|
| |
| |
| |
IX
Fuort nei nijjier set de winter, de wrede fan achttjinsantich, yn mei fûle froast.
In kâlde, keale winter, sûnder de smoutsjende snie, dy't de sigerige, âlde arbeiderswenten troch giet, en de heal ferklûme en fakentiids heal sêde bewenners de earmoede dûbeld fiele lit.
It jongfolk yn de doarpen fermakket him ta de teannen út, loslitten út de doarpen, dêr't se in hiel jier opsluten sitten ha, strûze se de fearten lâns nei de sintra's fan de foar harren doedestiids bekende wrâld, Dokkum en Ljouwert.
Moarns ier en betiid heart men it ientoanige beuken fan de flaaksskeaven, en it ferwoeden gerattel fan de braak en de slyp yn 'e hokken.
It winterwurk, dat neist in sober leantsje, heal genôch om te libjen en krekt tefolle om te stjerren, alteast ek noch de brânje oplevert foar de beswitte en jûns skronfelich kâlde lea. Yn 'e skuorren tiktakje de kneppels fan de nôtterskers.
Oan 'e seedyk is it libben noch deadsker en ientoaniger dan yn 'e doarpen, dêr mist men by it igale, froastige waar de argewaasje fan de wylde see.
No leit er stil en ûnferweechlik ûnder it gielwite boaiemiis, dêr't men noch oer, noch troch kin.
Dan is der neat te belibjen, gjin goede fangst ûnthjittende rigels fûgelnetten steane efter yn it slyk en gjin ûnwaarsstoarmen jouwe hope op oanfier fan bút op ûnstjoere weagen.
Dan stekt gjin seedykster de holle boppe de seedyk, want
| |
| |
dêrefter is de stiltme fan it tsjerkhôf; allinne djip ûnder de iisflier grommet súntsjes de altyd beweechlike see.
It is dan oan de seedyk noch krapper as yn 'e doarpen, dêr't men gjin hûs fynt sûnder in braakhok en sûnder in sjudpot mei jimmer glimjende, ferwaarmjende gloede.
It is foar Jantsje benammen in skerpenheuvel, hja soe ek graach brake wolle, want dat dogge allinnesteande froulju en widdowen like goed en like handich as in man.
Mar it ark ûntbrekt har, de hiele fiere omkriten hat se ôfflein om braakark te lienen, mar net ien hat it oer, elk brûkt it sels.
It is wol te keap, mar keapje mar as men sneins gjin iens twa sinten hat om nei tsjerke te gean.
Tibben Meines, har ienichste freon, soe har graach holpen ha, mar dy is der net mear. Fuort nei syn lêste goede died oan Jantsje is er stoarn.
In grutte rige is him folge nei it Blijer tsjerkhôf ta, as ien grutte famylje binne de seedyksters opkommen, want Tibben Meines wie in ‘grutte’ ûnder it folk.
Dat hat bliken dien, doe't de klokken swijden en de Ferwerter dûmny by it iepen grêf spriek: ‘Hoe binne de helden fallen yn Israël.’
By it izeren stek hat Jantsje stien, allinne, iensum en har tosken ha wer krast efter de stiif opinoar hâlden lippen, mar no fan stille, ferbiten smerte, de iensume, de allinnesteande yn dy libbene minskesee op it stille hôf.
En doe't de klokken wer begûnen, is se nei hûs ta gien.
Dizze winter is wreed foar har. De opsochte ierdappels yn 'e kelder minderje hurd as men oars neat hat en der ienentweintich kear yn 'e wike fan ite moat om it libben te hâlden.
Dêrby, droech iten makket in jong, sûn minske roppich. En de see is stil, swijend as it tsjerkhôf.
Mar djip yn syn kolken grommet er, twingend besykjend om de kâlde iisbân ôf te skodzjen, dy't de losbannige, de wylde, net ferdraacht.
Mar de oanhâldende winter bliuwt baas en jout de willesyk- | |
| |
jende minske op 'n doer frij bod om ek oer de see te regearjen.
