|
| |
| |
| |
XXV
Grutte Jantsje is de lêste tiden mar wat ûnwennich en ûnstjoer.
De iensumens, dy't wankt op 'n doer, knypt en wringt.
It sil net sa lang mear duorje, noch mar in wikemannich.
Dan sil se jûns allinne yn har húske sitte.
Oant no ta hat se dêr noch net folle oer prakkesearre.
It lok fan har jonge hat al de tiden troch har iennichste langstme en stribjen west, dat is ommers har lok ek.
Dy soe op 'n doer it folle, rike libben yngean, lykas alle jonge minsken.
Nee, riker as oaren, mear folslein en better útrist as oaren.
Dêr hat se al de jierren fan syn ferkearingstiid op libbe, foar wrotten, foar wraamd en oer prakkesearre.
Yn it hjitte begearen, om dêrmei ek boppe oaren út te kommen, hat se nea oan harsels en oan de tiid dêrnei tocht.
Dat te beskreppen, dêrfoar te lijen, dêr alles oan op te offerjen, dêr alles foar te setten, dat hat har feestlike wille en nocht jûn.
En dat hat se al tiden foarinoar hân, better as mannichten oaren.
Mar dêrmei hat se net iens tefreden west.
Aloan wie der wol wer wat, dêr't se foar hie te soargjen.
Jantsje wit wol, as jonge minsken trouwe en miene dat alles klear is, de hiele húshâlding foarinoar ha, dat der dan letter noch faak ferlet is fan mannichten lytse dingen, dêr't de jonge minske gjin erch yn hat.
| |
| |
En dat der dan ek noch wit hoe folle is, dêr't men sasear gjìn ferlet fan hat, mar dy't lykwols dochs begearlik binne foar opsiering, oanfolling, húslikens en sa wat hinne.
By in oar sjocht se soksoarte dingen, of se mist se dêr en dan fielt it har oan dat sokke minsken harren gerak en geriif net ha.
En dan hat se wer wat te begearen en te skreppen.
Sa bout se neist de húshâlding, dy't se oan de jongelju oerlit, sûnder der yn om te rieden (want dat hat se ôfleard, lykwols dat soe Hindrik ek net gedoge) oan in eigen samling fan al dy dingen, dêr't in minske ferlet fan of sin oan hat.
Dat sil as it safier is de grutte ferrassing foar de jongelju wurde en ek foar harsels.
Mids al dat drokke gedoch, dat har gjin tiid ta tinken oerlit, lûkt it nei maaie ta en wurdt der risselwaasje makke foar geboadens oanjaan en trouwerij.
En dêrmei lûkt it skaad fan de iensumens, it allinne oerbliuwen, oer Jantsje' libben.
Hja kin har net yntinke, dat hjirmei in hiele perioade fan har libben ôfslút.
Dat Hindrik mei ferrin fan tiid jûns net mear it bewende paad nei hûs ta útkomme sil, mar in oare kant útgean sil nei in oar plak, in oar hûs ta.
Dan sil se nèìst it libben komme te stean.
En dat ynkommandearret de âlde en ek sa goed, dat Hindrik der erch yn kriget.
Hy wurdt der neat net kjel fan. Unwittend as er is fan har skreppen oan it lêst ta, hat it him altiten ferwûndre, dat dizze delgong foar it âld minske net earder kommen is.
Mei syn faam hat er it dêr al faker as ienkear oer hân: ‘Dû moatst tinke, hoe't it mei it âld minske komme moat, ik wit it net, mar dy giet dea, as ik der útgean, dy falt by dagen ôf.’
Boukje hat der earst net folle fan sein, it soe wol wat tafalle, tocht se. Grutte Jantsje leit fan ien slach net, is noch nea hjir of dêr foar omlizzen gien.
Dêrby, yn it toanielspyljen hat se it altiten nochal fier brocht.
| |
| |
Boukje is lykas alle minsken, dy't yn Jantsje it ‘swarte’ dûbeld en it ‘leaflike’ net sjogge.
Mar Hindrik stiet der op, nee, nee, hy ken har as oars gjinien, har libben is sa mei sines gearstrangele en it is sterk troch dy gearstrangeling, as dat aanstons útinoar moat, dan brekt it, al dogge se it noch sa hoeden.
En as Boukje op in snein krekt foar it trouwen by har west is, dan leaut se dat Hindrik gelyk hat.
Dat is in gloarjedei foar de âlde west.
Ha se no alles al foarinoar? Ja wier? No ja och, it is fansels, hja ha ek sa lang tiid hân, mar ha se dit al en datte?
Och heden, dêr hat Boukje net iens oer prakkesearre, dêr ha se ommers gjin ferlet fan, dêr kinne se bûten as it moat, no ja, it is wol moai fansels.
En dan kin Jantsje har net mear ynhâlde en foar it ferwûndre each fan it jonge frouminske, hellet se it iene nei it oare út har ferburgen skûlhoeke wei en spraat it ten toan, allegearre fan dy lytse dingen, wol tige streksum en noflik, mar dochs min ofte mear wielde yn in arbeidershúshâlding.
En Jantsje, genietsjend fan har triomf, sjout mar oan, it keammerke follet der fan op en it jonge wyfke slacht de hannen yninoar: ‘Wêr moatte wy it allegearre bringe.’
Mar tagelyk springe har de triennen út 'e eagen, al it leaflike yn dizze mem bloeit foar har op en bedobbet alles, alles, al it swarte yn dit libben, dat iepen en bleat foar it each fan alle minsken leit en dat, hûnderten kearen foar it fergrutglês hâlden, útgroeid is ta in berch, in berch fan kwea, sa grut en sa heech, dat men Grutte Jantsje wêze moat, om dat allegearre útheve te hawwen.
Hjir mids dit húske fol lytse dingen, dy't de âlde mei in ferhearlike glim op it âlde oantlit oansjout, sjocht Boukje de oare kant fan dit dûbellibben, in teare, leavjende, alles opofferjende en neat foar har sels begearjende mem, ja, in mem, dy't neat te folle en te swier achte hat, om dyjinge dy't se fan 'e dyk ôf opfandele hat sa fier te bringen as in mem, dy't ek de weeën útstien hat, it mar begeare kin.
| |
| |
En Jantsje sjout mar oan. En ûnder de útstalling fan al dy leafdesbewizen geane it jonge wyfke de eagen iepen.
Ja, Hindrik hat gelyk, as aanstons op de troudei Jantsje' wurk ôfbrutsen wurde sil, dan giet se dea.
Alle jonge minsken wolle graach it nije libben yngean tegearre, sûnder mot om 'e teannen, mar in skieding, dy't deadlik is, mei en doar se net te noedzjen.
Dochs sprekt se it befrijende wurd net út, dêr't de âlde mids al har leafdebetoan miskien op stiet te wachtsjen.
It swarte stiet noch as in berch tsjinoer it leaflike, al is it lêste grut, ûnmjitber grut.
De jûns prate de jongelju deroer, lang en earnstich, want it is net in lyts ding om Grutte Jantsje by jin yn 'e hûs te nimmen.
Hindrik hat der nea op oanstean wollen, mar no't Boukje it punt der ôfbyt, giet der in gefoel fan grutte blidens troch him hinne.
Dochs akselt er tsjin: ‘It is in âlde donder, Boukje, ja, net foar my, foar my hat se safolle west, dat der gjin wurden foar binne, mar dochs, mar dochs...’
Mar no set Boukje troch: ‘Dû hast dochs sels ek sein, dat se dea giet, as se fan dy skiede moat.’
‘Jawis al, mar Grutte Jantsje is taai, fanke,’ besiket er op te kearen, hy hat noed, dat it op 'n doer net goed komt, twa froulju yn 'e hûs is nea noch net tafallen en dan sa'n âlde fûlekaan.
Lykwols as er nei hûs ta giet, is er bliid mei dizze tasizzing, want ja, de âlde is net lykas oars en fan syn kant is der alteast wer wat te dwaan foar't er lyk mei har is.
Jantsje sit noch by de tafel as er thúskomt.
Dat is frjemd, dat is noch net earder bard.
‘Wat no, hoe kriget mem dit yn 'e holle, it moat no net mâlder wurde wol?’
‘Ik hie sa'n langst nei dy jonge en och, noch efkes, dan hoech ik net mear op dy te wachtsjen ommers, dan bin ik altyd... allinne.’
As in wicht falt it lêste wurd har út 'e mûle.
| |
| |
En dan is Hindrik dûbeld bliid mei Boukje' tasizzing.
‘Mem bliuwt net allinne oer,’ seit er, ‘mem bliuwt by ús, sa lang as mem libbet, Boukje wol it ek abslút!’
‘Och jonge,’ stammert se, ‘nee, mar, kin dat wol ju?’
‘Wis al kin dat en it bart ek en no op bêd, as de reek.’
Mar de âlde is al wer fan 'e hichte ôftûmele, dit bestiet net, dat Boukje dit ek wol, in frjemd noch wol, safolle hat noch nea ien mei har op hân, dit kin se net ferarbeidzje, nee, dit seit Hindrik samar gau, mar dit kin net wier wêze, hjir sil yn de kommende dagen de kat noch wol ynkomme.
En mei dy ûnleauwige tins twingt se it ûnstjoere bloed, dat heech yn har opjaget, tebek, as se de hiele nacht wekker leit.
En dat ûnleauwe nimt de dagen dy't komme, aloan fêster foarmen oan.
Boukje hat dit wol sein, mar har folk sil it har wol ôfprate.
‘Wat silst bewege mei sa'n âld wiif alle dagen op 'e hutte en dan ek noch wol sa'n tange,’ sille se wol sizze.
‘Dêrby, hoe lang kin it net duorje, it is in hechte âlde knaap, men sjocht der lek noch brek oan.
En in âlde komeedzjespylder, dy sil it net rêde allinne, moast se lytse Jantsje mar wat better behannele ha.
En dan dy bern fan Klaas Rypstra, wat in lot ha dy by har hân. De âld man ha ek nuvere praatsjes oer gien, hat se dy ek net fertuteazje litten? Ferhûngere is er en ferklûme.’
‘Nee, Hindrik jonge, dû mienst it goed, mar hjir komt neat fan.’
En sa stelt Jantsje har, tsjin alles yn, yn op in libben fan iensumens nei de troudei, sûnder takomst, sûnder wurk en sûnder freonen.
Ja, ris in dei nei de jongelju ta, dat kin se dwaan, wyks ien dei, dêr kinne se har mar op klear meitsje, dêr komme se net foarwei. En fierders allinne, altiten allinne, lykas foar har trouwen, mar no sûnder hope, dat der nochris ien om har ferlegen wêze sil.
En starichoan jout Jantsje har hjir ûnder del, sa lang duorret it faaks ek net mear, alteast om har hoecht dat net.
Op in moarn bringt de post in brief foar Hindrik.
| |
| |
Brieven hat Jantsje altiten in mier oan hân, mar as se dit brief fan Boukje besjocht, (dat er dêr fan komt kin se besiferje, al kin se net lêze) dan slacht it yn har del, yn dit brief bart wat se sels betocht hat, hjir krôlet Boukje om, dit giet oer har.
As Hindrik thúskomt en lêst, stiet se triljend efter him.
‘Wat stiet der yn, Hindrik?’
‘Neat foar mem,’ seit er as er lêzen hat.
‘Soa nee, 't sil't wol, mar dû makkest my neat wiis, jonge. Boukje wol my net ha, ik ha it wol yn 'e rekken.’
‘Och minske, dêr stiet gjin inkeld wurd oer yn.’
‘Nee, dat kinst my wol wysmeitsje, mar ik leau der neat fan, dy âlde Pôppe’ Tryn sil wol tsjin Boukje sein ha: ‘Dû bist dochs wol wizer, datst dat âld wiif net oanhellest.’ Och, ik hie it altiten wol tocht.’
‘Dan tinkt mem ferkeard, dy âlde minsken ha noch net ien kear in ferkeard wurd oer mem sein, mem moat it no memsels net ûnmûglik meitsje om by ús te wêzen.’
‘No, wat stiet der dan yn it brief?’
‘Ik soe sizze, dêr hat mem neat mei nedich, mar hawar, no't mem sa'n nuvere kaam opset, Boukje kin omskik in kast krije fan har boerinne en se freget my, hoe't my dat taliket en oft ik ek komme wol te sjen. - No dat is alles, ik woe dat mem mar lêze koe.’
‘Ja, dat woe ik ek wol,’ suchtet de âlde.
Mar wat Hindrik fertelt fan dy kast en sa, dêr leaut se neat fan.
Hindrik smyt it brief op it âlde pultrum, wol ja, wêrom soe er de boel opbergje, Jantsje kin der dochs neat mei wurde. Mar de oerdeis stekt se der mei nei de plysje.
‘Wat no Jantsje, wat moat ik mei in brief fan Hindrik syn faam?’
‘Dêr stiet wat yn dat er foar my net wêze wol, Bosma.’
‘Dan wol er it foar my ek grif net wêze, ik lês gjin leafdesbrieven.’
‘Mar it giet oer my,’ abbelearret de âlde noch tsjin.
‘Mar grif gjin kwea,’ mient de plysje, want dy baarnde Hindrik earder op, dan dat er dêr op yn gie, ‘of ha jim ek al rûzje hân.’
‘Nee,’ seit Jantsje, ‘dat net, marre...’
| |
| |
‘No nee, dat tocht ik ek en jo geane ek nei de jongelju ta, ha ik heard, dy brievje grif net tsjìn jo, âlde, ik woe jo wizer ha.’
‘It giet oer in kast, seit Hindrik.’
‘No, as Hindrik dat seit, dan is dat ek sa. Moatt' jo jo eigen jonge no fan jo ôfstjitte, Jantsje, moatte jo no ivich fijannen meitsje?’
In bytsje beskamme stiet Jantsje foar har âlde freon. Hy hat winliken gelyk.
‘Mar ik leau net, dat Boukje my ha wol,’ hâldt se fol ‘en ik tink, dat dat yn dit brief stiet, sjoch jo. Hindrik seit, it giet oer in kast, mar ik bin bang, dat er my wat wysmakket.’
‘Jou oer de brief,’ seit de plysje, ‘as it sa sit.’
Efkes sjocht er: ‘Hindrik hat gelyk,’ seit er en jout it brief wer oer.
‘Lokkich,’ seit de âlde, alhiel ferromme. ‘Dit bliuwt ûnder ús, Bosma?’
‘Wy krije starichoan tefolle geheimen tegearre, Jantsje,’ laket er.
‘Hawar, dit moat der noch mar by.’
‘Dus jo sille de húshâlding mar opbrekke, Jantsje?’
‘Dat wolle de bern sa ha. Ik bin ek santich, Bosma.’
‘Ja, Jantsje, en dochs, ik soe it net dwaan. Jo binne gjin santich, jo binne fjirtich en stilsitte wurdt foar jo neat.’
Dat lêste is wat nijs foar Jantsje. Fan dy kant hat se it noch nea besjoen en as se nei hûs ta swalket, prakkesearret se dêr tige oer.
Fjirtich, seit Bosma, nee, Jantsje is santich en dochs hat de plysje gjin ûngelyk, se soe noch bêst nocht oan in liiffol wurk ha, as it him sa foardiich.
Dat soe se noch leaver wolle, as by Hindrik en Boukje yn. Dêr let en set wurde, as in âlde dea-iter, nee, dat sil ek net tafalle.
Mar wat moat se, nei 't lân ta, nei jierren húshâlden, nee, dêr hat se net folle nocht mear oan.
Húshâldster wurde? Ja, as se no gjin Grutte Jantsje wie, dan, wa wit.
En dochs, as se thús is en alles oereidet, nee, nei de bern ta, dat sil net tafalle. Bosma koe wolris gelyk ha, dêr bliuwt se ek de twadde
| |
| |
mei grutte kâns op ôfsakjen nei leger plak ta, mei in jier faaks al op it trêde plak, mei grutte kâns op aloan tebek, tebek.
Nee, blinder, no't se it sa besjocht, dat sil har ek net tafalle.
Foar't Hindrik de jûns thúskomt, hat Jantsje har beslút nommen, hja bliuwt yn eigen went.
Fansels, se moat troch de tiid, mar dêr is optlêst wol ried op.
En gleon as se is en altiten bliuwe sil, fljocht se yn it jûnskoft nei Jarich mûnder, de earmfoud.
‘Hark ris, Jarich, de jonge trout en ik bin santich jier, ik ha my jierren rêden, mar no moatte jimme fanwegen hear.’
‘As dat moat, dan moat dat,’ sei Jarich mûnder en dêrmei is Jantsje yn 't earstoan tefreden.
Jarich mûnder is de minste net, al kin er it soms nuver opsizze tsjin de earme minsken.
Lykwols, dêr jout Jantsje neat om, foar syn Sodoms en Gomorra's (want Jarich mûnder flokt wol, mar altiten otterdoks) ferblikt Jantsje net, der binne wol minder.
As Hindrik de jûns thúskomt, leit Jantsje de kaart út. Ek dat se mei syn brief nei Bosma west is. Hindrik laket derom, it komt him net iens ûnferwacht oer.
‘Sjoch jonge,’ seit se, ‘ik bin alderfreeslikste bliid, dat jimme my net ferstjitte wolle, mar ik leau, Bosma hat gelyk, ik bin noch te jong om my del te jaan.’
‘Wyks ien dei kom ik by jim, alle tiisdeis moatst mar rekkenje en fierders moat ik my mar deljaan, soe'k sizze.’
‘Mem moat it sels mar witte,’ seit Hindrik, ‘ús doar bliuwt altiten foar mem iepen.’
It is krekt sa't Hindrik ek tocht hat en dat hat er ek al mear as ienkear tsjin Boukje sein: ‘As se mar in bytsje in sittend gat kriget, mar dat liket my ek net goed ta, it is sa'n âlde woelwetter.’
Dochs kriget Jantsje it noch swier, de lêste dagen. Hindrik sjocht it wol, it falt har net ta, al byt se troch as er nochris mei syn oanbieding komt, want it is syn mem, djipper en djoerder as folle memmen nei it flêsk.
Hy soe se graach út de iensumens weiskuorre wolle, dy't foar
| |
| |
har, (dat wit er) safolle swierder wurde sil as foar mannich oarenien. Jantsje kriget te min te dwaan en swalker as se altiten west hat, sil se har net deljaan kinne, allinne.
Dêr hat er noed mei. As hy aanstons fuort is, is der gjin rem mear, dy't har hâldt en yn syn tinken sjocht er har al oeral hinne sweven, om har liddige hannen oanslach te jaan.
Want Jantsje en rêst, dat binne twa begripen dy't útinoar rinne as wetter en fjoer, as dei en nacht.
Har lichemskrêften nimme net ôf dat it makket en wa wit wêrearne se miskien net omdoarmje sil as hy jûns by it jonge wyfke thús sitte sil.
Wie der mar in plakje, dêr't se har warbre aard oanslach jaan koe.
Ja plak is der wol, benammen dêr, dêr't de plakken net beset wurde, omdat de need wol grut is, mar de earmoede noch folle grutter. Yn dy wrâld is wol foar tsien Grutte Jantsjes plak, yn elk doarp wol, mar it moat de âlde oars ek net mear oer 'e meuch gean.
Sa rint Hindrik de lêste dagen ek mei swierrichheden om, sels stiet er foar de poarte fan it lok, mar it âld minske leit him ek heech.
En dan ynienen, de jûns foar de troudei, fljocht it him oan, hy wit miskien in plak foar har.
Ja, hy hat der wol earder om tocht, mar net rjocht de moed hân om der fierders wurk fan te meitsjen.
Oan 'e Seedyk sit in húshâlding yn grutte need, in man is mei fjouwer lytse bern sitten bleaun, yn grut lijen en earmoede. De mem is der by wei fallen en te hea en te gers slagge dêr sa by no en dan in pear susters fan de ferstoarne om, mar it giet dêr krekt sa mâl as it kin.
En dochs, dêr doar er hast net op yn te gean, dêr ûntbrekt safolle, dêr soe in jongenien yn ferslaan, lit stean fan in âld minske as Jantsje, al kin dy dan ek stikken noch dea.
Hy hat der net iens mei it âld minske oer prate doarst, want dan wit er dat se net te kearen wêze sil.
| |
| |
Dochs stapt er der de lêste jûn hinne, hy kin allicht ris poalshichte nimme.
As er by Arjen yn 'e hûs komt en hoeden fisket, hoe't de man derûnder stean sil, dan fernimt er fuort, dat it âld minske hjir mei grut langstme ynhelle wurde sil.
Mar as er om him hinne sjocht, dan eanget er, as er se dea ha wol, dan moat er se hjir hinne prate.
Mar as er wer thúskomt en de âlde tantet, is se optein, lykwols, oars hie er ek net ferwachte.
Breed mjit er de beswieren út dy't oan dit húshâldsterskip ferbûn wêze sille, mar wat mear skaden Hindrik tekent, wat mear ljocht Jantsje sjocht.
It is oft al de ôfgryslikheden, dy't Hindrik har foarhâldt, it foar de âlde nammenste begearliker meitsje.
Dat bekfol wurk, dat is de skyt net iens wurdich, dêrby, de âldste is in fanke, dochs hast in jier of sân, acht, dy komt dochs ek al ridlik gau yn 'e hannen.
Dan in jonge fan seis en ien fan fiif, dy geane nei skoalle, binne hiele dagen fan hûs.
En dy lytse fan in jier, no wat wurk is dêr no mei.
Hindrik smyt it op in oare boech, de earmoede, dêr ûntbrekt alles, de man kin gjin reade sint fertsjinje litte.
Jout neat, mient Jantsje, hja hoecht net te fertsjinjen, hja bringt der noch yn, it fan Jarich mûnder taseine ûnderhâld.
En dy moat net it hert yn 'e hûd ha en lûk it yn as se dêr hinne giet, dan kriget er noch in rarenien oan Jantsje, as er dat mar yn 'e rekken hat.
Nee, Hindrik moat der daliks wer hinne, jûn noch, it is mar in skyteintsje op 'e fyts, en nim it oan, daliks en moarntejûn nei de brulloft komt Jantsje.
Ien betingst hat Jantsje mar en dat is de iennichste, oars wol se nearne oer prate, Hindrik moat foarút sizze, dat Jantsje tiisdei frij ha wol, sûnder mis, al soe Arjen syn hiele spul ek yn 'e brân stean, want dan giet se nei Hindrik en Boukje ta, dat is ôfpraat en dat bliuwt sa.
| |
| |
Hindrik hat noch mear beswieren: ‘Mem, mem, mem hat hjir no sa'n kreas húshâldentsje, mei muoite en fertriet bewrotten en dêr is neat, âlde rommel.’
Mar och heden, dat soe wat, dat nimt se dochs mei, dy earme man sil der wat bliid mei wêze. Nee, Hindrik moat mar oanmeitsje, aanstons binne dy minsken op bêd.
En sa driuwt se him ta de doarren út.
As fan in ingel fan boppen is syn boadskip oan Arjen.
De man is alhiel optein.
Hy ken Grutte Jantsje wol, dy is lykwols bekend as de bûnte hûn en mei dit âld minske sjocht er wer takomst.
De oare deis trouwe Hindrik en Boukje, Jantsje' húshâlding is al nei de Seedyk ta riden en stiet al by Arjen te pronk.
En de âlde sit op de brulloft te hâlden en te kearen, oant se optlêst oerein springt: ‘Jimme moatte mar tige feestfiere, mar ik moat nei Arjen ta.’
En ankom iisdei komt se wer, foariten, want ien hiele dei wol se by Hindrik en Boukje wêze.
En oan 'e Seedyk is it ek brulloft, mar tagelyk ek húshimmeljen. Mei har eigen hawwen en hâlden kreazet se al fuortendaliks Arjens' hiele spul op.
De bern, op de lytse nei, binne opbleaun om dit feestlike nûmer fan Grutte Jantsje' yntocht by Arjen mei te meitsjen en ferwûndre en ynbliid sjocht de heit it âld minske skreppen en havenjen as soe de dei noch begjinne.
Dit is in ûnferwachte en nea tochte útkomst foar dizze delsleine man, want wat minske bûten Grutte Jantsje soe it oandoarre en gean yn sa'n húshâlding.
Mar Jantsje doar it wol, en noch gjin wike letter sjocht de húshâlding fan Arjen út oare eagen.
De sinne is opgien foargoed, allinne de tiisdeis, as Jantsje ier en betiid de sokken deryn set nei de jongelju ta, skoot der in wolke foar.
‘Komt Jantsje jûn werom?’ freegje de bern.
Ja wis, jûn komt Jantsje werom, as se mar goed oppasse.
| |
| |
En dat dogge se wol, want Jantsje lit har gesach fuortdaliks jilde en lytse Simen, de ûndogenste, wit dat al, hja knypt net yn 'e mouwe, lykas de muoikes, mar yn 'e earm.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd