|
| |
| |
| |
Väör mien sjoeënaojers die ouch in dae trein zote.
| |
| |
| |
Ein Friese taofel
In eine zaal vol volk kins se net zoeë allein zeen as in de trein nao Frieslandj.
We zote in viëwagons bie-ein geduudj as doeve in eine korf en toch höb ich mich noeët zoeë verlaote geveuldj. As de trein neet sjtil sjtóng, raokeldje de rajer äöver de rils baove alles oet. ‘Kedoem, kedoem, kedoem,’ ein regelmaotig sjtoeke woeë se op in sjlaop kós valle as de trein teminste ein sjtök achterein door reej.
Mer meistal sjtónge we sjtil ómdet we óngerwaeges aanhaojendj besjaote waerdje door de Ingelse. Die dachte natuurlik det ze Pruse te graze haje. Oeëts móste we daag midde in de rimboe wachte väördet de kapotgesjaote sjpaorrils weer gemaaktj waas.
We wiste doorein neet woeë we wore, nog minder woeë we zoje oetkómme. Waat gezagdj kós waere, waas allang gezagdj. We hoofdje ós gelökkig óngerein neet aan te kieke want het waas zakkeduuster binne. Doe haads genóg aan dich zelf; mèt waat in angere ómging, heels se dich neet bezig. We wore waal lotgenote mer aevegood vraemdje väör ein.
De oudjes hie zitte, wie vraemdje, sjtil väör zich oet te aete en naeve-ein door te kieke, net as in dae trein. De aorlog geit nog altied wiejer, dao is niks verangerdj. As noe emes ein lóchtallarm leet gaon, zooj ederein opvlege, nao boete renne of ónger de taofels kroepe. De begiene zoje ós as Pruse opjage en kommandere wie de sjlave die we toen wore en altied zeen gebleve.
In deze zaal geit diene hónger zónger te aete äöver. Hae dougtj neet, hae is te hoeëg, te wit. Hie waers se op
| |
| |
dien plaats gezatte, gans óngeraan, woeë aoj miense zeen äövergeleverdj aan de gunste van angere.
Ich kós waal janke wie ze mich vanmiddig nao mien kamer brachte. Miene naam sjtóng neet èns op de däör. In eine hook van de laege liest hóng eine sjnammel kartón en dao zoot nog de kläör vèrf ónger van väör de opknapbäört.
De muibels zulle óngertösse waal zeen aangekómme: ein taofel, drie sjteul en eine sjaemele kast. Mich is det genóg. Wie mier se höbs, wie sjoewer se bès get te verleze. En aevel, het lètste haemdj haet gein tesse.
Wie ich einmaol binne waas, kwoom het mich tegooj aan dae naod. Dao zooj ich kómme te zitte de rest van mien daag. Zitte te wachte tot Hein ierstdaags op mien däör kloptj. Det hae mer kumtj, ich höb hie niks mier verlaore. Ich zal hem in eder geval drek herkinne, want ich höb ziene räök dök genóg opgesjnoefdj.
Hae ruuktj nao kroet en keugel, nao hulendje sirenes, nao rouk en veur, nao blood, pis en sjtróntj; nao kakendje miense, sjrujendj vleis, jankendje wichter. Hae ruuktj väöral nao de sjrik óm dien pens te versjpele.
Hae ruuktj, sjtinktj nao lómpe manskaerels, sjtumme wie pindraod, vètlaere sjtevele, uniforme, zoeër lócht van gedruegdje zjweit en bedorve aom. Hae ruuktj nao Pruus.
Op eine kier waas ich het kantoeër van de baas aan het poetse. Ich sjuumdje noeët tösse de papere op de buro's, mer ein klein beukske loog mich zoëe aan te gape det ich het waal pakke mós. D'r sjtónge allemaol gedichte in. Ich sjloog het aope en de ierste regel dae ich zoog, waas aangesjtreeptj mèt roeëj potloed. Ich zal hem noeëts vergaete.
‘Der Tod ist ein Meister aus Deutschland.’
Dao haaj miene baas mèt dieke letters baove gesjreve:
‘Zijn werk doet hij grondig en graag.’
‘Der Tod ist ein Meister aus Deutschland.’ Zelje zoog
| |
| |
ich de waorheid zoeë kort en zoeë raak op papeer want die Pruse keke neet op eine miens mier of minder.
De aorlog krieg ich noeët mier oet de kop. Van de boetekantj zuut nemes det aan eine miens aaf. Die hie zitte, höbbe hem allemaol äöverlaefdj. Ich höb nog mèt nemes gekaldj. Waat zooj ich ouch mótte zègke? Ich kin mer ein verhaol; det begintj mèt vreuger, geit äöver vreuger en sjètj oet mèt vreuger.
As kindj haaj ich det al, det ich get neet van mich aaf kós zitte. Zöster Hendrika van de twiëdje klas vertèldje èns wie se get fijns kós kriege: de ouge toehaoje, tot hóngerd tèlle en hel dinke aan waat se gaer haads.
Opnoew en opnoew probeerdje ich het. Eine prins in eine witte, satiene mantjel kwoom mèt ein prachtig, zjwart zeilsjeep äöver de Maas óm mich op te haole. Hae höfdje mich aan baord en same zjweefdje we op de windj nao ein noew landj woeë ich nog geine naam van wis mer woeë ich altied gelökkig waas. Mer ich deej eders kier get fout. As ich de ouge aope deej, zoot ich nog altied in de klas en begós de begien taege mich te kieve det ich neet mós druime.
En toch probeerdje ich het weer, de ganse waeg van sjoeël nao hoes en ónger het aete aan taofel. Op het lètst dach moder det ich get aan de ouge haaj. Ze zag det ich mich eine aoje póngel aan mós doon óm de aerpele óm te rape en de sjäöt aaf te braeke; in de kelder waas het dónker zoeëdet mien ouge röst zoje kriege.
Ich draag de aorlog as eine kopzak mèt. Edere daag opnoew mót ich dao oet aete, mer hae kumtj noeët laeg. Het landj haet de aorlog mesjien gewónne, mer ich höb hem zeker verlaore; in miene kop geit hae iëwig wiejer, zónger kans op kapitulasie. Dan zeen de daag lank as se allein zits, zónger aansjpraok.
Gelökkig haaj ich het lètste jaor de preester. Dae is gans angers as die aojerwetse geistelike. Neet zónne duvelsjaeger wie oos pesjtuers in Böggeme, mer eine echte miens.
De geistelik regeldje mèt de begiene det ich hie kós
| |
| |
kómme, angers waas ich nog lang neet oet de ozel gewaest. Hae völdje de papere in. Persuenlike gegaeves: kräöpel, gepensioneerdj, eks-poetshulp, wèdvrouw en neet mier kapabel zichzelf te verzorge.
Ich kwoom nörges want allein nao boete gaon, kós ich neet mier. Ich leek waal opnoew óngergedaoke in ein aafbraokfletje op twiëhoeëg. De mós sjtóng op de binnekantj van de vinsters en de pissebèdde lepe vrie door de aanrechtkestjes. Mer ich woeëndje, det waas zat. Ich hoof geine luuks. Det haje we vreuger ouch neet.
Vreuger! Ha, die begiene móste het èns kinne ruke. Beroep poetsvrouw! Det kloptj, mer väör de gemoodsröst van de zösters is het baeter det ze neet alles weite. Tot de daag det Tien, miene miens, sjtorf, waas ich ein bloom mèt doezendj vriejers. Mer ich waas gein hoor; det wore van die ordinaer vrouluuj die nörges get óm gove en zich mèt Pruse en sjörgers ophele.
Vlak väör de aorlog waas het eine ermeujige tied, het ging de meiste miense dun. Boere verdeendje niks en wèrkluuj wore al blie as ze werk haje. Dus äöver eine fatsuunlike loeën dörfdje nemes te kalle. Mer ich kreeg aevegood genóg klantje óm ein gooj bótterham te verdene väör Tien en mich. We kóste ós leiste waat we wole.