Rinkeljende belsliden, lutsen troch fjurrige hynders, better trochfuorre as de earme minsken, jeie oer it wite, wide bûtendyk en fersmoare yn útbarstende willelûden, de grommeljende, tsjinakseljende djipte dêr ûnder harren.
De jonge minsken, út 'e doarpen, útriden op 'e fearten, strûze yn grutte kloften de seedyk oer, nei dizze útbarstende, nije winterwille, dy't harren dochs mar sa komselden barre mei.
Mar like hurd as it kommen is, ferdwynt dizze winterwille yn ìèn rûzige nacht, dy't de ein fan de winter en de ûnthjitting fan in nije maitiid oankundiget.
As de seedyksters de oare moarns oer 'e dyk sjogge, is alles weifage as mei in ûnsichtbre biezem, hja hearre allinne mar it djippe grommeljende jûgjen fan de winder, dy't yn ien nacht alle bannen ôfskodde hat.
Op it plak dêr't de belsliden jage hawwe, wurde de fûgelnetten delset.
De skiep, sa lang opsluten west yn skuorren en hokken, weidzje wer it rûme wide fjild oer.
Alle dagen stekt Jantsje ek oer de dyk hinne, bûtendyk út.
Nee, net om bút, want de see is kalm, mar al om in brânhoutsje of in oanspield pealtsje, want har brânje is skjin op en men kin al dròège ierdappels ite, mar gjin ràùwe.
De see is har te effen en te igaal, der moat mear barre en hja ferwachtet fan de see, dy't yn jannewaris en febrewaris it dochs wolris nuver docht, de boarchstelling, dy't Bouke Ruerds fan har ferget.
Net dat dy man har ta de went útstjoere sil, dat doar er net dwaan, krekt sa min as er by har oan 'e seedyk komme doar.
Hy is yn 'e grûn ek al net grutter held as de doarwarder.
Mar hja soe him graach de fiifentweintich gûne hier, foar it hiele kommende jier ûnder 'e noas triuwe wolle en dat kin se net rêde as se oars net kriget as strak it lean fan in skelling deis by Knillesboer.
It sil al net iens lokke, al begjint it útwurk ek acht wike foar maaie, om fiif ryksdaalders foar de heale húshier byinoar te krijen.
| |
| |
Dy hat se by 't maaie pas fertsjinne hat se útrekkene mei streekjes fan in stoer op in laai, want Jantsje kin net lêze of skriuwe, mar rekkenje, dat kin se wol.
En dochs, Bouke Ruerds freget syn boarch en dy moat er oars al ha.
Dêrom stekt se elke dei bûtendyk út en ropt mei útstutsen earms de see op ta help. De arbeider libbet fan túch en de seedykster fan ûnwaar.
Yn in rûzige febrewarisnacht komt it ûnwaar, dêr't Jantsje sa mei langstme nei útsjoen hat en it komt sa fûl, dat de wylde weagen hjir en dêr oer de dyk hinne slagge.
Yn dy nacht komt Jantsje net op bêd, mar stiet yn 'e wylde stoarm op 'e seedyk ree om oan 'e hals ta troch de woaste weagen te gean as it moat.
Yn de hast taastbre tsjusternisse boarje har eagen it wylde gedoch oer.
Hja hat it ryk allinne, want it is sok needwaar, dat gjin minske it weaget om de see yn te gean.
Jantsje doar wol, en iderkear besiket se it wer.
Mei de rokken wiid útspraat fljocht se alle tinkbre bút, dat se yn it tsjuster mient te ûnderskieden, temjitte, want it moat har net ûnkomme en foarbydriuwe.
Mar alle kearen as se de grûn ûnder de fuotten ferliest, smite de heech opjage weagen har wer werom nei de dyk ta; der is net yn op te kommen.
Dochs hâldt se de wacht oant de moarns trije oere ta, want dizze nacht kin ryk wurde.
Dat wit se oan de skipslûken, dy't se ien foar ien by de dyk del sjout nei in feilich plak ta, dêr't gjin minske se fynt.
Der is dus in skip yn need en dat kin leech wêze, mar ek fol. Dêr't lûken oankomme kinne ek dingen fan grutter wearde oankomme.
As it trije oere is sakket it wetter ôf; it moast al earder west ha neffens de tiid, mar dêrfoar is it der dan dizze nacht ek âlderwetsk oan wei gien.
| |
| |
Dan giet se de see yn oan 'e mil ta der noch troch, mar se kin wer grûn hâlde en de hikken, dy't wer boppe it wetter útstekke, wize har it paad.
As se alhiel efter kommen is, utert se in lûde gjalp fan blidens. Tsjin in slatwâl fan in dwarsryd oan, leit in dea laam, dat net op 'e tiid it feilige honk fine kinnen hat.
Dat is alteast in moaie slach, net om it fynderslean, dat der faaks oan ferbûn wêze sil, mar omdat men nei in hiele winter droege ierdappels ek wolris útsjocht nei in hertlike byt.
It is in bêstenien, hoewol it grouwe, spande liif mear liket dan it wêze sil, it sil wol tige seewetter dronken ha en der sil miskien ek wol in lamke, of twa, ynsitte.
Mei in swaai nimt se it op 't skouder en sjout mei it deade bist nei hûs ta. De kop leit fertrouwelik op Jantsje' skouder en hja riddeneart wol te moede, mei dy alle stappen knikkende kop: ‘Jawis al bistke, wis al hear, wy sille it tegearre wol iens wurde.’
As se it yn it hok ûnder strie en in pear sekken bestoppe hat, dan seit se: ‘Sjesa, dat is ien as ik my net fertel’ en mei nije moed stekt se wer it tsjustere bûtendyk yn, dêr kin noch mear wêze, want dy skipslûken, is 't sa net?
De wrâld om har hinne is noch tsjusterder wurden, want hja mist no it ljocht opjaande wetter om har hinne, mar Jantsje kin it paad wol fine.
Neist har yn 'e ryd streamt it lêste wetter de see temjitte. Lang siket se en fljocht hinne en wer, want de bút fan it fergiene skip wol noch mar net tefoarskyn komme.
Der is wol in skip yn need west, want ferskate dingen dy't dêr op wize, swilet se op; by in hikke stiet in stokdweil, as wie er der fan minskehannen delset, mar dingen fan wearde fynt se net.
En al sykjend, tinkt se oan de boarch foar Bouke Ruerds.
Oant se, dochs efkes ferbjustre, stilstiet by in lyk, oanspield op de ûnstjoere weagen en dellein by in modderrêch, út in nij groeven seeryd smiten.
Dat hat se noch net earder belibbe, wolris heard fan har heit,
| |
| |
dat der ris in lyk oanspield wie yn 't foarige by de Lobbedyk. Dat hie de fynder fyftjin gûne oplevere.
En fuort tinkt se oan de boarch dy't Bouke Ruerds easket, it lûkt der al moai hinne, in lammebout foar harsels, en in lammehûd en in lyk foar Bouke Ruerds.
En mei dy tins is se fuort by har sûp en stút.
Op 'e knibbels falt se by de oanspielde seeman del, want dat wize de oaljeklean fuortdaliks út.
Foarsichtich knopet se de klean los, oant it bleate boarst sichtber wurdt en harket mei it ear op it noch waarme fel.
‘Dea,’ seit se, ‘as in pier, mar hoe krij ik dizze thús?’
Efkes tilt se de boppe-ein op: ‘No, net botte swier, as ik him op 'e rêch hie, dan soe it gean.’
Wacht, in eintsje fan har ôf stiet in sket, as se him dêr oerhinne krije koe, hie se him boppe de macht, dan soe it gean.
By de beide fuotten beet, sleept se him nei it sket ta, op 'e wiete grûn gliidt it maklik en Jantsje is sterk.
Efkes letter hat se him oerein tsjin it sket oan stean en lit him starichoan oer it sket sakje, wêrby in rocheljend lûd en in gjalp seewetter út 'e iepen mûle komt.
Mar dêr ferblikt Jantsje net fan: ‘Stil mar jonge, ik sil dy net sear dwaan.’
Mei krûme rêch tsjin it sket oan lynjend, wrakselt se en skeukt krekt sa lang dat de seeman goed hinget.
En fan efter út it slyk wei sjout se har fynst de pôlen en kegen lâns en oer 'e dyk hinne nei hûs ta.
Hja set de stap der stevich yn, want yn it easten komme njonkelytsen ljochte streken, de kommende dei en hjir hoege gjin frjemde eagen oer te gean.
Yn it hok leit se him foarsichtich yn 'e holle kroade en smyt sekken oer him hinne. Moarnier sil se him sels op 'e kroade nei it doarp ta bringe by de fjildwachter en dan moat dy der him mar mei rêde.
Dan giet se yn 'e hûs, makket de kachel oan en ferskjinnet har, want hja hat gjin droege tried mear oan it liif.
| |
| |
Sjesa en no earst it laam berêde.
Mei in grut mes, dat se op 'e muorre skerp slipe hat, giet se nei it hok en slachtet it laam.
Der rôlje twa lamkes út, dat hie Jantsje wol tocht, al hie se al sa leaf hân, dat it smoar west hie. Hawar, men moat in jûn hynder net yn 'e bek sjen.
Efkes letter stiet der al in efterst bilstikje op 'e kachel te protteljen. Men mei nei in krappe winter en nei sa'n swiere nacht dochs ek wolris tsjin in hear tarre foar ìèn kear.
As de dei oan 'e loft is, hat Jantsje it laam berêden en no sil se ris ite, sa't se fan har libben net iten hat, skieppefleis en oars neat.
Yn it moarnsskoft leit se de skieppeflues oer de deade seeman hinne en kroadet mei har fynst nei it doarp, de skieppekop bongelt bûten de kroade.
De inkelde minsken dy't se foarby komt ha gjin aan fan de ynhâld fan de kroade: ‘In dea skiep, Jantsje?’
‘Och, ja, fersûpt fannacht, moat mar nei de slachter ta foar't it ferdoarn is.’
‘Ja, just, sa sit it mar; waans is it, Jantsje?’
‘Bouke Ruerds sines,’ seit Jantsje.
‘No, doch him de groetenis en hy kin ús der wol in stik fan bringe.’
‘Ik sil it sizze,’ seit Jantsje, ‘mar ik soe der gjin boarch foar wurde wolle, dat it klear komt.’
Boarch, boarch, dat spilet Jantsje troch de holle, as se fuort-kroadet nei it doarp ta. Bouke Ruerds easket in boarch, wolno, dizze nacht hat de wylde see dien wat minsken net jaan kinne of wolle.
By it hûs fan Bouke Ruerds riidt se de stege yn nei de efter-doar ta, slút de stegedoar dy't iepen stiet en skoot de skoattel der foar. Gjin minske oars as Bouke Ruerds hat hjir wat mei nedich.
Bouke Ruerds ek wol net, mar Jantsje mient, dat se him yn dizze saak kenne moat.
By de efterdoar ropt se: ‘Is Bouke Ruerds yn 'e hûs?’
Bouke Ruerds syn wiif komt by de doar. ‘Jantsje hie ik tocht, wie der boadskip?’
| |
| |
‘Ik soe jo man graach efkes sprekke wolle,’ seit Jantsje.
‘No, dat sil wol net oars kinne, tink, ik sil him roppe, hy sit yn 'e hûs.’
Efkes letter komt Bouke Ruerds by de doar.
‘Moasten jo my sprekke?’
‘Jonge ja,’ seit Jantsje. ‘Jo easken yndertiid fan my in boarch foar de hier, en ik kin jo sizze, dat is foarinoar hear. Ik ha de man fûn, dy't my dêrfoar helpt.’
‘Soa,’ seit Bouke Ruerds, ‘no, dat is de slach soe ik sizze, teminsten as dy man my goed is as boarch en my bekend is.’
‘No, hy is al goed, mar jo kenne him net, Bouke.’
‘Soa, àl goed, ja, it is Jantsje nochal gau goed, dat witte wy wol, mar as ik freegje mei, wat is it?’
‘As jo efkes meikomme wolle, hy stiet yn 'e stege.’
‘'t Sil wat wêze, dat goed foar jo seit,’ mient Bouke Ruerds, dy't yn 'e klompen omskaait, ‘mar hawar, wy sille sjen.’
‘It sil jo net ôffalle,’ mient Jantsje en giet him foar nei de stege.
‘Is dit alles?’ freget Bouke Ruerds, as er it deade skiep sjocht yn 'e kroade.
‘Nee, Bouke, de boarch sit ûnder yn 'e kroade, sjoch mar.’
Hoeden kriget se it skieppefel en tilt it op. ‘Sjoch Bouke, jo boarch.’
Untdien skrillet Bouke Ruerds tebek en stoareaget yn 'e kroade.
‘Wiif,’ stammert er. ‘Jo binne in... duvel, de Boaze yn eigen persoan.’
‘Nee,’ seit Jantsje, ‘sa mâl is it net, ik bin al in nuverenien, in dochter fan Swarte Gelf, mar ik betelje de hier, lykas myn heit jo ek altyd betelle hat en sûnder boarch en dat swar ik jo by dizze seeman. Is it no goed, Bouke Ruerds?’
Mar Bouke Ruerds is al wer yn 'e hûs en glimkjend strykt Jantsje de stegedoar fan de skoattel en kroadet nei it hûs fan de fjildwachter.
Dizze man is ek net minder ûntdien as Bouke Ruerds, mar hat grif suverder gewisse, want as er efkes neiprakkesearret, dan seit
| |
| |
er: ‘Jantsje, Jantsje, jo binne wat mânsk, mar dit hie net hoegd fanke, wy hiene dit lyk ommers wol helje kinnen, dêr't jo it fûn ha.’
‘Nee fjildwachter,’ andert Jantsje, ‘dat koe net, want Bouke Ruerds is bang dat er fan my de húshier net kriget en easket in boarch. Ik bin earst nei him tariden en no sil er wol tefreden wêze.’
‘Bouke Ruerds hoecht oer jo net yn te sitten,’ seit de fjildwachter, ‘want jo binne in dochter fan jo mem, mei de ûnmeugende krêft en it lyts bytsje goede fan jo heit der noch by.’
‘Dêr bin ik jo tankber foar, fjildwachter,’ seit Jantsje, en dat mient se út 'e grûn fan har herte.
‘Mar dat skieppefel, âlde!’ glimket de fjildwachter, ‘is dat wol earlik goed gien?’
‘Hark ris fjildwachter, no moatte wy net fierder prate, dat is foar jo in fraach en foar my in weet.’
‘No fuort dan mar,’ laket de fjildwachter, ‘ik soe sizze jo ha no al sa'n ein kroade, bring it spul mar by de toer, ik kom jo daliks efternei.’
Efkes letter lizze de fjildwachter en Jantsje de deade foarsichtich op in bier yn it bierehokje.
‘Ha jo ek noch it ien of oar by him fûn, Jantsje? Hie er ek wat yn 'e bûsen of sa?’
‘Ik ha neat fûn en ik ha ek nearne nei taald, fjildwachter.’
‘Dan sille wy tegearre sjen, miskien hat er wat by him, dat oantsjutting jout wêr't er wei komt.’
Ut ien fan de bûsen komt in learen bûdel mei jild, meiinoar in foech sechstich gûne oan frjemd jild.
‘In Dútsker,’ seit de fjildwachter.
‘Dat jo hjir net om tocht ha, sa'n ynleine stropersdochter,’ laket er in bytsje ûndogensk.
Mar Jantsje keatst de bal mei in boppeslach werom.
‘Hark ris fjildwachter, myn partij stean ik en dat wol ik ek wêze, mar oan in lyk kom ik net.’
‘It is mar in grapke, Jantsje,’ seit de fjildwachter fergoedlikjend.
| |
| |
‘Dat wit ik wol fjildwachter, jo binne gjin Bouke Ruerds en ek gjin Jabik Jitses en fierders bin ik wat ik bin, mar men kin ek altyd langer in minnenien bliuwe, dan in bêsten.’
‘Sa sit it,’ moat de fjildwachter tajaan, ‘hawar, ik sil dizze saak mei de boargemaster klearmeitsje, jo krije alteast fyftjin gûne foar it finen en mochten wy dizze man net thúsbringe kinne, dan krije jo fan dit jild ek wat jo earlik takomt.’
‘Wol in tientsje, tochten jo?’ freget Jantsje.
‘Wat woene jo dêr mei sizze, Jantsje?’
‘Ja sjoch ris. Bouke Ruerds freget boarch foar in jier húshier en ik soe net graach wolle, dat de man syn libben om my ferkoartet.’
‘Jo krije yn nije wike fyftjin gûne en jo kinne Bouke Ruerds de groetenisse dwaan, dat de fjildwachter goed is foar it oare.’
‘Hoe is it mûglik,’ seit Jantsje, ‘dat de Boaze yn eigen persoan noch sa'n goede freon hat’ en dat mient se ek út 'e grûn fan har herte.
Efkes letter stapt Jantsje wol te moed troch it doarp en bringt de kroade nei de weinmakker. De kroade kreaket sa ferheftich, dêr moat mar wat oan dien wurde, it kin no lije en wa wit, hokfoar frachten der noch mei ferkroade wurde moatte.
Underweis nei hûs ta njonken de pleats fan Knillesboer, komt it har yn 't sin, dat har ierdappels ek hast op binne. Soe Knilles-boer net in mannich foar har ha?
Knillesboer stiet efterhûs mei Piter Piters, in boer út 'e Ryp, en as Jantsje har boadskip sein hat, seit er: ‘Ik tocht dat jo wer spek ha moasten.’
‘Nee,’ seit Jantsje, ‘ik ha fleis genôch yn 'e pikel, moat de boer tinke, mar de ierdappels binne sawat op.’
‘No hawar, der steane poaters yn 'e skuorre op 'e ein fan it terskhûs by de hynstestallen, nim dy mar mei.’
As Jantsje yn 'e skuorre gien is, laket er Piter Piters oan: ‘Dy sil se wol stean litte, dêr sitte wol oardelhûndert pûn yn dy sek.’
Mar it duorret net lang, dan komt Jantsje mei it grouwe sekfol op 'e nekke út 'e skuorre, en seit, wylst se har omdraait: ‘De boer wurdt foaral betanke hear!’
| |
| |
Ferheard, wylst der in grou flokwurd rôlet, sjocht er har stean. Hoe is it mûglik, dat in frouminske dat rist; it is wol in grou protte ierdappels, dy't fuortgeane, mar soks sjocht men ek net alle dagen.
En mei earbied freget er: ‘Binne se net swier, Jantsje?’
‘No't se lizze, falt it ta, boer,’ andert Jantsje. ‘Jo moat mar tinke, in deade seeman weacht der noch oars yn.’
En mei wisse stap trapet se de ferbjustre boeren foarby nei de seedyk ta.
En net ienkear bliuwt se stean, al hoe't de beide boeren der ek op tidigje en har oant de ein ta efternei sjogge.
En dan moat Piter Piters ek flokke, dat kin net oars.
Jantsje lykwols bringt har skat feilich yn 'e kelder en as se alles oersjocht, it moaie heapke ierdappels en de potten mei it skieppe-fleis yn 'e pikel, dan laket se tefreden, want hja hat in goede nacht en in bêste dei efter de rêch.
Dy rykdom yn 'e kelder is wier te grut foar har allinne. En prakkesearjend oer har rykdom, siket se objekten om har dochterskip fan Kike út te libjen.
Want as se earlik betinkt, dan hat se de lêste nacht en dei wol wat ryklik bern fan Swarte Gelf west.
Tibbenom sei ommers op it fraachlearen: ‘Die twee rokken heeft’ is 't sa net? No, Jantsje hat mar ien rok, mar wol skieppe-fleis, en de siken oan 'e seedyk en yn it doarp wit se ek wol.
De oare deis is se Kike' dochter en Tibben Meines learlinge, as se mei de âlde braskoer oan 'e earm hjir en dêr in húske yngiet.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd