Het zwevende schaakbord

[p. 217]

Verantwoording

[p. 219]

Couperus schreef van mei 1916 tot eind juni 1917 wekelijks een feuilleton in de Haagsche post. Op 7 juli 1917 verscheen in het weekblad de volgende redactionele mededeling, onder het kopje ‘Louis Couperus Af’: ‘Louis Couperus kwam ons Vrijdag vertellen dat hij voorloopig geen wekelijksche bijdragen meer zoude zenden; hij zeide dat hij voor het oogenblik is leeggeschreven. Alleen een waarachtig en een eerlijk kunstenaar kan een dergelijk besluit nemen; een gewoon mensch blijft gewoon doorschrijven; wij zeggen gewoon. Maar Couperus, die zich doorgaans bij zijn bezoeken aan ons redactioneel sanctum nedervlijt in een behagelijken clubfauteuil die daar voor hem, en voor hem alleen staat, begon onrustig op en neder te trippelen. En al pratende bleek dra dat hij, wel verre van te zijn leeggeschreven, boordevol is van den nieuwen roman dien hij voor de h.p. gaat gereedmaken. Kennelijk bevond hij zich juist op het punt waar de conceptie en de hoofdfiguren vasten vorm aannemen. Onder die omstandigheden zoude het misdadig jegens onze literatuur zijn geweest te pogen hem, wat die wekelijksche dingsigheidjes betreft, van zijn voornemen af te brengen. [...]

‘O ja: het nieuwe werk dat omstreeks November in ons blad begint te verschijnen, wordt een humoristische ridder-roman uit den tijd van Koning Arthur en de Tafel-Ronde.’¹

Couperus is waarschijnlijk in het begin van de zomer van 1917 aan de ridderroman begonnen, toen hij het laatste hoofdstuk van

1 Haagsche post 4 (1917), nr. 184 (7 juli), p. 727. Couperus' voorlopig laatste feuilleton in de Haagsche post (‘Buiten vi’) was op 30 juni verschenen.

[p. 220]

De verliefde ezel had voltooid.² De nieuwe roman kreeg als titel: Het zwevende schaakbord. Couperus schreef de eerste (klad-)versie in ongeveer drie maanden.³ Op 20 oktober 1917 werd de publikatie van de roman opnieuw in de Haagsche post aangekondigd, in een advertentie getiteld ‘“Losse nummer”-koopers en Het Zwevende Schaakbord’: ‘In ons volgende nummer begint de groote, nieuwe roman, dien couperus voor ons blad heeft geschreven en die bovenstaande titel draagt. Wij zeggen “groote”. Het is zelden verstandig de verwachting van het publiek hoog te spannen; maar hier is een van de uitzonderingen. Wij zijn er zeker van dat het verschijnen van dezen roman een evenement is in de geschiedenis onzer moderne letteren. Hij is een der meest bekoorlijke, tevens een der best afgewerkte scheppingen, die couperus’ pen ooit voortbracht. Zijn edel Hollandsch, zijn scholastische trant, zijn speelsche fantasie bewijzen het litteraire kunnen van couperus in volmaakte rijpheid.

‘“Het Zwevende Schaakbord” speelt in de late middeleeuwen, rondom welbekende figuren van Koning Artur's Tafelronde. [...]

‘Onze abonné's krijgen het begin van den roman de volgende week natuurlijk vanzelf onder de oogen. Hun geldt deze annonce dan ook niet. Zij is uitsluitend bestemd voor de vele duizenden, die elken week losse nummers van ons blad willen koopen en waarvan er naar wij weten elke week verscheidene duizenden bij “uitverkochte” kiosken komen, omdat wij, in verband met de papierschaarschte alle kiosken moeten “rantsoeneeren”. Wij geven dien ambulanten lezers in overweging òf zich te abonneeren, òf de twee eerstvolgende nummers, onder inzending van ƒ0.25 in postzegels, aan ons bureau vooruit te bestellen.

‘Wij gelooven, dat de haagsche post grooter “losse-nummer debiet” heeft dan eenig ander blad in ons land; hoezeer wij dit

2 De laatste aflevering van De verliefde ezel verscheen op 15 juli 1917 in Het vaderland. Vgl. de ‘Verantwoording’ in: Louis Couperus: De verliefde ezel. Amsterdam/Antwerpen, 1994. Volledige Werken Louis Couperus [dl.] 39. p. 141-142.

3 Tussendoor schreef hij nog het feuilleton ‘Hooikist-idylle of het idee van de kolonel’, dat op 13 oktober 1917 in de Haagsche post werd gepubliceerd (gebundeld in: Louis Couperus: Proza. Derde deel. Amsterdam, [1925]. p. 119-126).

[p. 221]

debiet waardeeren moge daaruit blijken, dat wij den heer couperus hebben verzocht zijn roman, die ongeveer een half jaar zal loopen, zóó in te deelen dat het elke week te plaatsen hoofdstuk, ofschoon onderdeel van één geheel, toch absoluut op zich zelf staat.’⁴ Bij de advertentie stond een ‘Facsimile van een afbeelding van Ridder Gawein, uit een Middeneeuwsch handschrift van Anno 1350’.⁵

De aangekondigde looptijd van de roman van ongeveer een half jaar was vermoedelijk gebaseerd op de omvang van de eerste versie, die achtentwintig hoofdstukken telde. De uiteindelijke versie had Couperus in oktober nog niet voltooid. De eerste aflevering van Het zwevende schaakbord verscheen in de Haagsche post van 27 oktober 1917. Waarschijnlijk bezorgde Couperus wekelijks de kopij van één hoofdstuk aan de redactie.⁶ Terwijl de eerste feuilletons verschenen, was hij nog bezig het kladhandschrift tot kopij te bewerken en het vanaf hoofdstuk xiii in het net over te schrijven. Bij het overschrijven veranderde Couperus de indeling en werden de hoofdstukken korter dan in het kladhandschrift. Uiteindelijk verschenen er zesendertig afleveringen, met een looptijd van meer dan acht maanden. De laatste aflevering, waarvan de kopij vlak voor de publikatie door Couperus werd ingeleverd, verscheen op 29 juni 1918.⁷

4 Haagsche post 4 (1917), nr. 199 (20 oktober), p. 1127.

5 De afbeelding was overgenomen uit: Penninc en Pieter Vostaert: Roman van Walewein. Ed. W.J.A. Jonckbloet. Leiden, 1846. [2 dln.] Dl. 1, p. [8].

6 De kopij is per hoofdstuk gevouwen geweest en is steeds op de achterkant van het laatste blad met het desbetreffende hoofdstuknummer genummerd, soms met het opschrift: ‘Haagsche Post feuilleton’. Aanwijzingen voor de zetter zijn per feuilleton gegeven, bijvoorbeeld: ‘s.v.p. p.o. en per expr. proef’, ‘6¼ feuilleton’, ‘breed’, en: ‘Zetten met zeer kleine letter’. Op de achterkant van blad 7 van het kopijhandschrift van hoofdstuk xxiv staat: ‘Aan de red. h.p. Gaarne zal ik voortaan zorgen de copie Zaterdag te bezorgen’. Zie ook noot 18.

7 Couperus leverde het laatste hoofdstuk pas na 10 juni in. Op blad 7 van het laatste hoofdstuk van de kopij schreef hij: ‘Correspondentie. Aan mej. J. v.d. W, Amsterdam, mijn hartelijken dank [doorgestreept: voor de onlangs mij toegezonden hulde]. L.C.’ Couperus was waarschijnlijk door iemand op de redactie van de Haagsche post gefeliciteerd met zijn vijfenvijftigste verjaardag op 10 juni 1918, bijna drie weken voor de publikatie van het laatste hoofdstuk.

[p. 222]

De boekuitgave van Het zwevende schaakbord verscheen niet direct na de publikatie in de Haagsche post. Couperus sloot pas ruim drie jaar later, op 21 september 1921, een contract voor de uitgave van de roman met de Maatschappij ter Verspreiding van Goede en Goedkoope Lectuur te Amsterdam.⁸ Deze uitgeverij, in 1905 opgericht door Lion Simons naar Engels voorbeeld, werd meestal kortweg aangeduid met de naam van haar grootste en bekendste serie: de ‘Wereldbibliotheek’. De Wereldbibliotheek werkte met een abonnementenstelsel. De abonnees kregen de boeken tegen een gereduceerde prijs, terwijl de uitgever bij voorbaat verzekerd was van een bepaalde afzet.

De roman zou volgens het contract verschijnen in de series ‘Nieuwe Romans’ en ‘Nederlandsche Bibliotheek’. Couperus ontving als honorarium een tantième van ƒ0,25 per verkocht exemplaar van de roman in de serie ‘Nieuwe Romans’, met een van te voren uit te keren minimumbedrag van ƒ625,-, en ƒ0,60 per verkocht exemplaar van de roman in de serie ‘Nederlandsche Bibliotheek’, met een van te voren uit te keren minimumbedrag van ƒ900,-. De boekuitgave van Het zwevende schaakbord verscheen in maart 1923, tegelijk in beide series, bij de Wereldbibliotheek te Amsterdam.⁹

8 Een exemplaar van dit contract bevindt zich in de Couperus-collectie van het Letterkundig Museum en Documentatiecentrum te Den Haag.

9 Een ‘voorpublikatie’ van het voorwoord verscheen in: Boekennieuws der Wereldbibliotheek. Amsterdam, 1923. p. 9-10.

Bronnen

Voorzover ons bekend, zijn van de roman Het zwevende schaakbord de volgende door de auteur geautoriseerde bronnen overgeleverd:

A. twee manuscripten: een volledig kladhandschrift en een onvolledig kopijhandschrift van de hand van Couperus.¹⁰ De handschriften bevinden zich deels in het Letterkundig Museum en

10 In het kladhandschrift ontbreekt een aantal verklarende woordenlijstjes; de tekst van het verhaal is volledig.

[p. 223]

Documentatiecentrum (sig. c.383. h.i) en deels in de Koninklijke Bibliotheek (sig. 76 d3/2oa), beide te Den Haag.¹¹

De twee handschriften interfereren: het voorwoord en de hoofdstukken iii-xii van het kladhandschrift zijn, na bewerking, gebruikt als kopijhandschrift. Om de zetter tegemoet te komen heeft Couperus het klad ‘verduidelijkt’ door, soms in dezelfde en soms in een andere kleur inkt, letters en woorden forser aan te zetten.

Het kladhandschrift bestaat uit 213 gelinieerde foliovellen, die voor het grootste deel eenzijdig zijn beschreven.¹² Het is als volgt samengesteld: een ongenummerd blad met het opschrift ‘Het Zwevende Schaakbord; Een Woord Vooraf; door Louis Couperus’, genummerde bladen 2-6, 6a en een ongenummerd blad, een ongenummerd blad met hoofdstuknummer i¹³, en genummerde bladen 2-7, ii, 2-7, iii, 2-8, iv, 2-7, v, 2-4, 4a-7, vi, 2-7, vii, 2-7, viii, 2, 2b-5, 6a¹⁴, 7, ix, 2-7, x, 2-3, 3a-7, xi, 2-4, 4a-7, xii, 2-7, xiii, 2-7, xiv, 2-7, xv, 2-7, xvi, 2-7, xvii, 2-7, xviii, 2-7, xix, 2-7, xx, 2-7, xxi, 2-7, xxii, 2-6, xxiii, 2-8, xxiv, 2-7, xxv, 2-7, xxvi, 2-8, xxvii, 2-10, xxviii, 2-7.¹⁵

Couperus heeft de eerste versie van de roman zonder grote onderbrekingen op papier gezet. Het kladhandschrift is in zwarte

11 Het grootste deel van het handschrift bevindt zich in het Letterkundig Museum, in een groene leren map. Onder de titel van de roman staat op het omslag van de map: ‘Geschenk van Mevrouw Couperus’.

12 Op de achterkant van enkele bladen staan aantekeningen (bijvoorbeeld: ‘Bonbons Rek C. Sch. Goed uit de koffer smokingjas 3 boeken’), berekeningen of aanzetten van hoofdstukken van de roman en van andere feuilletons. De bladen 5 van de hoofdstukken iv en xxvi zijn dubbelbladen waarvan alleen de voorkant beschreven is.

13 Het eerste blad van elk hoofdstuk is ongenummerd en heeft als opschrift het hoofdstuknummer; in de verdere beschrijving van het kladhandschrift worden deze bladen aangeduid met dit nummer. De eerste bladen van de hoofdstukken die tevens als kopij zijn gebruikt hebben als opschrift ook de titel van de roman.

14 Het door blad 6a vervangen oorspronkelijke blad 6 is niet bewaard gebleven.

15 De bladen met een ‘a-nummer’ zijn van een andere papiersoort dan de overige bladen van het kladhandschrift en van dezelfde soort als de bladen van hoofdstuk xiii-xviii van het kopijhandschrift. Ze zijn in paarse inkt in een nethandschrift beschreven en bevatten in te voegen tekstgedeelten.

[p. 224]

en paarse inkt geschreven. Het bevat veel doorhalingen, verbeteringen en toevoegingen. De hoofdstukken van het kladhandschrift die als kopij zijn gebruikt, zijn aanzienlijk omgewerkt. Couperus heeft, meestal in een andere kleur inkt, zinnen en alinea's gewijzigd of toegevoegd, namen en plaatsen veranderd, en hij heeft aan een aantal van deze hoofdstukken een lijstje met woordverklaringen toegevoegd. Het bewerkte gedeelte van het kladhandschrift wijkt inhoudelijk niet erg af van de gepubliceerde versie van Het zwevende schaakbord. Het gaat meestal om kleine, vooral stilistische, veranderingen. De tekst van het overige gedeelte van het kladhandschrift verschilt daarentegen aanzienlijk van de gepubliceerde tekst van de roman. Bij het overschrijven van deze hoofdstukken heeft Couperus de tekst ingrijpend bewerkt. Ook de indeling in alinea's en hoofdstukken in dit deel van het kladhandschrift verschilt van de uiteindelijke indeling. De ductus van de veranderde gedeelten verschilt van die van het oorspronkelijke kladhandschrift.

Het kopijhandschrift bestaat uit 163 gelinieerde foliovellen die voor het grootste deel eenzijdig zijn beschreven.¹⁶ Het is als volgt samengesteld: een ongenummerd blad met het opschrift ‘Het Zwevende Schaakbord; door Louis Couperus; i’ en genummerde bladen 2-8, ii¹⁷, 2-9, xiii, 2-6, xiv, 2-7, xv, 2-8, xvi, 2-7, xvii, 2-6, xviii, 2-7, xix, 2-6, xx¹⁸, 2-6, xxi, 2-6, xxii, 2-7, xxiii,

16 Op de achterkant van een aantal bladen staan berekeningen, aantekeningen (bijvoorbeeld Middelnederlandse woorden, ‘bl. 348’, en aantekeningen voor Couperus' onvoltooide roman Zijn aangenomen zoon), aanzetten van hoofdstukken van Het zwevende schaakbord en van verschillende feuilletons. Op de achterkant van de eerste bladen van enkele hoofdstukken staan instructies die waarschijnlijk op de zetterij of op de redactie van de Haagsche post zijn gemaakt, met blauw en zwart potlood (bijvoorbeeld: ‘p/o proef’).

17 Het eerste blad van elk hoofdstuk is ongenummerd en heeft als opschrift de titel van de roman en het hoofdstuknummer; in de verdere beschrijving van het handschrift worden deze bladen alleen aangeduid met dit nummer.

18 Op de achterkant staat: ‘Ik ga Maandag a.s. naar Laren. N.B. Proef zenden naar Laren (N.H.) Huize Hoogeland bij den heer Herman Roelvink. Verzoeke s.v.p. proef te ontvangen adres Haagsche Post in Amsterdam. L.C. N.B. Gaarne het volgende nummer ontvangen aan bovenstaand adres.

[p. 225]

2-7, xxiv, 2-7, [xxv, 2-3]¹⁹, 4-6, xxvi, 2-6, xxvii, 1-7, xxviii, 2-7, xxix, 2-6, xxx, 2-7, xxxi, 2-6, xxxii, 2-5, xxxiii, 2-5, xxxiv, 2-6, xxxv²⁰, 2-7.

De bladen van de hoofdstukken i, ii, xxix-xxxv zijn van hetzelfde formaat als de bladen van het kladhandschrift; de overige bladen zijn afwijkend: zwaarder papier, lichtere tint en iets kleiner formaat. Het kopijhandschrift bevat vrijwel geen doorhalingen, verbeteringen en toevoegingen. Het is geschreven in paarse en zwarte inkt. Het is als kopijhandschrift te herkennen onder andere aan de zwarte vegen die op de zetterij zijn ontstaan en aan de instructies voor de zetter. De bladen van het kladhandschrift die als kopij hebben gediend, vertonen dezelfde kenmerken. De tekst van het kopijhandschrift wijkt inhoudelijk niet erg af van de gepubliceerde versie van Het zwevende schaakbord. Meestal gaat het om kleine, vooral stilistische, varianten. De ductus is gelijkmatig.²¹

B. voorpublikatie in de Haagsche post:

Tussen 27 oktober 1917 en 29 juni 1918 verscheen zonder onderbreking wekelijks een feuilleton:

‘Het zwevende schaakbord; Een woord vooraf’. Haagsche post 4 (1917), nr. 200 (27 oktober), p. 1141;

‘Het zwevende schaakbord, i-ix’. Haagsche post 4 (1917), nr. 201-209 (3 november-29 december), p. 1167, 1173; 1207-1208; 1230, 1227; 1256, 1253; 1284, 1281; 1312; 1340, 1337; 1370; 1400.

19 Deze bladen bevinden zich bij hoofdstuk xxviii. Nadat hoofdstuk xxv was gezet (en gepubliceerd?), heeft Couperus de achterkant van de eerste drie bladen van het aan hem geretourneerde kopijhandschrift gebruikt om er een deel van de kopij van hoofdstuk xxviii op te schrijven (aldaar blad 5-7). De oorspronkelijke tekst heeft hij doorgestreept.

20 Op de achterkant schreef Couperus: ‘Geachte Heer Van Oss. Hierbij het laatste feuilleton (met de voorrede 36.). Misschien wil U zoo vriendelijk zijn in de H.P. te vermelden, dat het Zwevende Schaakbord spoedig in het Duitsch vertaald wordt door Mej. Else Otten.’ Een dergelijke mededeling is niet in de Haagsche post verschenen; de vertaling, getiteld Das schwebende Schachbrett, verscheen overigens pas in 1921 (oplage 4000 exemplaren; een tweede druk verscheen in 1923, in een oplage van 5000 exemplaren).

21 De ductus van de toegevoegde woordenlijstjes verschilt van die van de desbetreffende hoofdstukken.

[p. 226]

‘Het zwevende schaakbord, x-xxxv’. Haagsche post 5 (1918) (5 januari-29 juni), nr. 210-235, p. 23-24; 50, 40; 78, 68; 108; 140; 172; 204; 236; 268; 300; 332; 364; 369; 428; 460; 492; 524; 556; 586; 614; 642; 670; 698; 726; 754; 782, 775.

De tijdschriftpublikaties zijn gezet naar het kopijhandschrift en naar het bewerkte gedeelte van Couperus' kladhandschrift. Couperus zond of bracht waarschijnlijk wekelijks een hoofdstuk van de kopij naar de redactie van de Haagsche post, waarvan hij ook wekelijks drukproeven ontving.

C. een uitgave in boekvorm: Louis Couperus: Het zwevende schaakbord. Amsterdam, Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur, 1922 [= maart 1923].²²

Weliswaar is er geen correspondentie tussen Couperus en de Wereldbibliotheek over de produktie van Het zwevende schaakbord overgeleverd, maar het staat vast dat de tijdschriftpublikatie als kopij heeft gediend voor de boekuitgave. Een aantal zetfouten komt zowel in de Haagsche post als in de boekuitgave voor. Deze fouten moeten uit de Haagsche post zijn overgenomen en door Couperus over het hoofd zijn gezien. Bovendien had Couperus de gewoonte de gedrukte voorpublikaties als kopij naar de uitgever van de boekuitgave te sturen of de desbetreffende nummers van het tijdschrift door de uitgever te laten aanschaffen.²³

De roman zou volgens het contract vóór 1 juli 1922 worden uitgegeven, indien de auteur zestig dagen voordien de gecorrigeerde drukproeven had ingeleverd. Dit is niet gebeurd: van oktober 1921 tot oktober 1922 verbleef Couperus voor de Haagsche post in Nederlands-Indië en Japan. In die periode heeft hij geen drukproeven gecorrigeerd. Ook na zijn thuiskomst zal hij dit niet direct hebben gedaan, aangezien hij ziek van zijn reis was teruggekeerd. Hij heeft de drukproeven uiteindelijk wel zelf gecorri-

22 De titelpagina met het onjuiste jaartal 1922 was vermoedelijk al eerder afgedrukt. Op het stofomslag staat het juiste jaartal van verschijning: 1923. (Exemplaar in de serie ‘Nieuwe Romans’, in het Letterkundig Museum.)

23 Volgens het contract dat Couperus in september 1921 met de Wereldbibliotheek sloot, was de uitgever toen al in het bezit van de kopij.

[p. 227]

geerd, want verschillende wijzigingen in de tekst van de eerste druk ten opzichte van de tijdschriftversie kunnen onmogelijk aan de zetter of de corrector van de drukkerij (of van de uitgeverij) worden toegeschreven. Couperus stond er trouwens altijd op de proeven van de voorpublikatie en van de eerste druk van zijn boeken zelf te corrigeren.

In de kopij en in de voorpublikatie kwamen vanzelfsprekend veel Middelnederlandse woorden en uitdrukkingen voor. Om de lezers van de Haagsche post enigszins tegemoet te komen, voegde Couperus aan de meeste hoofdstukken een woordenlijstje toe met het opschrift: ‘Verklaring van Midden-Nederlandsche Woorden, in den Tekst van den Roman gebruikt’.²⁴ In de boekuitgave is, ongetwijfeld uit commerciële overwegingen, een groot aantal van de Middelnederlandse woorden en uitdrukkingen ‘gemoderniseerd’.²⁵ Couperus heeft de veranderingen waarschijnlijk in de drukproeven van de eerste druk aangebracht. De verklarende woordenlijstjes werden door de modernisering van de tekst overbodig geacht en zijn niet in de boekuitgave opgenomen. Maar de meeste woorden die op de lijstjes voorkomen, zijn in de tekst van

24 In de kopij ontbreken de lijstjes bij hoofdstuk v, vii-ix, xii, xvii, xviii, xxi, xxii, xxv, xxxiii-xxxv. In de Haagsche post ontbreken zij bij hoofdstuk xv, xxi, xxii, xxx, xxxiii-xxxv.
De in het handschrift ontbrekende lijstjes stonden waarschijnlijk op aparte bladen of op afgescheurde gedeelten. Bij het lijstje van hoofdstuk xv schreef Couperus, toen hij de drukproeven ervan had ontvangen: ‘N.B. Deze kolom is zoo (noodeloos) slordig gezet of gedrukt, dat zij niet te corrigeeren is. Verzoeke vriendelijk allerzorgvuldigste revizie en voortaan gespaard te blijven voor zulke proeven.’ De opmerking is met blauw zetterspotlood gemarkeerd, maar wegens plaats- of tijdgebrek is het lijstje niet meer in het tijdschrift verschenen. Bij het gedeelte van het kladhandschrift, dat niet als kopij heeft gediend, staan geen lijstjes.

25 Omdat de modernisering niet consequent en niet volledig is, zijn er geen vaste regels voor de veranderingen te geven. Couperus moderniseerde achtervoegsels (bijvoorbeeld ‘-hede’, ‘-like’, ‘-ine’, ‘-schepe’), voornaamwoorden (‘ju’, ‘ghi’, ‘mi’, ‘wi’), voegwoorden (‘ende’), de dubbele ontkenning (‘en... ni’), substantieven (‘rudder’, ‘conste’, ‘wive’, ‘gheselle’) en uitdrukkingen. In de dialogen heeft hij de minste veranderingen aangebracht, zodat daarin het ‘middeleeuwse karakter’ behouden bleef.

[p. 228]

de roman onveranderd gebleven. De woordverklaringen uit de Haagsche post en de handschriften volgen daarom hieronder.²⁶

amelaken tafellaken

amië vriendin, maîtresse

amijs amant (aimante h^2); amië; maitresse; minnaar

anevaen aanvangen

arsoen zadelboog

asselgieren overvallen

bachten er achteren; er achter

bachten mi achter mij

barbekanen versterkte wallen; versterkte tinnen

baroen baron

bastaardië laagheid

battalgiën veldslagen

bekkine kom

bi caritate bij Gods liefde

bi den riken Gode bij den machtigen God^27

bi mire wet bij mijn geloof

bliaut wambuis

brant zwaard

clareit wijn; roode wijn

clerk geestelijke en geleerde

closet slaapvertrek; slaapkamer

curliaen schurk

damosele demoiselle, jonkvrouw

dangier danger, gevaar

deduut vreugde

dicke dikwijls

die gone hij, die; de geene.

26 De woorden zijn in deze editie alfabetisch geordend; doublures zijn niet opgenomen. Als de lezing van het handschrift verschilt van de Haagsche post, wordt dit tussen ronde haken vermeld.

27 Couperus voegde aan de verklaring toe: ‘N.B. Alle dergelijke uitroepen zijn niet als vloeken maar als vrome aanroepingen te beschouwen.’ In de tekst van de boekuitgave is deze uitdrukking veranderd in: ‘bij den rijken God van Hemelrijk’.

[p. 229]

doghede deugd

dorperlike boersch, minderwaardig

drossaet hofmeester dul dom

duwiere onderaardsch gewelf; verwulfsel, kerker

dwale handdoek

emmer immer

enghien machine

faelgieren faillir, ontbreken

feloen felon, schurk

feloenig slecht

foreest forêt, woud

frotsieren frôtter, wrijven

garsoen knecht; stalknecht

geluw geel

gepinghiert beschilderd

gevaen gevangen

ghewes zeker

ginghebare gember

glavië zwaard

goedman landeigenaar

gondere gindsche

goom nemen bespeuren

graden treden

hagedochte onderaardsch gewelf

halsberg ijzeren kring (kraag h^2)

harde zeer, bizonder

harde te-broken zeer gebroken

harentare hier en daar

horeest orage, onweêr

huisman boer

ingelen engelen

jeeste geste, ridderroman

jochant een in Midden-Nederlandsche litteratuur vaak voorkomende edelsteen

[p. 230]

joeste ridderspel

jolijt vreugde; jolijselijk, vreugdevol

jonkver jonkvrouw

jonnen gunnen

josteeren ridderlijke oefeningen en spiegelgevecht uitvoeren

kemenade slaapvertrek

Kerstenhede Christenheid

keytief slechtaard, mindere man

keytivig slecht

krisp krullend

kwartieren stuk slaan

lachter smaad

lays wijze en melodie (wijze, melodie h^2)

lezard hagedis

liebaert, lioen leeuw

lijkteeken litteeken

lieren wangen

maisniede huishouding

marberine marmer

meswende ongeval

misericorde dolk

moei(e) tante

mortorië slachting

neyede si in den pleine hinnikte zij in de vlakte

oir erfgenaam

ontmaelgieren maliën stuk slaan

ordineeren bevel voeren

orisone ende vigelië gebed voor de dooden

ors paard

paap geestelijke (geen scheldnaam)

palafroet palefroi, hakkenei, telganger

pautenier schurk

peizen in miken moed bedenken

pelline vacht

[p. 231]

pigmentwijn^28 gekruide wijn

pine moeite

plieën betrachten

ponioenen wimpel; lanswimpels

porprijs appartement

priemtijd het uur van de vroegmis

prise waarde

prouaetse prouesse, dapperheid

pumeghernaten granaatappelen

queste onderzoekingstocht; ondernemingstocht; de tocht, die de ridder onderneemt om te zoeken Graal, Speer, Schaakbord of wat ook op geheimzinnige wijze zich voordeed

riese reus

riveel vermaak

rosside paard

rudderscepe ridderschap

saen spoedig

scaec schaakbord

schalken slechtaards

scherne, schere scherts

sconfilture nederlaag

seinde zich maakte het teeken des kruizes; kruiste zich

seneschalk hofmeester

serianten dienaren

serven lijfeigenen

siglatoene kostbare stof

sindaal een zijden stof

soccoers hulp

solaes ende melodië driven beminnen

solaes van mine vië troost van mijn leven

staline staal

stallichten hooge kaarsen; lange kaarsen

stappans dadelijk

28 In de tekst van hoofdstuk xxviii staat in het kopijhandschrift en in de Haagsche post: ‘pigmentwine’.

[p. 232]

surcoet (wam)buis met overkleed (buis h^2)

tam ende venizoen rundvleesch en wild (braad)

te pointe goed gemikt

te pointe koud juist koud genoeg (niet te koud h^2)

toortijtse toorts^29

toot punt

toren verdriet; verduer

trensoen speerpunt

trone hemel

twi waarom

vaer vrees

ventalië vizier

vergier verger, boomgaard

verledigen bevrijden

vernoye^30 verveling; verdriet

vië vie, leven, bestaan

vigeliën gebeden voor de dooden

vilein mindere man

vileinig ribaud lelijke schelm

wacharme helaas

wees des gewes wees daar zeker van

wigant held, strijder (van wijch = oorlog)

wijle sluier

wonderwet geloof in wonder

wrene merrie

zonder meswende zonder twijfel, ongeval

zonder sparen zonder dralen

De uitgave van 1923 is de eerste en enige druk van Het zwevende schaakbord die tijdens Couperus' leven is verschenen. Zij kwam uit in twee uitgaven, die alleen verschillen in voorwerk en papier.

29 Het enkelvoudige woord ‘toortijtse’ (en ook bijvoorbeeld ‘hoveschhede’) is door de modernisering op enkele plaatsen in de eerste druk meervoud geworden.

30 Het woord ‘vernoye’ wordt in het verhaal en in de lijstjes ook gespeld als ‘vernooye’ en ‘vernooie’.

[p. 233]

Volgens het contract was de oplage 5500 exemplaren: 2500 exemplaren in de serie Nederlandsche Bibliotheek en 3000 exemplaren in de serie Nieuwe Romans. Vermoedelijk heeft de uitgever tevens gebruik gemaakt van het recht om afhankelijk van de vraag binnen vier weken na de verschijning van de eerste druk nog eens 1000 exemplaren bij te drukken.³¹

31 Waarschijnlijk zijn in beide series 500 exemplaren bijgedrukt. De titelpagina van een exemplaar van de tweede druk in de serie Nieuwe Romans uit 1924 heeft de vermelding ‘35/45e honderdtal’ (exemplaar van de Couperus-collectie in de Athenaeumbibliotheek te Deventer).

Tekstkeuze

Voor deze uitgave van Het zwevende schaakbord is de eerste en enige tijdens Couperus' leven verschenen druk als basistekst gekozen: hij vertegenwoordigt de laatste door de auteur actief geautoriseerde versie. Couperus heeft de kopij ervan geleverd en de proeven ervan zelf gecorrigeerd. Voor de tekstsamenstelling is gebruik gemaakt van het exemplaar van de eerste druk dat zich bevindt in het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum te Den Haag.³²

32 Het gebruikte exemplaar is een uitgave in de serie Nieuwe Romans.

Correcties

Omdat het gedeelte van het kladhandschrift van Het zwevende schaakbord dat niet als kopij gebruikt is, inhoudelijk sterk afwijkt van de gepubliceerde tekst van de roman, is het niet betrokken in de tekstvergelijking voor de nieuwe editie. Dit gedeelte is alleen geraadpleegd bij tekstuele problemen in de basistekst die niet met behulp van het kopijhandschrift waren op te lossen.³³

In de tekst van deze uitgave zijn, mede op grond van een woord-voor-woord vergelijking van het kopijhandschrift (h²) van Het zwevende schaakbord met de tijdschriftpublikatie (hp), en de tijdschriftpublikatie met de eerste druk van de roman, de hieronder volgende correcties aangebracht. Na het paginacijfer en het

33 Voor het voorwoord en de hoofdstukken iii-xii heeft het kladhandschrift als kopij gediend.

[p. 234]

regelnummer wordt eerst de verbeterde lezing gegeven; na de ‘Duitse komma’ (/) volgt de oorspronkelijke, foutieve lezing van de eerste druk. De laatste is voorzien van een asterisk (*) als zij in alle overgeleverde versies voorkomt. Indien dit niet het geval is, wordt ook de lezing van de tijdschriftpublikatie, van het kopijhandschrift en in voorkomende gevallen van het kladhandschrift vermeld. Hierbij is de volgorde hp, h², h¹ aangehouden, omdat de tijdschriftpublikatie als kopij heeft gediend voor de eerste druk van de roman.

6,11	gecompliceerd/gecombineerd (gecombineerd hp, gecompliceerd h^2)
7,30	Karel-romans/Karelromans (Karel-romans hp, h^2)
8,5	werktuigkundigen-toovenaars/werktuigkundigen, toovenaars (werktuigkundigen, toovenaars hp, werktuigkundigen-toovenaars h^2)
10,33	oogenblik spreken/oogenblik (oogenblik spreken hp, h^2)
13,8	reclame-plaat/reclameplaat (reclame-plaat hp, h^2)
13,12	achterhalen/achterlaten (achterhalen hp, h^2)
14,3/4	dapperste/dappersten (dapperste hp, h^2)
20,23	teederlijk/teerderlijk (teederlijk hp, h^2)
20,26	schuin,/schuin (schuin, hp, h^2)
21,3	familië!-/familie! (familië, hp, h^2)
22,6	toch/tòch (tòch hp, toch h^2)
22,19	vlam ende/vlamende (vlam ende hp, h^2)
23,7	Didoneel/Dioneel (Dioneel hp, Didoneel h^2)
23,21	meenden/meende*
26,18	steeds,/steeds (steeds hp, steeds, h^2)
26,23	geheimzinniger/geheimzinner*
27,25/26	Guenever... Maar Merlijn fluisterde, glimlachende, aan zijn oor:/Guenever... (Guenever... hp, Guenever... [alinea] Maar Merlijn fluisterde, glimlachende, aan zijn oor: h^2)
27,34	ik,/ik (ik hp, h^2, ik, h^1)
32,8	Mordret/Mordet (Mordret hp, h^2)

[p. 235]

32,29	slot./slot (slot. hp, slot h^2)
33,21/22	vertrouwen/verrtouwen (vertrouwen hp, h^2)
37,11/12	maniere/manieren (maniere hp, h^2)
38,2	na de/na den (na de hp, h^2)
39,32	gesloten/gesloten, (gesloten hp, h^2)
42,21	pelegrinage/pelegrimage (pelegrinage hp, h^2)
42,22	onverbiddelijk/onverbiddellijk (onverbiddellijk hp, onverbiddelijk h^2)
43,5	dapperen,/dapperen (dapperen hp, dapperen, h^2)
44,14	hechtedet/hechttedet (hechttedet hp, hechtedet h^2)
45,7/8	en de ridders en de vrouwen der Koninginne schreden/schreden (schreden hp, en de ridders en de vrouwen der Koninginne schreden h^2)
45,22	meldde!/meldde, (meldde, hp, meldde! h^2)
45,24	zitten/zittend (zitten hp, h^2)
47,3	's Konings/s' Konings ('s Konings hp, h^2)
49,16	Sagremort/Sagremart (Sagremort hp, h^2)
49,16	brauwen/brauw (brauw hp, brauwen h^2)
50,15	hadden/haddden (hadden hp, h^2)
50,21	zijns/zijn (zijn hp, zijns h^2)
52,33-35	en alle Guenevers edelvrouwen en kamenieren, en trawanten en garsoenen en de kapelaan/en de kapelaan (en de kapelaan hp, en alle Guenevers edelvrouwen en kamenieren, en trawanten en garsoenen en de kapelaan h^2)
55,15	Destijds/destijds (Destijds hp, h^2)
55,22	hun de scherp puntige vlerken afhakkende, hun het/ hun het (hun het hp, hun de scherp puntige vlerken afhakkende, hun het h^2)
56,11/12	niet plotseling gaan vlammen van sulfur, niet/ niet (niet hp, niet plotseling gaan vlammen van sulfur, niet h^2)
58,16	Destijds!,/Destijds! (Destijds! hp, Destijds!, h^2)
58,16	daar/daat (daar hp, h^2)
59,16	daar/daat (daar hp, h^2)

[p. 236]

60,27	blatende/blakende (blatende hp, h^2)
65,5	langzamerhand/lanzamerhand (langzamerhand hp, h^2)
65,8	Toen/Toen,*
65,25	doelloos,/doelloos (doelloos hp, doelloos, h^2)
66,12	tref ik u/tref u ik*^34
67,19	glans ende/glanzende (glanzende hp, glans ende h^2)
68,1	vogel.../vogel.. (vogel... hp, ontbreekt h^2)
69,6	vroeg,/vroeg*
71,17	Tafel-Ronde/Tafel Ronde*
72,16	anderszins/anderzins (anderzins hp, anderszins h^2)
78,7	wigant!/wigant (wigant hp, wigant! h^2)
78,24	Destijds/destijds (destijds hp, Destijds h^2)
79,34/35	roode-rozenheggen/roode rozenheggen (roode rozenheggen hp, roode-rozenheggen h^2)
80,3	poorte/poorten (poorten hp, poorte h^2)
80,34	toovervallei/toover- -vallei (toover- -vallei hp, toovervallei h^2)
82,22	betoovering,/betoovering*
82,23	velerlei/verlerlei (velerlei hp, h^2)
84,12	Aventuur:/Aventuur; (Aventuur: hp, h^2)
85,23	Scaec.../Scaec.. (Scaec... hp, h^2)
88,7	dat,/dat (dat hp, dat, h^2)
92,17/18	bladeren; nu en dan/bladeren en dan (bladeren; en dan hp, bladeren; nu en dan h^2)
92,20	nu/nù (nu hp, h^2)
93,23	misse/missen (misse hp, h^2)
94,19	welk,/welk (welk hp, welk, h^2)
95,18	vertrek,/vertrek (vertrek hp, vertrek, h^2)
96,8	Mordret/Morgret (Mordret hp, h^2)
97,31	Gawein,/Gawein (Gawein, hp, h^2)
98,8/9	Wonder, dacht Gawein: Wonderland/Wonder (Wonder, dacht Gawein in Wonderland hp, Wonder, dacht Gawein: Wonderland h^2)

34 In het handschrift is het woordje ‘u’ door Couperus op de verkeerde plaats ingevoegd.

[p. 237]

98,27	hoorden/hoorde (hoorde hp, h^2)
98,31	en dat gij/en gij (en dat gij hp, h^2)
98,35	wat/was (wat hp, h^2)
99,12	bet/best (best hp, bet h^2)
99,24	na/en (na hp, h^2)
101,32/33	noemen,/noemen (noemen, hp, noemen h^2)
110,12	tusschen de/tusschen (tusschen hp, tusschen de h^2)
110,24	alleen,/alleen (alleen, hp, h^2)
111,7	somberste/somberste, (somberste, hp, somberste h^2)
113,13	enkele/enkelen (enkele hp, h^2)
113,24	heere/here*
115,20	zale/zalen (zalen hp, zale h^2)
115,25	jonstiglike/jongstiglijk (jonstiglike hp, h^2)
119,35	kind/kind, (kind, hp, kind h^1)
120,3/4	geboet ende haar eigen jeugdig leven; de straf is voltrokken/geboet (geboet hp, geboet ende haar eigen jeugdig leven; de straf is voltrokken h^2)
122,2	zeide/zeide; (zeide hp, h^2)
122,5	ende/en de (ende hp, h^2)
124,1/2	alleen dit gevoel en alleen dit geluk en alleen/alleen (alleen dit gevoel en alleen dit geluk en alleen hp, h^2)
124,34	had,/gad, (had, hp, h^2)
125,32	verlossen/verlossen- (verlossen- hp, verlossen h^2)
126,21	was:/was (was: hp, h^2)
129,11/12	Venus wil/Venus'wll (Venus wil hp, h^2)
132,13	haars/haar (haar hp, haars h^2)
134,9	jonstige/jongstige (jonstige hp, h^2)
135,34	zeide:/zeide. (zeide: hp, h^2)
136,8/9	koninginne/koniginne (koninginne hp, h^2)
136,22	wapenen/wapenene (wapenen hp, h^2)
137,10	[alinea] De/De (De hp, [alinea] De h^2)
138,23	schande- ende tooverkar/schandelijke tooverkar (schande- ende tooverkar hp, h^2)
139,24	vriends/vriend (vriend hp, vriends h^2)
140,20/21	ridder, die zijn leven voor haar op zoû offeren maar

[p. 238]

	die/ridder, die (ridder, die hp, ridder, die zijn leven voor haar op zoû offeren maar die h^2)
140,29	water, om /water (water hp, water, om h^2)
140,34	eindelijk,/eindelijk (eindelijk, hp, h^2)
142,5	‘hoofsche’ ridders/‘hoofsche ridders’ (‘hoofsche’ ridders hp, h^2)
142,21	haastten/haasten (haastten hp, h^2)
142,29	verre,/verre (verre, hp, h^2)
143,28	edelvrouwen,/edelvrouwen (edelvrouwen, hp, h^2)
147,4	bij/mij (bi hp, h^2)
148,2	de/der (de hp, h^2)
148,3	jonge/jongen (jonge hp, h^2)
148,25	horengeschal/torengeschal (torengeschal hp, horengeschal h^2)
150,34	mugge/muggen (mugge hp, h^2)
151,1	oogen en,/oogen, en (oogen ende, hp, h^2)
153,28	dringende,/dringende (dringende, hp, h^2)
154,4	kroop,/kroop (kroop, hp, h^2)
154,11	asch/assch (assche hp, h^2)
155,29	elkaâr/elkaar (elkaâr hp, h^2)
160,30	zijne/zijn zijne (sine hp, ontbreekt h^2, h^1)
162,2	luide:/luide; (luide: hp, h^2)
167,10	water, weemoed, stilte/water weemoed-stilte (water, weemoed, stilte hp, h^2)
168,7	Tot/Toen (Tot hp, h^2)
169,20	Het Scaec,/Het Scaec; (Het Scaec; hp, Het Scaec, h^2)
170,27	zelfs/zelf (zelf hp, zelfs h^2)
171,34	voerde/voer (voerde hp, h^2)
173,30	ijverzuchtig/ijzerzuchtig (ijverzuchtig hp, h^2)
178,30	dat,/dat (dat, hp, dat h^2)
179,19	ende/en de (ende hp, h^2)
180,11	speer/speren (speren hp, h^2, speer h^1)
183,9	watten-witten/watten, witten (watten-witten hp, watten-witte h^2)
183,19	kuste/kustte (kuste hp, h^2)

[p. 239]

186,2	nieuwsgierig/nieuwgierig (nieuwsgierig hp, h^2)
187,18	hem zich/hem (hem zich hp, h^2)
187,28	bet/best (best hp, bet h^2)
190,21	Arture/Assentijn (Arture hp, h^2)
190,24	vespermaal/vesper (vespermale hp, h^2)
192,25	noen-/noen (noen hp, noen- h^2)
196,24	prouaetse/prouaeste (prouaetse hp, h^2)
198,25	...met/[alinea] ...Met ([alinea] ...Met hp, ...met h^2)
199,21	ontstelde/onstelde (ontstelde hp, h^2)
204,9	Kerstenhede/Kestenhede (Kerstenhede hp, h^2)
204,13	Zwevende/zwevende (zwevende hp, Zwevende h^2)
206,25	malkanderen;/malkanderen: (malkanderen; hp, h^2)
208,4	bleek,/bleek (bleek, hp, h^2)
209,6	burchtplein/buchtplein (burchtplein hp, h^2)
211,8	biechte/biechten (biechte hp, h^2)
211,16/17	wind-verflakkerende/wind verflakkerende (wind verflakkerende hp, wind-verflakkerende h^2)
211,18	beêvaart/beêvaaart (beêvaart hp, h^2)
213,9	Brittannië/Brittanië (Brittanië hp, Brittannië h^2)
215,16	duwiere/duiwere (duwiere hp, h^2)

Varianten

De eerste druk van Het zwevende schaakbord vertoont ten opzichte van de tijdschriftpublikatie (hp) en het kopijhandschrift (h²) de hieronder volgende woordvarianten. Na het paginacijfer en het regelnummer wordt eerst de lezing van de eerste druk gegeven; na het ‘ontstaan-uit-teken’ (<) volgen de vroegere versies.

5,11	het < het wel h^2
5,26	Oosterschen < Oriëntalischen hp, h^2
6,20	dit < dat h^2
6,24	treden < rijden h^2
6,26	en < en de h^2
6,30	kiezen < kiezen: ‘courtoisië’ ende ‘hoveschhede’, dat is al eenderlike hp, h^2
7,14	die < de h^2

[p. 240]

7,33	op ons < ons h^2
8,6	eenvoudige < eenvoudiger h^2
8,21/22	den ridderburcht [...] verduidelijkt < de ridderburchten [...] verduidelijken h^2
8,28	van een < van den h^2
8,34/35	Elfde Eeuw en dan nog in de regionen der fantazie en niet der werkelijkheid... < Twaalfde Eeuw. h^2
9,34/35	bare, en dat < bare, vooral niet omdat achter elk der feuilletons, waarin Het Zwevende Schaakbord geschreven werd, een deugdelijk woordenlijstje zal worden toegevoegd, dat hp, h^2^35
10,1/2	spoedig [...] wel [...] komen < wederom [...] zoo [...] brengen hp, h^2
10,21	soms < soms, zoo als op deze teekening, hp, h^2^36
10,22	dubbele < de dubbele hp, h^2
10,23	en een ontzettend lange speer. < de ontzettend lange speer, die steekt buiten de omlijsting der teekening... hp, h^2
11,1	Wallische en < Wallische, half h^2
13,2	van Riddereeuw de nevels < de nevels van Riddereeuwen langzamerhand hp < de nevels van Riddereeuw langzamerhand h^2
13,13	aan te bieden < te bieden h^2
14,10	zware < twaalf h^2
14,13	trans < krans h^2
14,18	zich duidelijker < duidelijker zich h^2
19,3	zoete < van prise volle hp, h^2
19,16	vlechten < vlechten valt hp, h^2
19,31	de < die hp, h^2
20,7	doch < toch h^2
20,17	andere < oude h^2

35 Zie voor deze verklarende woordenlijstjes p. 227-228.

36 De geschrapte zinsnede verwijst naar een illustratie bij de feuilletons in de Haagsche post: een silhouettekening van een ridder en een zwevend schaakbord; de tekening is afgeleid van de afbeelding in de Roman van Walewein (zie noot 4).

[p. 241]

21,13	rekkende < zich rekkende h^2
21,16	één < eén bal hp, h^2
21,23	bank < bank van marberine hp, h^2
21,25	allen ter neêr < alle tien neêr h^2
23,18	Bohort < Bohort, de reus, hp, h^2
23,25	den < het h^2
24,6	Een naderend < Maar een naderend h^2
24,19	pluimen < pluim h^2
24,21	oogen < diamanten oogen h^2
25,17	te zamen < te zamen verloren hp, h^2
26,19/20	herhalen zich < zich herhalen h^2
27,1	zoû bereiden < bereidde h^2
27,13	naar < van h^2
28,10	getogen < getogen, als die gone, die van nie en iet weet hp, h^2
28,15	sliep < sliep nog hp, h^2
29,6	hoofddeur < hofdeur h^2
29,10	naar < of hp < had of h^2
29,11	brug er over, die opgehaald was, < brug over die gesloten was, h^2
29,17	zij wel < zij, wel hp < zij, de ridders, wel h^2
29,30	in < met h^2
30,7	Acglovael de lachebek < Acglovael h^2
30,23	rustig < rustig en hp, h^1
30,26	doorzichtige < doorzichtigere h^2
30,28	zwarten inkt < zware inkt hp < felle inkt h^1
31,2	Oostersch < orientaliesch hp < Orientaliesch h^2
31,4	ongemeen nog deze < ongekend nog der h^2
31,12	hunne < zijne h^2
31,16	licht < lichten h^2
31,16/17	starrenschijn < starrengloed hp < starrenglans h^2
31,17	grootste < groote h^2
31,23	de rozen < sine rozen hp
31,32	vol < vol van hp, h^2
32,13/14	ontfronsende. < ontfronsende. [alinea] Galehot had

[p. 242]

	niets gezegd maar hij glimlachte fijntjes: even weinig als hij geloofde aan zijn eigen draken, die hij verslagen zoû hebben, geloofde hij aan tooverië maar wat hij wel geloofde, wist hij niet: daarom zweeg hij liever over Merlijn en was even gelukkig al zweeg hij. En glimlachte maar. h^2
32,30	om de < om zoo h^2
33,7	burchtzaal, < burchtzaal was h^2
33,27/28	udat < dat u hp < het u h^2
34,3	onzichtbaars < onzichtbaars in den achterwand hp, h^2
34,22	op het triltafereel over den wand < door de opene Romaansche boog, h^2
34,25	zeer vaak < iederendag hp
35,2	In < En in hp, h^2
35,10	zich < hèn h^2
35,14	oud < oud was hp, h^2
35,16/17	met tooverië < o tooverië h^2
35,19	zijn < haar hp
36,17	heb < tref h^2
37,27	om < door hp, h^2
38,1	afgegaan < afgedaald h^2
38,22	zoo krachtige < krachtige h^2
38,24	Endi < Clarioen h^2
38,26	dan die aan de < dan van die hp, h^2
38,27	heeft < doet hp, h^2
39,7	aan < van hp
39,10	Endi < Clarioen h^2
39,13	kinderbedde < kraambedde hp, h^2
39,14	haar, < haar harde, hp, h^2
39,18	Endi < Clarioen h^2
39,21	Merlijn < o Merlijn hp
40,9	beneden < die beneden was: een stille zee, hp, h^2
40,30	het < den hp, h^2
41,4	vlies: < vlies en wazige gaas... verduidelijkten de duizende sylfen, h^2

[p. 243]

41,6	daarna < dadelijk h^2
41,7	in stralender lijnen, < en strálender lijne h^2
41,9	schoone jongelingvorm < schoone, stralende vorm h^2
41,10	hare < hunne hp, h^2
41,29	over de deken heen < lag over de coverture h^2
42,2/3	openden zich < openden h^2
42,9	Een < De hp, h^2
42,14	Aventuren < Aventurenromans hp < Aventurenboeken h^2
42,19	Koning < oude Koning h^2
43,7	recht < recht haar hoofdeke h^2
43,10	als bewaarengelen < bewaarengelen h^2
43,26	nu < toen h^2
43,35	den < zijn h^2
44,14	het < den hp, h^2
44,20-22	dorst [...] haar niet zeggen < dorst niet [...] haar zeggen h^2
45,6	Den < Dien h^2
45,6	Pinksteren; < Pinksteren. En h^2
46,8	zelden < nimmer hp, h^2
46,23	malkander < malkanderen alleen h^2
46,30	eigene droomen < eigenen droomkus h^2
46,33	op < om hp, h^2
47,11	aan! < ane! hp < ane! Aventuur zal zich melden! h^2
47,16	met zijn < met het hp < het met h^2
47,28	komt weêr < herhaalt zich hp, h^2
47,30	Komt weêr < Herhaalt zich hp, h^2
47,31	Komt weêr < Herhaalt zich hp, h^2
47,32	Komt weêr < Herhaalt zich hp, h^2
47,33	Komt weêr < Herhaalt zich hp, h^2
48,3	agaath < opaal h^2
49,6	doen zweven < aan doen zweven h^2
49,26	schaakgenialiteit < zet van schaakgenialiteit h^2
50,10/11	uitgeroepen < zoo uitgeroepen h^2
51,7	zware < breede hp, h^2

[p. 244]

51,7	Maar < Ook h^2
51,27	gaan. < gaan; ik blijf die gone, die vol van vertrouwen is, in den Aventure, die zich kondt. hp < gaan; ik blijf die gone, die vol van vertrouwen is, in den Aventure, die ik volbrengen ga. h^2
52,1	Gawein! spotte Keye. < Gawein! h^2
52,10/11	genoot het zijn rust want < stond het op stal en h^2
53,24	onder < met h^2
54,7	ether < lucht h^2
54,29	met < meteen hp, h^2
55,12	ingesloten < opgesloten h^2
55,16	de < die hp
55,19	geflapperd < gefladderd h^2
56,23	de bekkeneelen < het bekkeneel h^2
57,4	rechts: < rechts en h^2
57,6	een < als een h^2
58,18/19	palmen < handen h^2
58,33	van < om h^2
59,16	jonge knape < ghi jonge knape hp < knape h^2
60,20	moeten doen uw goede ors < moeten uw goede ors doen h^2
60,26	op < aan h^2
60,32	over te vliegen < te verslinden h^2
61,13	gij zult stijgen < ghi zijt die gone, die up zal stijgen hp, h^2
62,7	de ruiter < zijn ruiter hp, h^2
62,33/34	zijn mond < den mond h^2
63,2	dezelfde < die vroegere hp, h^2
63,3	sprong < diepen sprong h^2
63,12	haar dan < het daar h^2
63,25	deze < de hp, h^2
64,9	en < neêr en h^2
64,13	betreurde < betreurde het h^2
64,33	zijn < zijn ros h^2
65,18	eindeloos < eindeloos hooge, h^2

[p. 245]

65,29	raderende < naderende hp
66,29	valiante < mine valiante hp, h^2
66,33	het < dat h^2
67,12	voor < om h^2
68,12	zomerluchten < zomerlucht h^2
69,35	Min noch meere < Niet meere ende niet mindere hp, h^2
71,4	Neen, dat niet vragen! < Neen, niet verlossen...! hp, h^2
71,25	toer < ritje hp, h^2
72,8	van < voor h^2
72,30	van den < van hp, h^2
72,34/35	in de nacht niet en verdwalen < niet in de nacht hier verdwalen h^2
73,15	zoo < er h^2
74,13	de droppen < droppen h^2
74,26	begeleid < geleid h^2
75,3	Gwinebant; < Gwinebant; ane Ysabele h^2
75,4	lange < lange, lange h^2
75,13	aan < door h^2
75,31	deden < aten hp, h^2
80,1	aan < voor h^2
81,12	weêr < nu h^2
81,27	wapenen! < wapinen weêr! h^2
82,17	die < hen h^2
82,29	dichten < dichteren h^2
83,1	eens < hun h^2
83,18	en metalen < metalen h^2
84,11	zich < hem hp, h^2
84,35	voor < nu h^2
85,9	En < Toen hp, h^2
86,5	ènkele < ènkel hp < ènkel edel h^2
87,10	te paard op den weg staan < op den weg te paard h^2
87,14	wapenrusting < wapenrok h^2
87,21	zich < hem hp, h^2
87,29	over < door h^2
87,32	van < om h^2

[p. 246]

88,7	merkte < achtte h^2
89,4	groote < grootste hp, h^2
89,27	te biechten < te jou te biechte gaan hp, h^2
90,33	hem gebeurd < het gebeurd h^2
91,19	eigen < eigen ros h^2
91,25/26	Gawein geleidde het ros van Didoneel en de jonkvrouw geleidde < Gawein geleidde het ros, waarover lag Didoneel, de jonkvrouw geleidde h^2
91,28	wendde < wond h^2
92,8	diens < zijn hp, h^2
92,24	zullen spelen < willen spelen h^2
92,33	mompelende < roepende h^2
92,33	Zij trokken < Zij kropen reeds tusschen de beenen van het steigerend ros; zij trokken h^2
93,8	zich < het h^2
93,18	eer < nu h^2
93,35	gezongen < gevierd h^2
94,24	aan < toe h^2
94,30	overwulfde < laag overwulfde h^2
95,4	wilden schaken < hadden geschaakt hp, h^2
95,6	dat het koud was. < dat het geheel koud was. hp < dat hij geheel koud was... h^2
95,9-12	zij. God was zijn ziele genadig hem te laten sterven in zijn noode. - Dood is hij? vroeg Gawein. - Hij is dood, zeide zij. < zij. - Dood is hi? vroeg Gawein. - Hi is dood, herhaalde zij. God was sine ziele genadig hem te laten sterven in sine noode. h^2
99,26	den lindeboom < een lindenboom hp, h^2
101,3	om < aan h^2
101,12/13	en dat < en h^2
102,3	het geluchte of verlicht < geluchte ofte over gladde wegen, dat verlicht h^2
102,15	vermocht < deed h^2

[p. 247]

102,15	lieve < mine h^2
103,5	liever < nog liever hp, h^2
103,34	Bet is het < Het is het h^2
104,15	in < met h^2
104,25	dan < dan die van h^2
104,34	zoû zich zetten < zette zich hp, h^2
105,1	elken < welken hp, h^2
105,3	niet < nu niet hp, h^2
107,12	geworden was < was geworden hp, h^2
108,15	met < van h^2
109,11	over < om h^2
110,7	gevoerd < gebracht hp, h^2
110,29	toen < toch hp, h^2
110,31	weêr < toch h^2
110,32	riddertaak. < ridderdaad: h^2
111,8	der < aller h^2
113,33	te < in h^2
114,21	over kwaamt < aan kwaamt h^2
115,5	zich < hem h^2
115,13	vele < wel h^2
115,32	armen < handen h^2
116,20	ridderkop < ridderhoofd hp, h^2
118,5	winterlandouw < wintergezicht h^2
118,14	alleen < allen h^2
119,8	uitgespreid < uitgebreid hp, h^2
119,24	jeeste < rike jeeste hp, h^2
121,7	van < voor h^2
121,14	zoo < zoet h^2
121,30	aan den < aan zijn h^2
121,31	den Koning < een Koning h^2
122,8/9	Gawein, maar hij zweeg bescheidenlijk van het bloedbad, en Gawein was er hem dankbaar voor. < Gawein. hp, h^2
123,28	op < in h^2
124,15	zich < hem h^2

[p. 248]

128,6/7	glimlachende, hield hem tegen. - Blijf... herhaalde < glimlachende, zei: - Blijf... De schildknaap gehoorzaamde. - Blijf, herhaalde h^2
129,30	hoe < waar hp, h^2
129,35	een jacht er op < er jacht op h^2
130,14	zoete < de zoete h^2
130,31	en Ysabele < en naar Ysabele h^2
132,6	den < van den hp, h^2
132,23	als < zoo h^2
133,12/13	zoû ontroeren < ontroerde hp, h^2
133,16	schaduw < schaduwen hp, h^2
134,19	zijn < de hp, h^2
135,2	neen < weet h^2
135,30	de < jou hp, h^2
137,12	ridders < ridders gehad: draken noch ontvoerde jonkvrouwen, reuzen noch feloenige ridders h^2
137,31	kreunde < die kreunde h^2
138,13	erfgenamen < erfgenaam h^2
138,14	huwen. < trouwen... h^2
139,32	een mantel < ook een mantel h^2
140,7	want < wat h^2
140,16	de linde < een linde hp, h^2
141,14	geschonken had < had geschonken hp, h^2
141,18	met < naast h^2
142,20	bogen < staarden hp, h^2
143,35	zich < haar h^2
144,10	ontmoetten < wi ontmoetten h^2
144,26	bestijgen zoû < zoû bestijgen hp, h^2
144,29	vóór, < voór, afgestegen h^2
145,26	zij niet < zij niet wist h^2
145,32	Lionel. < Lionel... [alinea] De dwerg, onzinnig, grinnikte... [alinea] Gawein, op de kar, schreeuwde van plotsen tooverkoorts... h^2

[p. 249]

146,11	dwerg! < dwerg! Wi zijn die gonen, die zullen behoeden Gawein! h^2
147,7	borgen < borgen ze hp < borgen zij h^2
149,13	naar < van h^2
150,3	gesloten < geloken h^2
150,21	nu < mi h^2
151,14	om < voor hp
152,14	valiante < een valiante h^2
152,21	zwarte < zware hp, h^2
154,7	vreugdestem < maagdestem h^2
154,31	Endi < den Rike van Endi hp, h^2
155,4	lonkten en lokten < lokten ende lonkten hp, h^2
155,22	zij < deze h^2
155,35	daar dwaalden < dwaalden hp, h^2
157,8	worden < wezen hp, h^2
159,8	wat [...] van < waar [...] van, h^2
159,32	gaan beminnen < beminnen h^2
161,13	doen hooren? < hooren doen?! hp < kunnen hooren doen? h^2
162,6/7	jochanten, robijnen, < jochanten en robijnen en hp, h^2
162,22	naar < op h^2
162,30	zamen < samen uit h^2
165,14	zoû zij < zij zoû hp, h^2
165,29	door dien < van die h^2
165,30	verdrijven < verdragen h^2
166,10	heugde < wel heugde hp, h^2
167,3	was < geweest was hp, h^2
167,11	achter zich < neven hem h^2
169,34	aangeschoten < aan schieten gekund hp, h^2
171,29	vermoeden < bevroeden h^2
172,14	verward < verwaaid h^2
173,1	andere < vijf h^2
174,17	hen < hen wel hp, h^2
175,5	hem < hen h^2
175,17	hun < hun allen hp, h^2

[p. 250]

175,27	weg, en < weg en hp < weg: h^2
176,30	blauwe, < blauwe, geluwe hp, h^2
177,21	even < wel even hp, h^2
178,31	booze < boozer h^2
179,14	de bedrongene < de tien bedrongene h^2
179,17	van < aan h^2
179,25	stottert meer < meer stottert hp, h^2
180,31	Sint Jan < Sente Michiele en Sente jan h^2
183,7	huwen < nu huwen hp, h^2
183,15	ruste < tijdelike ruste hp, h^2
185,26	zoû < zoû hij niet behoeven te schaken, dit maal zoû h^2
186,11	zocht < nam h^2
186,32	koos < nam h^2
187,25	lieve, lieve < lieve hp, h^2
188,16	Die < Hij h^2
188,27	op het ronde en open plein < in het ronde en op het plein h^2
189,20	mij < eens mi hp, h^2
192,25	zoo vaak < iederen dag hp, h^2
192,33	blijkt en < blijkt, en hp < blijkt, dat h^2
193,23	en dat < en hp, h^2
196,27	of < als hp, h^2
197,26	zich hier < hier zich hp, h^2
198,23	ook het < het ook hp, h^2
198,25	over < van h^2
199,15	[streepjeslijn] < xxxiii hp, h^2^37
199,17	geketend < getroffen h^2
199,19	Gwinebant < Gwinebant toe h^2
200,1	een hevige < den hevigen h^2
200,15/16	wie hem de princes toe zoû voeren, < hem de princes toe te voeren h^2
201,25	lag bij < lag h^2
203,27	als < al h^2

37 In de Haagsche post staat de zetfout: ‘xxxiiii’.

[p. 251]

203,34	zeer < toen hp, h^2
204,8	keeren < komen hp, h^2
204,18	Gawein < En Gawein hp, h^2
204,21	geloofde... < geloofde... [alinea] En aan Aventuur, dat zij niet allen zoo krachtig meer geloofden... hp, h^2
205,4	wij < wi si hp, h^2
206,1	riepen allen < riepen zij allen hp, h^2
207,6	laat! < laat! Lace, voor het wonderbedde is het te laat! h^2
207,10	den < mijn h^2
207,13	lang < lang, diep hp, h^2
208,2	hoofd < voorhoofd hp, h^2
208,31	van de < sine h^2
209,9	[streepjeslijn] < xxxv hp, h^2
209,23	van geen belang meer was < was van geen belang meer h^2
210,31	bijna! < iederen dàg! hp, h^2
214,9	duurden < duurden Destijds hp, h^2
214,29	gemaakt < geraakt hp, h^2
215,14	des langen beidens < des beidens lang hp, h^2
216,11	ontbreekt < Finis hp, h^2

Afbrekingstekens

In deze uitgave van Het zwevende schaakbord moeten de volgende afbrekingstekens als een koppelteken gelezen worden:

5,12	Tafel-
9,6	Midden-
11,1	Angel-
28,24	maan-
34,11	Tafel-
36,9	toover-
44,26	Tafel-
63,33	starre-
75,13	van-
79,34	roode-
80,21	Ontrouw-
80,29	honderd-
88,26	Tafel-
97,21	aan-
100,11	van-
102,9	met-
105,15	wetenschap-
114,22	wapenen-

[p. 252]

116,29	Ronde-
116,31	Tafel-
118,33	fayten-
155,9	Tafel-
162,12	Ronde-
172,25	Tafel-
180,13	Tafel-
192,18	Ronde-
192,25	noen-
204,6	Tafel-
205,31	artsenij-

* Voor de bibliografische gegevens werd onder meer gebruik gemaakt van het Bibliografisch Repertorium Louis Couperus, een door zwo gesubsidieerd project, onder redactie van G. Borgers, E. Braches, K. Reijnders, uitgevoerd door Marijke Stapert-Eggen.

Zie voor de editieprincipes van de Volledige Werken Louis Couperus: Algemene verantwoording van de Volledige Werken Louis Couperus. Utrecht/Antwerpen, 1987. De editieprincipes zijn vastgesteld door Ernst Braches, Jan Fontijn, Karel Reijnders, Marijke Stapert-Eggen en H.T.M. van Vliet.