Ouch wie de mótteduvel te vreug aan mien vel begós te vraete, haje we het nog altied baeter as angere. Ich waas gein nöt vroumes, mer in hiel korte tied takeldje ich aaf. Mien gezicht waerdje aod en meug mèt rumpele wie ein aoft. Mien haor leek op de doer eine dorre poes graas en begós oet te walle. Ich roukdje wie eine sjieresjlieper en die sigarette deje mien gezóndjheid gein good.
Op het lètst mós ich eder nacht opnoew vechte taege de sjlaop. Sjmiddes begós ich van erme ozel wie langer wie ierder óm aevegood genóg te verdene. Want doordet ich zoeë jónk aod waerdje, zakdje noeëdgedwónge miene pries.
Het waas óngertösse aorlog. Waat de toekomst ós zooj bringe, mook ós waal èns sjoew. Det ich mèt mien
| |
| |
gezóndjheid neet lang mier door kós gaon mèt det werk wiste we allebei. Mesjien as dae zaatlap Tien neet... och wat...
In '44 joge de Pruse mich en de half sjtad nao Frieslandj. We móste in Brögke op de trein sjtappe. Van Neel oet, ging oze groep te voot nao Zjwame.
Ich waas op det moment nog same mèt de Boer woeë ich väör gewèrktj haaj. Het aete väör óngerwaeges haaj de Boer in iezere menutiekiste op ein paerdsker gelaje. Det waas geine vètpot want het begós in dae tied al duchtig te niepe.
Ein paar vrouluuj die op het lètst lepe en get kranke wichter mochte ouch op de ker. Het waas ein sjaemel truupke ermoodzejjers det dao róndj de Noejaor door de sjnië op de grens aan paterdje. De ziguiners die väör de aorlog dök in truupkes de dörpe aafbaedeldje, wore bie ós vergeleke nog hiere.
Nemes haaj väöl kal óngerwaeges. We wiste waal waat en waem we achterlete, mer neet of we nog oeët trökkwome en waat we dan zoje aantreffe.
Ich waas ein paar daag ierder door sjmaerig nöt waer op en aaf nao Vloeërop gewaest mèt ein hóndjsker. Dao haaj ich mich neet mier van bekómme en ich waas het leefst naeve de waeg in eine graaf gekraope óm noeët mier op te sjtaon. Mer ein paar vrouluuj kaldje mich väöroet en ich beet op de tenj. Ich heel mien traone mer väör mich, ouch al haaj ich gaer èns good gebäöktj, want óngerwaeges nao Vloeërop haaj ich te väöl gewen en mètgemaaktj. Mer mèt bäöke holps se nemes wiejer, mien traone zoje angere mer sjoew gemaaktj höbbe.
Van die angere wis allein de Boer waem en waat ich waas gewaest. Mer ich haaj toch neet sjoew hove te zeen väör sjeif gezichte want we zote allemaol op dezelfdje kerresel. Gister tèldje neet; óm mörge kós se dich mesjien zorg make, mer noe rechtop blieve, waas de boeëdsjap.
Nemes geluifdje det dees evakuasie weer zoeë väörbie
| |
| |
zooj zeen. En in die vazel verhäölkes det in Frieslandj alles väör ós geregeldj waas, haaj gein miens fedusie. Het waas mer ein kwestie van effe, volges de Pruse, en dan haje ze de Ingelse definitief trökgesjlage. Dan kóste we weer nao hoes en kwome ouch de mansluuj trök van de Arbeidseinsatz. Mer as in het begin van de aorlog nog emes geluifdje waat de Pruse praekdje, dan waas hem det licht geluif in de achterligkendje jaore waal vergange.
In oze groep zote meist vrouluuj en wichter want bekans alle mansluuj wore opgepaktj óm te wèrke in Pruses. De lètste waeke wore zoeëget aldaag razzia's gewaest. De Pruse veuldje det ze de aorlog ginge verleze en wole kostj waat kostj zoeë lang mäögelik sjtandj haoje. In dae tied höb ich die Móffe pas echt liëre kinne.
Die inkel manskaerels in oze groep wore meist te aod óm in de waopefabrieke van het Ruhrgebied te wèrke. Ein paar haje ein sjriftelik bewies det ze absoluut gein werk aankóste. Mer ouch daomèt wore ze in dae tied neet mier zeker van häör vrieheid.
Wie de Boer d'raan gekómme waas, weit ich neet, mer emes haaj hem ein doktersverklaoring geleverdj. Dao sjtóng op det hae zich aan het bekómme waas van aope TB. Dao wore de Pruse vies van.
In Brögke loge we ierst ein paar daag in ein Lager väör oze trein kós vertrèkke. Det Lager waas in eine aoje pannesjop woeë se zoeë good as ónbesjötj woors taege windj en kaoj. D'r wore väöl te min daekes en de meiste van ós haje al neet väöl soeps van kleier mier aan het lief. Väöral sjnachts waas het klamp oet te haoje want dan mochte we gein veur sjtaoke. De Ingelse kwome zoeëget al nachte äöver en goeëdje op alles bómme woeëvan ze dachte det het Pruus waas.
De twiëdje daag kwoom d'roet waat mich haaj zitte te sjörge. Ich kreeg difterie en moch oet het Lager weg. De Pruse brachte mich nao ein militaer hospitaal in ein sjoeël woeë verder allein mer zjwaor gewóndje soldaote loge.
| |
| |
Medicine väör burgers wore d'r gein mer dao waas teminste get fatsuunliks te aete en eine dokter. Dae waas frontarts gewaest en hómpeldje noe op eine houte poeët door de barakke. Väöl mier as trueste, kós dae miens ouch neet. En truest waas ein sjaemel plaoster op de verwónjinge die de jónges dan haje opgeloupe.
De meiste kwome van het front. De aorlog waas väör häör väörbie, mer in de kop ging het sjete en bómbardere daag en nacht door. Sjnachts waas det het ergste. Dan vochte ze opnoew häöre zjwaorste sjlaag totdet ze aafgebeuldj wakker waerdje.
In alle tale die in Pruses gesjpraoke waere, huerdje ich die soldaote kremmeniete, vloke, kake, baeje.
Ze loge opnoew in de loupgrave en huerdje de keugel fluite, veuldje de bómme naeve zich insjlaon. Ze goeëdje weer granate, loje ein kanón of probeerdje zich in het lètste man-aan-man-gevecht sjtaondje te haoje.
In häör kwaoj druime wore ze weer die verlezers die vèttig van drek en módder, meug tot in het marg, trök móste väör de Russe, de Amerikane of de Ingelse. Inèns wore ze weer gewuen jónges die neet wiste woeë ze ein paar jaor ierder aan begóste. Jónges mèt ein kapot gesjaote lief, zónger Stolz, die noe in ein bewaarsjoeël de sjrik neet mier in de handj haje, dae ze aan het front haje mótte verbiete.
Erm hels wore het, al wore het dan ouch Pruse, die sjmörges mèstnaat wakker waerdje in häör eige nöttigheid en zich sjaamde ómdet ze Feiglinge wore woeë de Führer niks aan haaj.
As ze versjuendj wore, krege ze get óm te kalmere en kóste ze de daag weer doorkómme. Totdet de nachtmerrie häör weer in zien klauwe zooj griepe en de aorlog opnoew waerdje äövergedaon.
Ich höb gein oug toe gedaon, al die daag neet.
De dokter hómpeldje meist in burgerkleier tösse de bèdde door. Aan het tikke van ziene poeët kós se huere of hae haost haaj.
| |
| |
De meiste tied waas hae zaat waat väör de behanjeling niks oet mook want die waas d'r amper. Zien zjwart pak kwoom oet ziene baetere tied, het hing noe as eine wieje poetzak óm zien lief. De linker bóksepiep waas net ónger het kruuts aafgekniptj. Zien dónker, zjwaor winkbroewe kroldje nao baove.
Hae waas neet onaeve taege mich, mer eine kier kreeg ich bienao ein begaoving van hem.
Wie hae de zaal op hómpeldje, huerdje ich al det hae weer haaj gedrónke. Bie mien bèd bleef hae sjtaon en baog zich äöver mich haer. Ziene zjwaore aom sjloog as de kwalm oet ein aolielamp in mien gezicht. Hae lag ein handj op miene kop en masseerdje mèt väörzichtige vingers mien vel. En óngertösse bleef hae mich aankieke mèt ein äöverdreve vruntjelik lechske.
De soldaote keke oze kantj op.
Hae sjtreek mich ein pueske, trok de handj weer trök en sjroefdje ziene poeët los, zónger haost. Väörzichtig, asof het ein häörtje eier waas, lag hae het bein achter op mien bèd. Door taege de hoeëge achterkantj van het bèd aan te hange, heel hae zich sjtaondje.
Op zien gemaak begós hae ziene jas oet te doon, de lócht van de gedruegdje zjweit van waeke sjloog mich taege. Mèt väöl ceremonie ging de jas netjes äöver het houte bein.
Hae keek mich zoeë loepetig aan det ich sjoew waerdje. Toen begós hae de knuip van zien bóks los te make. Hae drejdje zich óngertösse ein paar kier róndj óm de soldaote good te laote merke waat hae van zins waas. Die begóste te klappe, te fluite en hem op te zjwense. Wie hae vlak väör mien ouge zien gulp wied aope haaj getrokke, sjèdje hae oet. Ich drejdje de kop aaf.
‘Na, wie wird's mit einer persönlichen Untersuchung?’
De zaal bulderdje.
‘Schieb mahl auf, Liebste.’
Ich begós te kake en wool opsjpringe. Mer hae duu- | |
| |
dje mich trök.
‘Bitte, warum denn so eilig? Ich mache nur einen Scherz. Scherz zum Spass.’
Hae keek mich ein iëwigheid lang aan en vreef óngertösse naodinkendj mèt de baovetenj äöver de óngerlup. Ich probeerdje mich los te sjpertele, mer hae waas baeresjterk. Pas toen ich het opgoof, leet hae mich los.
‘Nur zum Spass.’
Hae keek mich sjtrak aan en begós zien gulp weer toe te knuipe. Traog en naodrökkelik, bienao ónbeholpe asof hae det nog neet dök gedaon haaj. Wie hae daomèt klaor waas, lachdje hae mich oet en keek triómfantjelik róndj asof hae ein gooj mop haaj vertèldj.
Toen pakdje hae hiel kalm ziene jas, trok hem weer aan en sjtook de houte poeët mèt ein handj de lócht in.
‘Nur zum Spass, nur zum Spass,’ reep hae en keek óm zich haer óm bieval.
‘Wir leben nur zum Spass,’ zóng hae. ‘Komm, tanz mit mir.’
Hae pakdje ziene poeët vast wie eine wanjelsjtek en begos mèt klein peskes op en aaf te hupse.
‘Wir leben nur zum Spass.’
De soldaote nome het van hem äöver.
‘Wir leben nur zum Spass, wir leben nur zum Spass.’ Het galmdje door de ruumdje. Effe leek het asof we in ein kaffee vol aangesjaote volk loge in plaats van in ein hospitaal. Mer wie ich óm mich haer keek nao de zengers, klónk het leedje inèns angers. Ennige jónges zónge mèt de doeëd in häör sjtum. Mer bie allemaol klónk het verdreet van jóng miense die weite det ze väör häör laeve geteikendj zeen.
De Spass waas inèns geine Spass mier en doerdje dan ouch mer efkes. Het zinge heel geliektiejig op asof eine dirigent het koeër aaftikdje.
Toen ging de dokter weer taege mien bèd hange óm ein fles oet de binnetes van de jas te pakke. Hae kloekdje ein paar flinke sjäöt nao binne.
| |
| |
De soldaote keke hem giependj aan want zuuj mochte geine sjterke drank höbbe ómdet het blood dao dun van waertj. Wie hae genóg haaj, sjtook hae de fles trök en sjpiensdje ónröstig de zaal róndj asof hem get opjoog. Zjweit dreef oet zien haor, zien baovelief sjtóng gesjpanne. Ein rat waas het, die in eine hook gedreve is en eine vluchtwaeg zeuktj.
Hae sjufeldje ein paar traej achteroet en begós mèt het houte bein achter op de iezere bèdrandj te trómmele. Het wore korte, drueg tikke in ein traog maot en het waerdje akelig sjtil. Effe later begós hae mèt ein hoeëg, gebraoke sjtum te zinge.
Lass mich heute fröhlich sein
Den Tag mir nicht verderben
Denn morgen werd' ich sterben
Bring mir Bier und Butterbrot
Wie valser hae zóng wie kleiner de soldaote leke te waere. Hae ging zoeë op in ziene zang det hae neet mier besefdje woeë hae waas. Nemes dors zich te bewaege. Ich wis mich geine raod; eine sjlaag van ziene houte poeët, en ich waas d'r gewaest. Het leefst waas ich ónger de daekes gekraope of de zaal oet gevluchtj, mer ich waas wie verlaamdj.
Wie emes dae zaat is van de sjlaop, zat hae zich taege mich aan op de randj van het bèd en pakdje de poeët as eine peddel in de henj. Zoeë begós hae te roeje, herhaoldje het leedje opnoew en opnoew.
Dit waas erger as ein besjeting. Ziene te wieje jas golfdje as ein zjwart water mèt op de bewaeging van zien erm en baovelief. Waas de vent gek gewaore of sjpeeldje hae ein of anger sjpelke mèt mich?
| |
| |
Hae roejdje en zóng, zóng en roejdje, de uig sjtrak väöroet gerichtj op ein doel det nemes zoog. Hae ging te seil asof hae eine taegesjtenjer haaj dae hae óm ein of anger duuster raeje persé väör mós blieve. Hae roejdje väör zien laeve tot zien gezicht roeëd waas aangeloupe en de zjweit hem in gutse naeve de kop aafleep.
De soldaote reurdje gein vin. Sjoew en mèt ingehaoje aom volgdje ze in häör bèdde dit noeët ierder opgeveurdj toniel tot de dokter het roeje meug waas.
Mèt eine vèttige tesseplak vaegdje hae zich het gezicht drueg en sjroefdje zien bein weer aan. Hae noom de tied en loerdje óngertösse óm zich haer, zónger get te zeen.
Wie het bein d'r weer aanzoot, begós hae opnoew te zinge. Hae sjtóng op óm te danse wie eine vogelversjrikker in de windj en sjtampdje ekspres mèt zien houte bein taege de randj van mien bèdje. Het wore zón sjlaeg det het bèd d'rvan sjödje.
Al dae tied dors nemes op de zaal get te zègke. Dae kräöpele Jan Klaose haaj ós in zien macht. Hoondervel leep mich mèt dieke kralle äöver de rök.
Mer het zinge waerdje dunder, de sjtum brook. Hae zjweeg, sjtóng doeëdsjtil en heel zich aan mien bèd vast. Dao bleef hae ein iëwigheid lang kuul sjtaon te kieke. Waas hae neet mier op deze waereldj vandaag, mer al vertrokke nao mörge?
Mer hiel langzaam kwoom hae tot zichzelf, sjtoekendj mèt zien sjouwers asof hae zich mèt geweldj los mós riete oet eine kwaoje druim. Hae keek vraogendj óm zich haer en besefdje inèns woeë hae waas. Hae sjrók en begós op hetzelfdje moment te griene wie ein wicht en mook zich zoeë flot as eine hómpelepómp det kan van de zaal aaf.
Het bleef effe doeëdsjtil. Toen begós de ierste soldaot te janke, toen de twiëdje, toen nog ein paar. Op het lètst bäökdje de ganse zaal en waas de sjtumming väör de rest van de daag bedorve.
Sangerdaags mós ich trök nao het Lager ómdet de
| |
| |
trein zooj vertrèkke.
Vertrèkke deej hae ouch, mer doorrieje zeker neet. De hiele tied waerdje de reis óngerbraoke. Soms as get aan de lokomotief waas, mer meistal as Ingelse vlegers weer ein besjeting oetveurdje. Die wore óngerhandj zoeë vrek wie sjtraotedrek en dorste gewuen äöverdaag baove Pruses te jage.
Eine kier sjtóng de trein waal drie daag sjtil. We móste ós in ein laeg fabriek sjoele taege aanvalle woeë gein inj aan leek te kómme. Eders kier as de keugel begóste te fluite, sjtoke we ós zoeë good mäögelik weg. Mer det baadje neet altied. De moere van het geboew sjödje asof ze eder moment ginge invalle. Sjerve en sjtökke hout vlaoge ós óm de oeëre. Het daak van die fabriek goof gein inkel veiligheid taege insjlaondje keugel. Wie de trein wiejer kós, bleve eine houp doeëje achter.
In die drie waeke det we nao Frieslandj óngerwaeges wore, höb ich get ozel gezeen. Miense die loge te verrèke in häör eige blood, terwiel de familie zich mèt laeg henj sjtóng te verbiete. Wanhaopige aojers die ein kindj begrove, vol machteloze gif dae ze mèt sjelje móste verkroppe. Zaocht sjelje ouch nog, want de Pruus moch het neet huere.
Ik höb kinjer probere te trueste die óm mamma repe die aan sjnammele gesjaote väör häör veut loog laeg te loupe. Mer waat vèltj dao nog te trueste.
Ein groeëtmoder sjloog verduldj häöre kop taege eine betónne paol. De sjerve van ein sjrapnel haje häör kleinkindj van drie maondj det ze in häör erm heel, het köpke aafgerete.
Kapot gesjaote bein en erm wore nog het minst. En dao waas niks in dae trein, gein verbandj, gein medicine, gein verpleegsters of dokters. Niks haads se as dien eige sjaemel pens en die kós se bie edere noewe aanval versjpele. En toch ging het eders kier weer wiejer, op waeg nao Frieslandj, tot de volgendje gedwónge halte.
We sjproke ós taege-ein mood in, moke ós get wies.
| |
| |
Zagte det het altied nog erger kós.
Det noe het nötste waal gewaest zooj zeen.
Det Dae vin hie Baove niks väör niks liëtj gebäöre en mèt alles get väör haet.
Det ouch dees hèl, woeë-in de keugel van de bóndjgenoot de kantj van de viandj haje gekaoze, deil waas van Zien Plan.
Mer waem geluifdje dao nog in? Ich in eder geval neet.
Eine kier kraop ich naeve ein moder mèt drie kinjer ónger de trap van ein laegsjtaondj hoes, vort wie het alarm klónk. De vlegers wore flotter bie ós as we haje verwachtj. Lang neet ederein haaj zich aan de kantj kinne make.
Daoróm waas de gebroekelike paniek bie zón lóchtaanvalle groeëter as normaal. Moders repe nao kinjer, kinjer nao moders. Dao waerdje nog volop róndjgerendj en nao ein sjoelplaats gezóchtj wie de mitrailleurs al begóste te vieme.
Die vrouw naeve mich haaj häör kleinste wicht in ein kist gezatte zoeëdet het menke neet ónger het volk kwoom. Mer de middelste van ein jaor of drie kraop häör weg in de duustere, terwiel miense nog as gek róndjrendje óm ein veilige plaats te vinje.
Wie de moder hem trökvónj, waas het kindj ram vertraoje. Het erm vruike waerdje bekans gek want häöre miens waas ierder al opgepaktj. Mer wie de trein wiejer ging, mós ze mèt, mèt häör twië äövergebleve wichter.
Tied óm bie het leid van zón vrouw sjtil te sjtaon, haads se geine. Wiejer mós se, trökkieke ging neet en mèt angermans ozel kós nemes zich lang bezighaoje. Want in de echte aorlog is eder väör zich d'raan as puntje bie päölke kumtj.
Wie de trein in Zjwolle aankwoom, haaj ederein last van óngesiefer. We kratsdje ós wie ziguinerhuunj. De meiste wichter haje aope wónje van het dabbe want de luus hele aldaag kèrmes.
| |
| |
De manskaerels en de vrouluuj móste nao apaarte adresse woeë ze zich kóste verzorge. Ich veuldje mich al eine gans angere miens wie ich mich mèt zuver water haaj kinne wasse. De toekomst zoog weer ein bietje haopvol oet; Frieslandj waas neet mier zoeë wied en dao woeëndje gooj miense, haje we gehuerdj.
We krege väör het ierst óngerwaeges get fatsuunliks te aete. Neet det d'r väöl op de tejjer loog, mer dao waas toch väör eder ein sjnee mik mèt ein kómp watersoep en ein paar matsjgaar gekaokdje aerpele.
De Pruse zagte det het nog waal eine daag zooj doere ier de trein wiejer trok. Dus wool ich èns door Zjwolle róndjkieke want dao waas ich nog noeët gewaest. Mer ich zoot in ein noewboewbuurt mèt allemaol dezelfdje huuskes en rechte sjtraote en ich verdwaaldje binne de kortste kier.
Dao sjtook al drek eine nötte noorderwindj op en dae waerdje al mer ieziger. Sjteinkaod waerdje ich en dao waas nemes boete woeë ich de waeg aan kós vraoge. De watersoep begós te wèrke en ich mós wie langer wie helder pisse.
Ich duldje mer róndj. Eine Pruus dae ich taegekwoom, dors ich niks te vraoge. Mich hoeke achter de moer van ein kèrk dors ich ouch neet.
Het begós mich echt te niepe. Ophaoje ging bekans neet mier, in de bóks laote loupe, kós natuurlik ouch neet. Ich leep en ich leep mer en neep de baovebein bie-ein. Ich kreeg het d'r Sjpaans benauwdj van, de zjweit brook mich oet. Het begós mich zjwart te waere väör de ouge en vanaaf det moment weit ich niks mier.
Ich kwoom weer bie op de WC van de zaal woeë ich mich teväöre gewasse haaj. Wie ich dao gekómme bèn, weit ich neet. Mer achteraaf höb ich mich bedachtj det ich al dae tied in ein rundje óm det geboew höb geloupe. De trein waas nog neet weg, mer ich haaj waal eine bräök äövergehaoje aan det toeniepe van mien blaos.
In Frieslandj waerdje mich ierst de kop gesjaore. Ich
| |
| |
sjaamdje mich väör de miense, mer het waas de insigste maneer óm van die sjmaerige luus aaf te kómme. Aafsjuwelike maondje höb ich mètgemaaktj. Det liktj neet aan de Frieze, det is doorein good volk. De meiste van hie haje het prima getroffe en krege ein kosthoes mèt hertelike miense die begrepe waat het is as se oet dien hoes gejaagdj bès.
Allein ich kreeg het mesjien waal minste adres van gans Frieslandj. De tied dae ich noeëdgedwónge dao waas, waas ein hèl. Det koppel woeë ich bie in de kost kwoom, waas achterlik, het wore twië richtige verkes.
‘Wie rijk wil worden, moet bij de mond beginnen,’ waas häöre vaste kal.
Det höb ich gewete. Bie miene móndj en äöver miene rök höbbe die häör tes gesjpektj. De bónne die ze väör mich krege, hele ze achter en ich dörf Sleefhier eine eid te doon det ze die väör good geldj verkochte.
Zuuj waas ein richtige medoelie, ein tóddel, woeë de duvel nog geine dorst op kreeg. Häör kleier wore te vèttig óm de verkessjtel mèt in te gaon. Die sjlóns haaj eine zoeëre sjtank bie zich wie eine pisluier dae aan de sjtaof is gedruegdj. Van washendje en zeip haaj ze nog noeët gehuerdj.
