uit het dagblad De Locomotief over. Een cause célèbre als deze gebruikte Daum waarschijnlijk als stof voor ‘Nummer elf’. Ze vormt er in ieder geval het centrale thema van.

De titel ‘Nummer elf’ moet nog even toegelicht. ‘Pil nummer elf krijgen’ was de algemeen gebruikte uitdrukking voor vergiftigd worden. Het was bekend dat men in de Militaire Hospitalen tien standaardpillen had. Eigenlijk was er nog een elfde. Ze werd toegediend om de ongeneeslijk zieken uit hun lijden te helpen. Een probleemloze vorm van euthanasie dus. Overdrachtelijk kreeg de uitdrukking later de betekenis die ook Daum eraan hecht. Hij noemde er zelfs zijn boek naar. Een ieder wist wat hij bedoelde en misschien ook waar hij op doelde.

Rob Nieuwenhuys