De historie van Reynaert de Vos

[p. 134]

Hoofdstuk 14
Iets over het ontstaan van de Reynaert

Verhalen, waarin dieren een rol spelen, die aan die der mensen doen denken, zijn al heel oud. Vaak werden ze verteld om kritiek uit te oefenen, bekende figuren belachelijk te maken of wijze lessen te geven. Men noemde ze eerst dierenverhalen, later fabels. Wie de eerste fabels gemaakt heeft, weet niemand; het is zeker, dat al in de 8ste eeuw voor Christus in Griekenland fabels bekend waren en misschien heeft in de 6de eeuw voor Christus, een slaaf, die Aesopus heette, ergens in dat land fabels gedicht. Ook in India leefden ze onder de mensen en vele ervan kwamen mondeling en schriftelijk naar het westen van Europa. Dat was al eerder het geval met de Griekse. Phaedrus, een vrijgelaten slaaf van keizer Augustus, bracht al in de 1e eeuw van Christus 90 Latijnse fabels bijeen: Aesopiae fabulae; in de 4de of 5de eeuw ontstond een dichterlijke Latijnse bewerking van 42 fabels door Avianus, die veel in de scholen werd gebruikt. In Nederland vertaalde men in de 13e eeuw de Franse Yzopet onder de naam Esopet; misschien waren de bewerkers Calfstaf en Noydekiin.

Over de verspreiding van de oosterse en de Griekse fabels in Europa is door de geleerden veel geschreven en getwist. Ook over de vraag, of er oorspronkelijke fabels in de landen der Germanen bestonden. Onmogelijk is dat niet, maar zekerheid schijnt er op dit punt niet te vinden. Wel is het waarschijnlijk, dat Indische fabels, waarin de jakhals de hoofdfiguur was, langs twee wegen Frankrijk bereikten: via Perzië, Arabië, Griekenland en Italië èn via Noord-Afrika en Spanje. Misschien werd de stof eruit vermengd met inheemse dierverhalen; in ieder geval maakte de jak-

[p. 135]

hals plaats voor de vos. Al deze losse vossenverhalen vatte men in de Middeleeuwen samen onder de naam Roman de Renart. Vermoedelijk is de belangrijkste ‘branche’ van deze ‘roman’ ± 1176 of 1177 geschreven door Pierre de St. Cloud; er wordt in verteld over de avonturen van de vos, strijdende met de wolf en over de rechtszitting van koning Nobel, die de strijd moet beslechten. Ongeveer 1180 verschijnt in Frankrijk een verzameling, waarvan een der branches le Plaid of le Jugement in de 12e of 13e eeuw (1250?) in het Vlaams wordt bewerkt, òf door één schrijver (Willem) òf door twee (Willem en Aernout of Perrout) onder de titel Van den Vos Reinaerde. In 1272 ontstaat een Latijnse vertaling daarvan: Reynardus Vulpes, geschreven door Balduinus Juvenis; ± 1375 werd het Middelnederlandse gedicht opnieuw bewerkt door een onbekende, die het sterk uitbreidde en er allerlei wijze lessen aan toevoegde. Hij was als kunstenaar verre de mindere van de eerste bewerker(s). Deze Reinaert II of Reinaerts Historie is in 1487 gedrukt en van aantekeningen voorzien door Heinric van Alkmaer. In 1498 werd deze uitgave in Nederduits proza omgezet en gedrukt in Lübeck als Reinke de Vos; ze is later vele malen in het Hoogduits vertaald en door Goethe als Reinecke Fuchs opnieuw onder het Duitse volk gebracht. - Wanneer de eerste Nederlandse prozabewerking van Reinaert II is geschreven, weet men niet. De oudste bekende druk is die van 1479 (Gouda); in 1498 verscheen een verkorte bewerking ervan, een typisch volksboek, dat herhaaldelijk werd herdrukt. Uit de vele bewerkingen in de loop der jaren blijkt wel, hoe populair deze historie altijd is gebleven. Ik kon de lust niet weerstaan, ze voor niet al te jonge kinderen na te vertellen, zoveel mogelijk in aansluiting aan de oude teksten. Daarbij maakte ik in hoofdzaak gebruik van de Reinaert I (Van den Vos Reinaerde) naar het Comburgse Handschrift van ± 1400 (uitgave 1909) en van Reinaert II in de

[p. 136]

prozabewerking van 1479 (J.W. Muller en H. Logeman: Die Historie van Reynaert die Vos, 1892). Het spreekt vanzelf, dat veranderingen, weglatingen en verkortingen daarbij noodzakelijk waren in verband met het doel, dat ik mij stelde: het oude verhaal levend te houden onder ons volk door het voor jonge mensen te bewerken.