Nao het aafwasse vaegdje ze zich mèt de sjuttelsplak door het gezicht en vreef zich het vèt van de luppe. Ich mós aldaag opnoew weer käöke as ich die ceremonie zoog.
‘Eerst wat bekommen,’ zag ze dan.
‘Dae neet en troewtj dae neet en dougtj,’ waas groeëtvader zien vast gezèkdje. Dan dougdje dees in eder geval van geins kantje. Ze lete mich noeët allein in häör käöke, sjoew det ze wore det ich häöre aeteskast laeghaoldje. Mer waat zooj ich gekindj höbbe, ze hele dae kast altied op sjlaot en sjtoke de sjläötel in de tes. Zoeëgenaamdj taege de muus.
Ouch de kest in de sjlaopkamers zote kótsvol mèt waar, want die sjloge alles in väörraod op wie de eikuurkes. Mien derm rómmeldje de ganse daag want ich kreeg neet väöl mier in het lief as bevraore kólraap en gedruegdj król- | |
| |
moos. Op het lètst sjtónk ich wie eine knien. Mer det interesseerdje die niks, want zelf ote ze sjtiekem op häör sjlaopkamer.
Aan alles lete ze mich merke det ich neet gewinstj waas. Ze wore zoeë hertelik wie ein kapotte roet. Ze nome mich op ómdet ze móste en ómdet ze aan mich eine cent äöverhele. Angers haaj ich kinne krepere woeë ós Sleefhier bie sjtóng te bäöke. Det haaj die niks kinne verdomme.
Die wore väöl te boet óm ouch mer ein pietske geveul väör eine angere te höbbe. Nao waat ich óngerwaeges mètgemaaktj haaj, waerdje neet gevraogdj. Det ich mesjien toes emes haaj mótte achterlaote, kwoom neet èns bie die houtknuer op.
Ich waas vrouw allein, zónger rechte of besjerming, in häör ouge niet mier as ein wief. Mien aafgedrage en vaal gewasse kleier wore väör die polderbuurkes nog te sjtads. Mien taal klónk Limburgs en dus vraemdj en väör de rest waas het gewuen mer lestig det ze mich móste opneme.
Mer ouwië as ich in de dónkere allein nao boete ging. Dan sjtóng dae manskaerel wie eine luipse kerrefiks óm mich haer te trepele óm väör efkes ziene haekel aan mich te vergaete. Mer hae dörfdje neet te vraoge waat hae wool, want zuuj haaj hem de kael doorgebete.
As ich hem mer effe koeraasj haaj gegaeve, waas het mien sjaaj mesjien neet gewaest. Mer ich verdomdje het óm dae huichelier mèt mich te laote gewaerde, want as miens waas ich väör dae minder getèldj as ziene hóndj vol sjörft en vlue.
'45 waas väör mich mier as de bevrijding van de Pruse door de Kanadeze. Het waas väöral ein bevrijding van det volk.
Ich waas zoeë blie det ich trök kós nao hoes det ich in de ierste de bèste auto kraop dae mich mèt wool neme. Ich verdomdje het óm dae barg en zien vrouw te bedanke, want dao waas niks woeë ich häör ouch mer ein waord van dank väör sjöljig waas.
| |
| |
Oze wage waas ein gammel ker, mer det kós mich niks joeke. Het waas de auto van eine kleine luitenant dae zien pekske weer aangetrokke haaj óm miense trök te bringe wie de Pruse versjlage wore. Hae kwoom oet Häör en ziene chauffäör oet Heitse.
Haezelf mós in Frieslandj blieve óm de tröktocht väör de Limburgers te regele. De chauffäör ging zoeë dök mäögelik op en aaf nao het Zuide want treine kóste neet zoeë wied kómme mèt al die kapot gesjaote en opgeblaoze brögke.
We zote mèt vief man achterin, half bie-ein op de sjoeët, blie det we aom kóste haole. Mer al haaj ich mèt ein ganse kompagnie Russe mèt gemótte, ich haaj het gedaon. Eder oer det ich nog in Frieslandj waas, waas ein oer te lang. Door die haost waas ich as ein van de ierste evakuees trök in Limburg.
We sjaote neet hel op want het waas óngerwaeges sjlecht waer. Het haaj flink geraegeldj en de IJssel sjtóng hoeëg. Het waas al zoeëget dónker wie we väör het water sjtil hele óm äövergezatte te waere. Het waer waas kapot, dus we móste mèt ein saort noeëdvaer nao gene kantj.
De vaerman wool ós ierst neet mier äöverbringe. Het waas te gevierlik óm in de aovendj het water op te gaon mèt die sjterke drift. Mer nemes wool wachte tot sangerdaags. Kalle baadje neet, soebatte ouch neet, dus kwome d'r eine halve sjloef sigarette en get sjtökke sjoklaat aan te pas, en toen ging het waal.
Wie die Ingelse op ós in dae trein loge te battere, bèn ich sjoew gewaest. Mer zónne sjrik as ich toen op de IJssel haaj, höb ich noeët mier gehadj.
Het vaer waas dae naam neet waerd, het wore get aolievater en plenk mèt paerdslien en draod aanein gehaoje. Het hing sjeif nao eine kantj, het water sjloog mich vrie äöver de sjoon. Op ein of anger maneer zoot het vlot waal vast aan eine kabel dae door de IJssel loog, want we dreve neet aaf. Het wèjdje hel. De windj reet aan mich asof hae
| |
| |
mich het water in wool sjörge. Het hert zoot mich hoeëg.
Inèns waas ich weer ein klein sjoeëlwicht. Ich deej de ouge toe en begós tot hóngerd te tèlle en dach hiel hel aan de veilige äöverkantj. Wie ich de ouge aope deej, haaj ich zoeë sjtevig geknepe det ich duzelig waas. Ich maendje det ich eder ougeblik zooj ómkiepe.
Ich veuldje het water zich al baove mich sjloete en zich in mich zoeke. Hie ging ich verdrinke, wied van hoes in ein zjwart, kaod water. Ich zoog mich al op de baom ligke terwiel oetgehungerdje watersjprinkhane äöver mich haer kraope óm mich laeg te vraete. Ich waas väör niks door de elenj van eine aorlog gegange. Die gedachte joog mich de sjrik in de sjpiere die sjlap waerdje, de bein kóste mich amper haoje.
Ich kreeg haost geine aom mier en mós versjrikkelik hooste. Daodoor kwoom het vlot nog sjeiver te ligke en begós erger te sjoegkele. Mien flies mèt ermood die ich tösse de veut vast heel, litsdje het water in. Emes greep ze nao, mer brach daodoor nog mier bewaeging in het gammel sjevaak det neet mier te haoje waas.
De vaerman haaj eine klómpvoot woeë hae aaf en toe mèt taege ein vaat sjtampdje óm mäögelike anger sjippers te waarsjuwe. Hae probeerdje wie eine gek mèt ein lange sjtaak achter op het vlot bie te sjture. Ziene wieje kapmantjel flakerdje op de windj óm zien lief. Hae leek taege de grouwe achtergróndj van de lócht ein vlaermoes die mich mèt häör voel vlerke het water in wool trèkke.
Hae sakkerdje en vlookdje, sjtampdje mèt ziene poeët alle duvels oet de hèl en kaakdje det we sjtil móste zitte. Det hae ós angers allemaol mèt auto en al de IJssel in zooj mietere en det we zoje verzoepe wie blinj möl.
Ich haaj mich neet mier in de handj, begós te jónkere det ich nao hoes wool en neet wool verdrinke. Twië angere grepe mich vast en zagte det ich mich bie-ein mós doon, det we d'r al bienao wore.
Wae haje toes in Böggeme weie aan de Maas en water
| |
| |
waas get woeë we as kinjer wied vanaaf gehaoje waerdje, woeë se sjrik väör mós höbbe. Det waas d'r mèt de mem ingebrachtj en det droogs se as groeëte laeveslang mèt. Dus wie det vaer begós te kantjele sjriëwdje ich wie ein verke det is misgesjtaoke.
De vaerman kaakdje baove mien gejónker oet det ich mich sjtil mós haoje. Zien geweldj wón het van miene sjrik, ich heel de móndj. Mer hèl en vageveur höb ich gezjwèdj, väör we äöver wore. Ich waas tot in miene navel naat van de zjweit asof ich kaal ónger op de baom haaj gelaege.
Maondje lang höb ich nog nöt van dae äöversjtaek gedruimdj. Noe nog, as ich sjlecht sjlaop, kumtj dae aovendj bie mich. Ich mót waal erg gaer oet Frieslandj weg zeen gewaest, det ich det geriskeerdj höb.
Vraog neet wie, mer we kwome behaoje aan de angere kantj. Ich höb gezónge wie ein wicht en väör het ierst sedert lang Sleefhier bedanktj. Tösse mich en Frieslandj loog ein groeët, deep water det ich noeët mier zooj äöversjtaeke en de waeg nao het Zuide loog aope. Waem kós mich nog get doon.
In Nijmege móste we ein jónk maedje aafzitte en vanaaf dao zoot ich wie ein prinses achterin, wachtendj op ein vorstelike óntvangst.
Baove Vènlo reje we ós nog eine platte bandj. Det heel ein hiel poeës op want nemes kós ós helpe. Benzien waas d'r zat, dae haje de Amerikane mèt kanne naeve de waeg sjtaon, autobenj natuurlik neet. Mer nao väöl vraoge en regele waerdje ouch det malläör opgelostj en kwome we toes.
Goddank, nao maondje toes. Mer ich kwoom trök in ein kapot gesjaote sjtad, moorzeels allein. Waat mós ich aanvange?
Ich ging nao Liëwe, nao de Boer woeë ich mèt nao Brögke waas gegange, óm te kieke of ich helpe kós. Mer de boerderie loog laeg, van binne en van boete oetgelaefdj en verenneweerdj.
| |
| |
Ich waas de Boer óngerwaeges in de trein nao Frieslandj kwiet gewaore. Twië waeke lang ging ich aldaag trök nao Liëwe kieke, mer hae kwoom neet opdage. Nemes kós mich vertèlle wie de familie het d'raaf haaj gebrachtj. Ich begreep det ich get angers mós zeuke ómdet het hoeshaoje waal örges tösse Liëwe en Frieslandj begrave zooj ligke wie zoeëväöl angere.
Nao Böggeme trök, wool ich neet. Ich waas sjoew väör ein boeredörp woeë de eine alles van de angere wètj. Ze zoje mich mien laeve lang höbbe naogeweze as ‘die hoor.’ Ich zooj in angermans ouge de sjanj van de familie zeen en det wool ich die van ós neet aandoon.
Ein ekspeditiebedrief in de sjtad vroog ein vrouw óm te poetse en óm de kantien te doon. Tot de lètste wèrkdaag höb ich mien plicht gedaon. Geng, kelders, kantoere en W.C.'s zuver gehaoje; kóffie gezatte en aafgewasse. Edere daag sjtóng ich zónger te mankere paraat.
Ich waas kóntent, haaj werk, geldj en ein daak baove de kop. Totdet de sjlietaasj zich väörgood wie roest in mien knäök vroot. De kneen waerdje te sjtief óm te sjarnere, de inkele wore te zjwaak en opgezatte óm mien gewicht lang te drage. Ich kós mien bein amper mier ophöffe en veel al äöver ein sjpeer haor. Het waas aafgeloupe mèt mich, ich waerdje aafgekäördj of ich wool of neet.
Aafgekäördj is aafgedanktj. In het begin leep nog waal èns emes van het werk bie mich aan en ich ging ouch waal èns örges op bezeuk. Mer wie ich mèt borstkanker op het ziekehoes kwoom te ligke, bleef ederein weg asof ich besjmètj waas.
Van de eine op de angere daag waerdje ich krank: meug, misselik, kort van aom en sjteke in de linker borst. Toen haaj ich nog zoeëväöl bezej óm drek nao de dokter te gaon. Achteraaf haaj ich det mesjien baeter kinne laote, dan waas ich d'r allang van aaf gewaest.
De chirurg dae mich óngerzócht, haaj mer ein remedie: operere. Allebei de borste ginge d'raan, mèt de kliere
| |
| |
ónger de erm. Ich bekwoom mich mer neet en waas d'r biëstig sjlecht aan. Waeke loog ich op het ziekehoes väör mien laeve te vechte. Achteraaf is det mesjien sjtóm want ich kwoom d'r door en mós nao hoes.
Toen zoot ich mèt ein kapot lief jaor in jaor oet allein op dae sjpieker te haoje, de zeel ónger de erm. Ich sjtóng op as de daag in de lócht kwoom en waas weer väör de mösse in bèd. Waat haaj ich? Niks, geine manskaerel, gein kinnisse, nemes. Ich waas zelf nemes, haost ónzichtbaar gewaore, wie eine óngerduker. Mer altied waas de aorlog bie mich. Edere daag opnoew drejdje zich ein film in miene kop aaf van de evakuasie nao Neel, de trein nao Frieslandj.
Waat ich gezeen haaj, kós ich mer neet kwiet waere. De sjrik van toen haaj zich wie kanker in miene kop gevraete. Ich begreep neet waat gebäördj waas en väöral neet woeëróm.
Waat waas de zin d'rvan det hoeshaojes oetein gerete waerdje ómdet aan weerskantje van de Maas twië legers op ein loge te sjete?
Waat waas de zin d'rvan det anger hoeshaojes oetein gerete waerdje ómdet de Pruse wèrkvolk in häör fabrieke nuedig haje?
Waat waas de zin d'rvan det die sjoeën, jóng moder oet de Broekhin die in de trein naeve mich zoot mèt häör wicht door eine lange salvo waerdje vermaordj? Neergekogeldj door bevrindje sjötters in eine vleger die dachte det ze Pruse te pakke haje en toes gruets zoje melje det häör aksie gesjlaagdj waas.
Waat waas de zin d'rvan det ich gesjpaardj bleef? Ich die nemes haaj óm väör te zorge.
Al die beeldje en vraoge wore edere daag weer mien vaste kómpanie. De televisie heel ze gaondje en woordje ze bie mèt beeldje van anger aorlaoge. Aorlaoge mèt noew doeëje, noew leid, noew sjmaerlapperie woeë ich nog geine weet van haaj. Achter mien tas kóffie zoog ich wie vlegers zich op dörpe en sjtaej lete neervalle wie eine zjwerm
| |
| |
sjprinkhane en alles kapot moke waat väör de luip van häör sjeettuug kwoom. Jóng jónges sjprónge oet helikopters en begóste te sjete op vraemdje miense en sjtoke häör hoezer mèt vlammewerpers in de brandj.
Woeëróm deje die jónges det? Woeë waas det good väör? Ich ging kapot aan det leid van ónsjöljige miense want ein van die miense waas ich. Det waerdje mich zoeë erg det ich op het lètst de televisie weg deej. Waat ich neet zoog, hoofdje ich ouch neet te weite. Mer vergaete waas d'r neet bie want ich haaj miene eige televisie in de kop dae zich neet leet oetzitte.
De Pruse waas het gelöktj óm eine vaste sjloper in miene geist aan het werk te zitte. De Magere waas hel op waeg het werk aan mien lief aaf te make. Ich dors michzelf amper mier in de sjpegel te bekieke; de litteikes op mien lief grienzeldje mich eders kier aan. Ich haaj ein sjoeën väörkómme gehadj woeë manskaerels zich nog èns väör ómdrejdje, dao waas niks mier van äöver.
‘Ein huups keske,’ zag Tien altied as hae ziene kop taege mich aan lag. Mer alles waat good en sjoeën aan eine miens is, vergeit. Hein bedeentj zich, wie eine Hitler, van de bèste beule: krankheid en aojerdom.
Wie ich bienao weggetaerdj waas op mien fletje kwoom de preester. In het begin deej hae get offisjeel en sjtief óm te kieke welk sjpek hae in het zaot haaj. Mer hae trok flot bie en later waas hae leef en hertelik, zónger det hae mich oeët de kèrk in haet probere te kalle.
Hae noom beukskes väör mich mèt en vertèldje het noets. Hae brach weer ein bietje sjpriet in mien verdordj laeve. Het waas eine echte vrindj dae probeerdje mich get aardigheid in mien lètste daag te gaeve. Hae duudje d'rop det ich mich zooj verzorge want ich waas gans óngerkómme, van binne en van boete. Ich kós mich ónmäögelik nog langer zelf behelpe en de wil óntbrook óm dao get aan te doon.
Mesjien haaj ich mich bie-ein kinne rape as hae ein
| |
| |
paar jaor ierder haaj aangebeldj. Noe waas het te laat. Ich haaj väör michzelf al aafsjied genaome van de waereldj. Waat haaj ich nog van het laeve te verwachte? Niks. En aevel, mien gezóndjheid ging mèt de daag achteroet. As de bein neet mier wille, wiltj de kop ouch neet mier.
Toen kwoom de geistelik mèt dees oplossing: plaatsing in het bejaardetehoes bie de begiene. Ich kós niks angers as insjtumme, want toes waas ich ónherroepelik gekrepeerdj.
Noe zit ich hie dan achter eine tejjer aete det vraemdj sjmeuktj. Ich bèn ein vraemdj vroumes in ein vraemdj tehoes. De ganse zaal zitj vol vraemdje miense. same wachte we bie de lètste sjtasie op de lètste trein, mer nemes wètj wiene dae sjtoptj.
As ich mich drök maak, krieg ich niks nao binne. Aanpasse, mót ich mich, aan alles en ederein woeë ich taege aanloup. Mien laeve mót ich opnoew insjtele, zoeë wie ich det mós mèt trouwe of poetsvrouw waere. Mer dit is angers, dit is het begin van het inj. Hie is gein käös mier, geine trökwaeg.
Mèt waat ich in het laeve geliërdj höb, sjeet ich noe gein poes op. Mer waat höb ich geliërdj? Bitter en bitter weinig. Welke goje raod zooj ich kinne gaeve woeë eine angere get aan haet? Hoeëgoet zooj ich kinne vertèlle wie krankzinnig aorlog is. Mer dao zeen altied soldaote mèt ein zjwaorder sjtum zoeëdet die van mich neet gehuerdj zooj waere. En aevel, nao de sjtum van vrouluuj äöver aorlogszake waertj toch neet geloesterdj.
Mesjien kós ich vertèlle det se dich neet aan eine angere mós ophange. As dae wegvèltj, bès se nemes mier, zoeë wie het mich verging mèt Tien. Haaj ich mer drek mèt hem mèt kinne gaon. Gaon in dien bèste jaore, as se nog alles kins, liektj mich eine zaegel. Diene aoje daag väör te zeen, die aaftakeling neet mèt te hove make en aafhankelik te waere van angermans kómpassie. Waat det betruftj, haet Tien eine sjoeëne doeëd gehadj.
| |
| |
‘Alles wintj,’ zag de zöster die mich vanmiddig opving.
Ich höb het d'r neet sjtief op. Hie in dees ruumdje veul ich mich verlaore wie ein weeskindj in ein vraemdj hoeshaoje. Mien wèrkkaemerke waas liëg en klein, werm en intiem. Det sjtèldje de klantje op häör gemaak.
Deze zaal is wie de kèrk in Frieslandj. Ich ging edere zunjig nao de mès, dao kós ich mich zónger moelderie en nötte gezichte neet naeve sjtrieke. Mer ich höb mich in die kèrk geine kier op mien gemaak geveuldj.
Ze waas hoeëg en kaod. De marmer plevuze wore kaal en oetgetraoje. Het wore voel-gries sjtein zónger figure d'rin, zónger eine luiper door de middegank. Door de hoeëg rame veel naaks, wit leecht nao binne, gans angers as det werm leecht van de gebrandjsjiljerdje rame van de kèrk in Böggeme.
In de traòge zang van het koeër klónk berösting en plicht, gein plezeer. De miense bleve zich óngerein aan het besjpienze tösse de braaf gevaoge henj door. Alles en ederein haaj zien plaats en as emes daovan aafweek, waas het gezeen.
Ich geluif det ze het leefst gehadj haje as ich det gedaon haaj, aopelik aafwieke. Dan haje ze recht en raeje gehadj óm äöver mich te klage, te zègke: ‘Zuus se waal, die dougtj neet,’ en mich te veraordeile.
En tösse zón volk zoot ich in de kèrk, allein en klein, mèt mien leid det ich aan nemes kwiet kós en woeë ouch nemes ein poes óm goof.
Mien geluif haaj ich ein paar jaor ierder verlaore, nao det geval mèt Tien. Van de kèrk höb ich in dae tied geine vaam sjteun gehadj. Det veel mesjien waal het helst taege, toen. Zeker ómdet we toes in Böggeme erg kèrks wore en väöl väör pesjtoeër deje mèt geldj en good. Groeëtvader en vader wore allebei kèrkemeister.
In oze trouw ginge Tien en ich nog al zunjes nao de mès. Mer wie hae d'r neet mier waas en ich de kèrk nuedig
| |
| |
haaj, leet ze mich walle. Vanaaf det moment wis ich det ich noeët mier trök wool nao ein geluif det mich niks tèldje.
In de trein óngerwaeges waerdje gebaedj en gesjmeektj en ich deej mèt óm d'r neet boete te valle. Mer het zag mich niks mier. In Frieslandj höb ich nog efkes geprobeerdj mien geluif trök te vinje, ich haaj nemes woeë ich mich aan vast kós haoje. Mer het lökdje neet; die hoeëg kèrk heel alles taege.
Die begien beloertj mich, asof ich weer gunds in de mès zit. Ze sjtuetj mich aaf, wie ze dao zitj. Ze haet eine koekop. Ze zègke det miense op häör vië gaon sjtale. In Frieslandj höb ich väöl kuuj gezeen.
Mesjien hèltj ze allein mer in de gate det ederein baetj. Ich weit neet èns mier de wäörd van die taofelgebedjes. As kindj kós ich de mèsleedjes en alle gebaeje net zoeë good oet de kop as de geistelike zelf. Aldaag ging ich nao de kèrk en sunjes ekstra nao het lof. Ich haaj zjweel op de kneen van het knele in de benk. As het gemótte haaj, haaj ich zoeë de mès kinne doon. Of mèsdeender kinne zeen.
Mer det moch neet van het geluif. Net wie väör soldaote, tèlle vrouluuj väör geistelike neet mèt. Vrouluuj zeen allein mer good óm zich mèt häör wichter in de aorlog aaf te laote make en de kèrk te poetse. Of óm gewóndje te verzorge en sjtasies in processies in te richte en te siere langs de route.
‘Geluif?’ vroog de geistelik, wie hae de formuliere in mós völle.
‘Katholiek,’ zag ich. Det waas gein lege, hoeëgoet ein bietje foetele. Det moch ich in mien geval. Dae geistelik wis good det ich neet mier in de kèrk kwoom. Mer ich höb mich noeët väör het geluif bedanktj. En as God èns echt besjteit... waat zal väör Hem dan helder tèlle? Det het mich good geit, of det ich nao de mès gaon?
As die begien d'r väör het baeje zitj, haet ze aan mich ein gooj. Ich doon gewuen prónt of ich baej, net wie ich väör het aete deej. Det höb ich in Frieslandj good aafgeke- | |
| |
ke, wie se mós huichele.
Sjtrak väör dich oetkieke en ein kruuts make mèt sjtief vingers, is plechtig. Dan mós se de henj vaoge en de kop nao väöre buge. Het is hiel vroum óm de uig te sjloete. De miense woeë ich bie in hoes waas, deje det. Det zoog godsvruchtig en oprecht oet.
Mer die vergote det häöre God miense ouch in de kop kan kieke.
Hie kaltj haost nemes ónger het aete. In de kantien van het ekspeditiebedrief waas altied laeve. De manskaerels houdje ónger het kaarte mèt de vuust op taofel. En die gaandje van de tiepaafdeiling drejdje aanhaojendj mèt de kóntj, óm te laote merke det ze de sjuunse kal van de jónges gaer huerdje. Hie aan taofel is het kaod en sjtil.
Ein Friese taofel.
De zaal zuut verzorgdj en praoper oet; begienewerk, det kins se waal zeen. Wieväöl man renne hie neet väör mich? De meiste krieg ich lichtelik noeët te zeen. Woeëróm ouch? Dit is ein bejaardetehoes. Hie hoofs se niks mier te zeen en te huere. Hie zits se neet väör dichzelf mer óm het geboew in sjtandj te haoje en de begiene aan ein bótterham en de hemel te helpe. De namelieskes op de däöre kinne geröstj laeg blieve.
Verdommehaol, ze zeen zoeëget allemaol klaor en miene tejjer is nog half vol.
‘Van prakkezere waers se neet vèt,’ zag groeëtvader altied. Mót ich mich noe sjpoje? Ich laot die klats mer op de tejjer ligke. Ich bèn väöl te ónrestig óm te aete, want dalik gaon ich väör het ierst zelf nao baove.
Ein zöster kumtj mich op de kamer alles oetligke waat ich weite mót. Mesjien vertèltj ze ouch waat we äöverdaag kinne doon, of mótte doon. Want dae geistelik zag det de begiene van alles organizeerdje. En van ederein dae nog kintj, waertj verwachtj det hae mètduit. Mèt aoj miense waertj get aangesoldj. Ich wacht mer röstig aaf waat op mich aafkumtj.
| |
| |
Vanaovendj moog ich in ein echt likbad, väör het ierst van mien laeve. Det kan ich neet allein, daoróm kumtj ein maedje van de verzorging mich helpe.
Wie de daag verder ingedeildj is, liër ich gouw genóg. De wèkker löptj óm half acht aaf väör de vreugmès. De begiene mótte dao haer, mer ze verwachte det bejaardje die nog ein bietje kinne, zich ouch laote zeen. Gelökkig kan ich sjlecht, väöral sjmörges vreug.
Dao tiktj die begien mèt eine laepel taege de tejjer en ederein sjteit op. Ze meuktj ein kruuts en praeveltj ein gebed. De oudjes pakke memelendj äöver, ich mót oppasse en mètdoon. Miene móndj is de bewaeging van het baeje nog neet verliërdj.
Mèt de kop gebaoge kan ich de begien in de gate haoje, want ich wil weite waat het väör ein vroumes is.
‘Begiene zeen neet waat ze sjiene,’ zag groeëtvader.
Häöre móndj is sjtrak gerete, de luppe en de zjwarte sjnor blinke van het vèt. Ze hèltj de henj gevaoge, de tuupkes van de vingers röste taege de kin. Sjtómpe vingers zeen het, mèt kortgeknipdje naegel. Het vel in häör gezicht is graof, mer verzorgdj. De uig lieke gesjlaote, mer ich troew het niks want ze buugtj de kop minder as de angere, asof ze ós van ónger oet in de gate hèltj.
Het baeje is klaor. Nemes haet op mich gelètj. As se neet wils opvalle, vèls se ouch neet op, wie in de aorlog. Dao geit ein bel. Ederein sjuuftj de sjtool ónger de taofel. Ich ouch.
‘Alles wiestj zich van eiges.’ De zöster haet geliek.
De trap op, geit mer lestig. De lift is väör as het echt neet angers gelt. Zoeë erg bèn ich d'r gelökkig nog neet aan. Mien bein zeen diek van het vócht en sjlap. De aojerdom geit as eine sjloper in mien lief te seil. Waat haaj ich sjoeën bein, gaaf en vol. Dao kreeg ich edere manskaerel gek mèt. As eine gezónje kaerel mien bein noe zoog, ging hae op de luip.
| |
| |
Mer vazel op de bein of neet, ich pak de trap en röst óngerwaeges waal oet. Ich höb de tied aan mich. Ich haop neet det ich anger miense taege kóm, ich zooj neet weite waat ich mót zègke.
Ich bèn te lang op mien eige gewaest óm örges äöver mèt te kinne kalle. Mer noe ich weer mèt miense te make krieg, mót ich waal, al is het de meute neet mier waerd. Vanaaf half acht totdet we nao bèd mótte, zit ich ónger vraemdje.
Effe oetröste, ich bèn al meug van eine niks. Ein lief det neet deentj, mer gedeendj wiltj waere, det is aod zeen. Mich äöverveel het: de gevrichte ginge vastzitte, de macht leep oet mich weg as mael oet eine kapotte zak. Ich waas versjlete, opgelaefdj as ein rotgewasse, floere bóks.
Ich bèn d'r bekans. Ich kin det sjilderie trök, en det heilig-hart-beeldj. Gunds mót mien kaemerke ligke. Ich bèn benoewdj of miene naam al in het lieske sjteit.
Det zal waal neet. As se einmaol zoeë wied bès det ze dich hie höbbe zitte, höbs se ouch diene naam ingeleverdj. Waat meuktj het ouch oet? Mich kumtj toch nemes opzeuke. Ich besjtaon allein nog väör de AOW en ein paar insjtèllinge, as óngerdeil van de administrasie: aafgesjreve mer nog net neet opgeruumdj.
Waas ich vanmörge mer neet mier wakker gewaore. Dan haaj ich dit gedoons neet hove mèt te make. Mer ich waas wakker. Ich sjtóng nog waal braaf te wachte wie óm twië oer de geistelik mèt de auto väör de däör sjtóng óm mich op te haole. Net zoeë braaf as ich in Brögke bleef wachte op dae trein dae mer oetbleef. Oos saort kan allein mer wachte en doon waat angere van ós wille.
De geistelik haaj emes van de gemaendje bie zich dae de rame en de däör van mien fletje mèt plenk toetummerdje, want het geboew waertj aafgebraoke.
Ich sjlaot de däör en goof de sjläötel aan dae miens dae mèt hamer en plenk klaor sjtóng. Het deej mich mier as ich gedachtj haaj. De geistelik probeerdje mich te trueste,
| |
| |
kaldje op mich in, det ich het noe baeter kreeg en det hie fijn, noew hoezer kwome väör jóng hoeshaojes.
Dae van de gemaendje sjtóng d'r väör aeveväöl bie en keek neet op of óm. Hae knikdje nao de geistelik, sjtook zich ein sigaret aan en begós te tummere. Väör hem waas het zien werk en of mich det leid deej of neet, dao vroog nemes nao. Mèt ein aod, vergaete miens hooftj nemes raekening te haoje. Det waertj zich toch neet.
Zoeë blie as ich waas wie ich in Frieslandj in de wage sjtapdje óm nao hoes te gaon, zoeë erg waas mich vanmiddig de mismood d'raan wie ich naeve de preester in de auto ging zitte. Waat haet het väör nut, det gebössel mèt ein aod miens? Haaj mich toch ein gooj sjlaoppil gegaeve, ich bèn zoeë wie zoeë aafgesjreve. Ich bèn allein mer tot last, michzelf het meist.
Mer ich mót neet ónkóntent zeen. De preester is eine goje miens dae óm mich geuftj. En mesjien valle de begiene en de maedjes ouch mèt. Doe mós ederein ein kans gaeve en neet te vreug aordeile. Gelökkig is miene ierste indrök doorein fout.
Wie ich die miense in Frieslandj zoog, dach ich det ich het getroffe haaj. Mer die dougdje van geins kenj.
En van de angere kantj haaj ich vreuger klantje die d'r oetzoge of ze geine nagel haje óm zich te kratse. Mer net van die kreeg ich de diekste foeëj.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd