Atlas van de Nederlandse klankontwikkeling (ANKO). Aflevering 1

[p. 5]

Een woord vooraf

De ‘Atlas van de Nederlandse Klankontwikkeling’, oftewel ANKO, wordt niet alleen uitgegeven door de Dialectencommissie, maar deze commissie heeft er ook het initiatief toe genomen. Dat was in 1964 en het voorstel is uitgegaan van Prof. Dr. B. van den Berg. Verder heeft de commissie zich als commissie niet zo veel met de ANKO bemoeid, maar de keuze, de bewerking en de toelichting van de kaarten overgelaten aan het hoofd van het Dialectenbureau Dr. Jo Daan en haar medewerkster M.J. Francken. Het is gezien deze gang van zaken logisch dat de auteurs in hun inleiding zelf hun werkwijze verantwoorden. Mijn introductie zij dan echter daarnaast een complementaire verantwoording van het plan.

Het Dialectenbureau van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen heeft sinds het werd ingesteld - nu al weer ruim 40 jaar geleden - materiaal verzameld, maar tot publicatie van taalkaarten op grond van dit materiaal is het pas geleidelijk aan gekomen. Het initiatief tot de ‘Taalatlas van Noord- en Zuid-Nederland’, waarvan de eerste aflevering in 1939 verscheen, is genomen door Prof. Dr. G.G. Kloeke. Het was zijn eigen materiaal dat hij tot kaarten verwerkte of liet verwerken en het resultaat kon met recht de ‘Leidse Taalatlas’ genoemd worden. Pas in 1944, bij mijn aankondiging van de derde aflevering, in NTg 38, 43, kon ik schrijven: ‘te beginnen met deze aflevering heeft de atlas zijn specifiek-Leids karakter verloren, want naast 13 kaarten die tot de Leidse reeks behoren vindt men er hier ook twee van de “Akademiereeks”, bewerkt door de secretaris van het Amsterdamse dialectenbureau Dr. P.J. Meertens en zijn medewerkster J.C. Daan. Naar mij is meegedeeld zal de volgende, de vierde aflevering geheel gevuld worden met kaarten van de Amsterdamse reeks.’ En zo is het inderdaad gegaan: de Dialectencommissie van de Akademie en

[p. 6]

haar bureau zijn de erfgenamen geworden van Kloeke's atlas. Het aanvaarden van de erfenis heeft met zich meegebracht dat er aan de wijze waarop het materiaal tot kaarten verwerkt werd principieel niets veranderd is. Ik moet, om het wel principieel andere, eigen karakter van de ANKO duidelijk te maken, nu allereerst Kloeke's werkwijze karakteriseren.

Voor Kloeke was het in zijn Leidse tijd een ideaal geworden om zuiver-documentaire kaarten te publiceren. De kartograaf moest de dialectgegevens transponeren tot kaarttekens, maar daarbij zo min mogelijk als interpretator optreden. Er zijn bij enkele van Kloeke's kaarten wel commentaren geschreven - door hemzelf of door anderen -, maar de commentaar vormde naar zijn mening geen integrerend deel van de kartering. De kartering zou in zichzelf compleet zijn en ‘objectief’. Ik heb Kloeke's ideaal altijd als een illusie beschouwd. Werkelijk objectief is alleen een kartering op de wijze van Gilliéron in zijn ALF of van Blancquaert in zijn RND. Zo'n objectieve kartering met fonetisch genoteerde gegevens levert evenwel geen echte kaarten op maar ‘geografisch geproportioneerde verzamelstaten’. Echte kaarten ontstaan pas door een transpositie van de locale gegevens tot tekens, die in hun samenspel voor het oog een beeld en voor de geest een ‘verhaal’ oproepen. Zulk transponeren ís altijd interpreteren, al was het alleen maar doordat de kartograaf zich rekenschap moet geven van de etymologische samenhang der afzonderlijke gegevens. Hij onderscheidt types en ondertypes, hij transponeert niet mechanisch maar ‘gericht’, hij laat zich leiden door bepaalde interpretatieve gedachten. Over die interpretatieve gedachten is misschien wel discussie mogelijk en in ieder geval moet de interpretator-kartograaf zijn lezers in de gelegenheid stellen met hem mee te denken. Daartoe is een commentaar nodig waarin op zijn minst de tekenkeuze wordt toegelicht. Een ‘objectieve’ taalatlas zoals Kloeke voor de geest stond wordt onvermijdelijk een - voor de ingewijden - interessant, maar - voor de ‘algemene lezer’ - veelszins

[p. 7]

kryptisch prentenboek. Het is niet verwonderlijk dat de door Kloeke opgezette en door de Dialectencommissie voortgezette ‘Taalatlas van Noord- en Zuid-Nederland’ zich nooit in een bijzonder grote populariteit heeft mogen verheugen. Niettemin moet hij verder worden voortgezet, documentair, zij het nu natuurlijk liefst mét gelijktijdige commentaar!

Mijn laatste zin heeft nadruk. Het feit dat de kaarten van de ‘Taalatlas van Noord- en Zuid-Nederland’ tegenwoordig zo traag verschijnen moet vooral niet in die zin worden uitgelegd dat de Dialectencommissie in de voortzetting van Kloeke's onderneming niet zoveel meer zou zien. De documentaire atlas móet worden voortgezet en zál worden voortgezet. Maar daarnaast is er naar de stellige overtuiging van de commissie plaats voor een andere atlas, een bewust ‘gerichte’ atlas, die kaarten aanbiedt waar ook de ‘algemene lezer’ iets aan heeft, omdat hij ze inderdaad lézen kan. Dat zijn kaarten waarbij de kartograaf juist zo ver mogelijk gaat met de interpretatie van zijn gegevens en zo volledig mogelijk rekenschap aflegt over zijn interpretatieve gedachten. Een atlas met zulke kaarten wil de ANKO zijn. Zijn ‘gerichtheid’ is op het eerste gezicht duidelijk, al door zijn titel namelijk: hij wil een hulpmiddel zijn bij de studie van de nederlandse klankgeschiedenis-in-de-ruimte. De kaarten zijn zo gekozen dat in de erbij behorende commentaren een aantal belangrijke thema's van de ‘nederlandse klankontwikkeling’ aan de orde kunnen worden gesteld. De commentaren zijn er voor de kaarten, de kaarten zijn er ook voor de commentaren, kaart en commentaar vormen telkens een tweeëenheid. De ‘taal der tekens’ is op deze kaarten veel eenvoudiger dan op die van de documentaire atlas; er is bij de transpositie van locaal dialectgegeven tot locaal teken dan ook veel vereenvoudigd. Nooit echter zonder dat er uitvoerig verantwoording over is afgelegd. Kaarten en commentaren kunnen daardoor mede een uitgangspunt bieden voor verdere discussie - voor de ingewijden!

Dat is dan het plan zoals het in 1964 door de commissie is geformuleerd en zoals het nu met een eerste tiental

[p. 8]

kaarten tot uitvoering is gebracht. Het is mij een vreugde deze eerste aflevering te mogen aanbieden aan vakgenoten en hen die het hopen te worden, als stof ter instructie en stof ter discussie.

K. Heeroma
Voorzitter van de Dialectencommissie van de Kon. Ned. Akademie v. Wetensch.