De komedianten

[p. 315]

Verantwoording

[p. 317]

Begin februari 1915 keerde Couperus terug in Nederland. Hij vestigde zich in Den Haag. Vandaar schreef hij op 10 oktober aan zijn Italiaanse vriendin Emma Garzes: ‘De grote roman, die ik in mijn hoofd heb... wanneer zou ik die kunnen schrijven! Misschien dat het te pijnlijk zou zijn...’¹ Waarschijnlijk doelde Couperus hier op de roman De komedianten. Het luchtige onderwerp van deze roman zou door de tijdgenoten als pijnlijk ervaren kunnen worden in verband met de oorlogssituatie van dat moment. Couperus heeft zich hierdoor uiteindelijk niet laten weerhouden. De voorbereidende studies voor de roman over het Romeinse (toneel)leven in de eerste eeuw zal hij hebben verricht in dezelfde tijd en in samenhang met zijn vertaling van Plautus' komedie Menaechmi.² Deze vertaling voltooide hij in het voorjaar van 1916. Zij verscheen, onder de titel De tweelingbroeders, als dramatisch bijvoegsel van Groot Nederland.³

Na de voltooiing van De tweelingbroeders begon Couperus in juni 1916 aan De komedianten. Aan het einde van deze maand vroeg hij aan zijn uitgever L.J. Veen ƒ1200,- te leen. De vertaling en de roman zouden als onderpand kunnen dienen. Hij schreef onder andere: ‘Ik ben begonnen een historische Romeinsche roman (Romeinsch tooneelleven, ten tijde keizer Domitianus); dan heb ik mijn vertaling van Plautus’ blijspel (De Tweelingbroeders) die ik alleen wilde uitgeven als luxe-uitgave, bij inteekening:

1 F.L. Bastet: Louis Couperus; Een biografie. Amsterdam, 1987. p. 501. De oorspronkelijke brief van Couperus is in het Frans.

2 Vgl. F.L. Bastet: Louis Couperus, p. 512.

3 Louis Couperus: De tweelingbroeders; Jambische bewerking van Plautus' Menaechmi. Amsterdam, Van Holkema & Warendorf, [1916]. Dramatisch bijvoegsel van Groot Nederland 14 (1916), nr. 7 (juli).

[p. 318]

voel je daar iets voor?? (Verschijnt Juli in Groot-Nederl.)’⁴ Veen kon Couperus financieel niet helpen en voor een luxe-uitgave van Plautus' komedie was het volgens hem ‘een benauwde tijd’. Als de vertaling verschenen was, zou hij er nog eens over nadenken. Maar een boekuitgave was in ieder geval voor 1916 uitgesloten.⁵

Couperus probeerde vervolgens bij Van Holkema en Warendorf, de uitgever van Groot Nederland, een extra honorarium te verkrijgen voor de voorpublikatie in het tijdschrift van zijn nieuwe roman De komedianten. De uitgever antwoordde op 25 augustus 1916: ‘Het was ons aangenaam te lezen dat Groot Nederland in 1917 wederom het voorrecht zal hebben een roman van u op te nemen. U houde ons echter ten goede dat wij ons minder kunnen vereenigen met uw eisch om daarvoor een honorarium van zes gulden per pagina te vragen. Het normale honorarium is ƒ2.50- per pagina en waar u daarvan ƒ4.- ontvangt, is zulks reeds een (zeer gewettigde) bevoorrechting; een honorarium van ƒ6.- per pag. zou werkelijk de draagkracht van het tijdschrift overschrijden, een feit waarmede u als mede-eigenaar toch wel rekening zult willen houden. -’⁶

In oktober 1916 had Couperus de roman grotendeels of vrijwel geheel voltooid. Hij logeerde toen een aantal dagen bij een kennis in Laren, waar hij onder andere Carry van Bruggen ontmoette. Zij schreef een maand later in de Rotterdamsche Dameskroniek over deze ontmoeting: ‘Wat Couperus ons aan het maal, en later onder de thee van zijn pas-voltooiden roman “De Komedianten”, een Romeinsch verhaal uit de eerste eeuw na Christus, zoo maar terloops en geheel onopzettelijk vertelde [...] mag ons het verschijnen daarvan in den loop van het aanstaande voorjaar met blijde verwachting tegemoet doen zien.’⁷

4 Louis Couperus en L.J. Veen: Bloemlezing uit hun correspondentie. Ed. H.T.M. van Vliet. Utrecht/Antwerpen, [1987]. p. 160.

5 Vgl. Louis Couperus en L.J. Veen: Bloemlezing uit hun correspondentie, p. 160-163.

6 Brief in de Couperus-collectie van het Letterkundig Museum te Den Haag (sig. c.383 b.2).

7 F.L. Bastet: Louis Couperus, p. 527.

[p. 319]

De jaargang-1917 van Groot Nederland opende met de eerste hoofdstukken van De komedianten. In de vier daarop volgende maandelijkse afleveringen werd de roman geheel voorgepubliceerd. In dezelfde tijd publiceerde Couperus in Het vaderland een reeks ‘Romeinsche portretten’ met de ondertitel ‘Uit den tijd van Keizer Domitianus’. Voor deze reeks heeft Couperus ongetwijfeld geput uit het materiaal dat hij voor De komedianten had verzameld. Aan het vijfde portret dat gewijd is aan Juvenalis, is een noot toegevoegd waarin verwezen wordt naar De komedianten.⁸

Begin maart liet Couperus aan Veen weten dat over de boekuitgave van de roman ‘nog niets’ was beslist.⁹ Twee maanden later vroeg Veen: ‘Als gij de Komedianten aan mij denkt te geven, welk honorarium zoudt gij dan verlangen en wanneer wilt gij dan dat het uitgegeven wordt.’¹⁰ Couperus antwoordde: ‘Wat De komedianten betreft, ik heb al mijn “business” in handen gegeven van mijn neef Mr. F.E. Vlielander Hein en ik geloof, dat hij voor de uitgave klaar zal komen met Nijgh en Van Ditmar, voor een honorarium als ik in onze goede dagen bij jou genoot, tevens met behoud van rechten voor volgende uitgave en met bedinging rekening-courant te ontvangen.’¹¹ Volgens Veen was Nijgh en Van Ditmar een goede firma, ‘die een groote macht heeft door

8 Het gaat om Juvenalis' satire op de tarbot die aan keizer Domitianus werd aangeboden. De noot luidt: ‘In mijn roman De Komedianten biedt Crispinus zelve den Tarbot den Keizer aan. Dit is niet volgens Juvenalis maar de lezer van een historischen roman vergete nooit, dat de schrijver in zulk een werk alleen wil op roepen “een beeld van den tijd” en dat niet iedere daad, ieder woord ook van zijne “historische” personages “historiesch” behoeft te zijn. De historische-roman-schrijver combineert zijn materiaal naar mate hem dit geschikt lijkt om het tijdbeeld op het levendigst voor te tooveren.’ (Louis Couperus: ‘Romeinsche portretten; Uit den tijd van Keizer Domitianus; v Juvenalis’. In: Het vaderland 3 februari 1917. Gebundeld in: Louis Couperus: Proza. Eerste bundel. Amsterdam, [1924]. p. 298-305.)

9 [Louis Couperus]: Waarde Heer Veen/Amice; Brieven van Louis Couperus aan zijn uitgever. Ed. F.L. Bastet. 's-Gravenhage, 1977. 2 dln. Dl. 1: 1890-1902. Dl. 11:1902-1919. In: Achter het boek 12 (1973), afl. 1/3 en 13 (1974), afl. 1/3. Dl. 11, p. 197.

10 Louis Couperus en L.J. Veen: Bloemlezing uit hun correspondentie, p. 164.

11 Louis Couperus en L.J. Veen: Bloemlezing uit hun correspondentie, p. 165.

[p. 320]

gratis adverteeren in de Nieuwe Rotterdammer Courant. Of dit opweegt tegen de oude honoraria, zal de tijd moeten leeren.’¹² Op 30 mei 1917 schreef Couperus' neef, Frans Vlielander Hein, aan Nijgh en Van Ditmar: ‘Ik ontving Uw schrijven van 26 Mei jl., met bijgesloten concept-contract, hetgeen naar mijne meening thans in orde is. Ik heb het aan den heer Couperus ter kennisname toegezonden en zoodra deze eveneens accoord is zal ik het op zegel laten overnemen en U ter teekening toezenden.’¹³ De volgende dag werd het contract door beide partijen ondertekend. Couperus droeg het recht van uitgave over voor een eerste druk van maximaal 5000 exemplaren. Hij ontving ƒ2500,- voor de eerste 3000 exemplaren die Nijgh en Van Ditmar in ieder geval zou uitgeven. In het laatste artikel van het contract werd uitdrukkelijk bepaald dat Couperus het auteursrecht niet overdroeg. Hij kreeg bovendien het recht de boeken van de uitgeverij betreffende de verkoop van De komedianten in te zien.¹⁴

De roman De komedianten verscheen in november 1917 bij uitgeverij Nijgh en Van Ditmar te Rotterdam. Couperus zelf was bijzonder gesteld op deze roman. In maart 1917 noemde hij in een brief aan Duparc De komedianten ‘een boek, dat ook mij zéer lief is -’.¹⁵ Een jaar later schreef hij aan de classicus Kuiper: ‘Vooral Uwe waardeering voor mijn twee ondeugende bengels deed mij bizonder veel genoegen. Ik zelve voel ze ook als geslaagd en als absoluut “Romeinsche Keizerstijd”: ze konden niet nù bestaan en ook niet in welke andere eeuw.’¹⁶ En tegen Borel zei Couperus: ‘[...] je weet, ik moet véél schrijven uit harde noodzakelijkheid [...] maar dit is nu eens een boek dat ik héél alleen voor mijn eigen plezier heb gemaakt en waar ik zelf gecharmeerd van ben.’¹⁷

12 Louis Couperus en L.J. Veen: Bloemlezing uit hun correspondentie, p. 165.

13 Brief in het archief van uitgeverij Nijgh en Van Ditmar te Amsterdam.

14 Een exemplaar van het contract is in bezit van uitgeverij Nijgh en Van Ditmar te Amsterdam en een bevindt zich in de Couperus-collectie van het Letterkundig Museum te Den Haag.

15 F.L. Bastet: Louis Couperus, p. 793.

16 Couperus en de Oudheid; Een opstel van Prof. Dr. W.E.J. Kuiper en enkele brieven van Couperus. [Ed. J.B.W. Polak.] Amsterdam, 1961. p. 34.

17 F.L. Bastet: Louis Couperus, p. 535.

[p. 321]

Bronnen

Voorzover ons bekend, zijn van de roman De komedianten de volgende door de auteur geautoriseerde bronnen overgeleverd:

A. twee manuscripten: een onvolledig kladhandschrift van de hand van Couperus en een onvolledig kopijhandschrift dat gedeeltelijk door Couperus en gedeeltelijk door zijn vrouw is gemaakt. De 22 bladen van het kopijhandschrift die Elisabeth Couperus heeft geschreven, zijn door Couperus gecorrigeerd. De handschriften bevinden zich in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag (sig. 76 di).

De twee handschriften interfereren: een groot deel van het kladhandschrift is tegelijk kopijhandschrift geweest. Couperus en zijn vrouw hebben slechts een klein gedeelte van het kladhandschrift voor de druk in het net overgeschreven. Ongetwijfeld door tijdnood gedwongen heeft Couperus grote delen van het kladhandschrift als kopij naar de drukker gestuurd. Om de zetter tegemoet te komen heeft hij het klad vooraf ‘verduidelijkt’ door in een andere kleur inkt letters en woorden forser aan te zetten. Aangezien enkele bladen van het kladhandschrift die tegelijk als kopij hebben gediend, verloren zijn gegaan, is er van De komedianten noch een volledig klad-, noch een volledig kopijhandschrift overgeleverd. Van de woordenlijst achterin de roman is evenmin een handschrift overgeleverd.

Het kladhandschrift bestaat uit 286 gelinieerde en ongelinieerde bladen van verschillend formaat, die eenzijdig zijn beschreven.¹⁸ Het is als volgt samengesteld: een ongenummerd blad met het opschrift De Komedianten, en genummerde bladen van 2-2a

18 Op de achterkant van blad 60 staat de titel ‘Afternoon-Tea in het Hôtel du Sud’ met daaronder een onvoltooide openingszin; op de achterkant van blad 62/63 staat ‘Antieke Portretten, door Louis Couperus 1.’; op de achterkant van blad 168 staat ‘Epigrammen door Louis Couperus.’ met daaronder ‘Niet Pro-Fransch’ en ‘De Naamlooze’; op de achterkant van blad 277 staat opnieuw ‘Epigrammen door Louis Couperus’ en op de achterkant van blad 281 heeft Couperus een paar berekeningen genoteerd. De bladen 211, 220 en 227 zijn aan de achterkant eveneens genummerd met respectievelijk 211, 21 en 227 en bevatten slechts een kleine aanzet.

[p. 322]

(gedeelte van een blad), 3-19, 19a-26, 26a-27 (hernummerd tot 28a), 28b-49, 49a-56, 58, 59-62/63 (oorspronkelijk genummerd 1-4; 62-63 samen één blad), 64, 64a-73 (gedeelte van een blad), 73a-109/110 (samen één blad), 111, 111a-114, 114b-117, 117a (half blad)-118, 118a (half blad)-121, 121a-140, 140a-143a, 143-144, 144a-147 (strook en blad samen), 147a-149, 160-171, 172a-185, 185-199bis, 199-243, 244a, 244-281.¹⁹ Het kladhandschrift bevat veel doorhalingen, verbeteringen, toevoegingen en verscheidene aantekeningen. Couperus heeft de eerste versie van de roman met enkele onderbrekingen op papier gezet. Er zijn verschillen in ductus. De bladen zijn in zwarte inkt beschreven. Een aantal correcties is met zwart potlood, de ‘verduidelijkingen’ voor de zetter zijn in paarse inkt aangebracht.

Het kopijhandschrift bestaat uit 56 gelinieerde bladen van hetzelfde formaat, die eenzijdig zijn beschreven.²⁰ De bladen zijn als volgt genummerd: 2-28, 59-63, 150-172. Het eerste blad is ongenummerd gebleven; het heeft het opschrift De Komedianten. Het kopijhandschrift bevat vrijwel geen doorhalingen, verbeteringen en toevoegingen. Het is gedeeltelijk door Couperus, gedeeltelijk door zijn vrouw in zwarte en paarse inkt geschreven. De door Elisabeth Couperus overgeschreven gedeelten zijn door Couperus in inkt en met zwart potlood gecorrigeerd. De ductus van het kopijhandschrift is zeer gelijkmatig. Het is als kopijhandschrift te herkennen aan de vouwen in het papier en aan de zwarte vegen die op de zetterij zijn ontstaan. De bladen van het kladhandschrift die als kopij hebben gediend, vertonen dezelfde kenmerken. Bovendien bevatten zij verschillende instructies van Couperus aan de zetter, zoals: ‘Voor den zetter. Verzoeke de woorden, die het Programma uit maken met verschillende letters midden in de bladzijde te zetten.’

19 De bladen 57 en 150-159 ontbreken. De ‘a’- en ‘b’- en ‘bis’-nummers zijn aparte bladen met toevoegingen en inlassen. Blad 27 is hernummerd tot 28a omdat het later als kopij heeft gediend en de tekst ervan aansloot bij blad 28 van het kopijhandschrift. De dubbele nummering 185 is een vergissing van Couperus.

20 Op de achterkant van blad 151 staat ook 151 met een kleine aanzet.

[p. 323]

De tekst van de handschriften wijkt inhoudelijk niet erg af van de gepubliceerde versie van De komedianten. Meestal gaat het om kleine, vooral stilistische varianten. Couperus heeft slechts enkele passages in de proeven ingrijpend gewijzigd. Maar de opeenvolgende scènes en hoofdstukken uit de (klad)handschriften zijn gehandhaafd.

B. een voorpublikatie in Groot Nederland 15 (1917). Dl. 1 [januari-mei], p. 1-56; 113-181; 225-282; 337-386; 449-495.

Deze tijdschriftpublikatie is gezet naar het handschrift van Couperus.

C. een uitgave in boekvorm: Louis Couperus: De komedianten. Rotterdam, Nijgh & Van Ditmar's Uitgevers-Maatschappij, [november] 1917.

Weliswaar is er geen correspondentie tussen Couperus en Nijgh en Van Ditmar over de produktie van De komedianten overgeleverd, maar het staat vast dat de tijdschriftpublikatie als kopij heeft gediend voor de boekuitgave. Een aantal zetfouten komt zowel in Groot Nederland als in de boekuitgave voor. Deze fouten moeten uit Groot Nederland zijn overgenomen en door Couperus over het hoofd zijn gezien. Bovendien had Couperus de gewoonte de gedrukte voorpublikatie als kopij naar de uitgever te sturen of de desbetreffende nummers van het tijdschrift door de uitgever te laten aanschaffen.

Couperus heeft zelf de proeven van de boekuitgave gecorrigeerd, want verschillende wijzigingen in de tekst van de eerste druk ten opzichte van de tijdschriftversie kunnen onmogelijk aan de zetter of de corrector van de drukkerij (of van de uitgeverij) worden toegeschreven. Couperus stond er trouwens altijd op de proeven van de voorpublikatie en van de eerste druk van zijn boeken zelf te corrigeren. Er zijn geen aanwijzingen dat hij voor de eerste druk van De komedianten van deze gewoonte is afgeweken.

Uitgeverij Nijgh en Van Ditmar heeft in 1917 waarschijnlijk 3000 exemplaren van De komedianten laten drukken. Naast de ‘gewone’

[p. 324]

ingenaaide en gebonden exemplaren verscheen er een zogenaamde ‘weelde-uitgave’ in 25 genummerde exemplaren, gedrukt op speciaal papier, gebonden in een rode leren band en voorzien van de handtekening van Couperus. Op 9 januari 1918 schreef Couperus aan Veen: ‘De Komedianten zijn zéer goed gegaan; de pracht-editie (van ƒ25.- het ex:) is zoo goed als uitverkocht.’²¹

Volgens het Nieuwsblad voor den boekhandel verscheen er in december 1918 een tweede druk van De komedianten en in augustus 1923 een derde druk.²² Deze drukken zijn geen reguliere herdrukken, maar nieuwe oplagen van de eerste druk. Ze zijn gedrukt van staand zetsel, dat wil zeggen van hetzelfde zetsel als van de eerste druk. Dit blijkt niet alleen uit een vergelijking van exemplaren van de drie ‘drukken’, maar valt ook af te leiden uit de afrekeningen die mevrouw Couperus na de dood van haar man ontving van uitgeverij Nijgh en Van Ditmar. In 1917 ontving Couperus een honorarium voor de uitgave van 3000 exemplaren van De komedianten. De uitgever had contractueel echter de mogelijkheid maximaal 5000 exemplaren te laten drukken. Indien er meer dan 3000 exemplaren werden verkocht, ontving Couperus een nabetaling van ƒ500,-. Na verkoop van de eerste druk van 5000 exemplaren, zou hij bij iedere volgende druk een royalty van 10% van de particuliere verkoopprijs van de ingenaaide exemplaren ontvangen. Volgens de afrekening van Nijgh en Van Ditmar van 29 mei 1925 waren er tot en met december 1924 van De komedianten 3541 exemplaren verkocht.²³ Mevrouw Couperus ontving geen royalties. De afrekening moet dus betrekking hebben op de verkochte exemplaren van de eerste druk van maximaal 5000 exemplaren waarvoor Couperus eerst ƒ2500,- en later nog eens ƒ500,- honorarium had ontvangen. Ook volgens de afrekeningen van 1926, 1927 en 1928 ontving mevrouw Couperus geen

21 Louis Couperus en L.J. Veen: Bloemlezing uit hun correspondentie, p. 172.

22 Vgl. Nieuwsblad voor den boekhandel 85 (1918), nr. 93 (6 december), p. 1425; 90 (1923), nr. 63 (10 augustus), p. 784.

23 De afrekeningen bevinden zich in de Couperus-collectie van het Letterkundig Museum te Den Haag (sig. c.383 b.3).

[p. 325]

royalties over de in die jaren verkochte exemplaren van De komedianten.²⁴

Waarschijnlijk heeft uitgeverij Nijgh en Van Ditmar in oktober 1917 eerst 3000 exemplaren van De komedianten laten drukken die zij volgens het contract in ieder geval moest uitgeven. Vervolgens werd het zetsel enige tijd bewaard. Toen de verkoop van de roman succesvol bleek, werd er in 1918 van staand zetsel tweemaal bijgedrukt, misschien tweemaal 1000 exemplaren (of 500 en 1500) om de toegestane 5000 exemplaren vol te maken. De bijgedrukte exemplaren werden niet gebonden, maar in plano bewaard en afhankelijk van de verkoop naar de binder gestuurd en daarna in de handel gebracht. Na een aanvankelijk zeer succesvolle verkoop van De komedianten stagneerde de vraag tot ongeveer 100 exemplaren per jaar.²⁵ Hiervoor was de voorraad nog jarenlang toereikend. Uiteindelijk had alleen Couperus aan het contract verdiend. Veen schreef hem in 1919: ‘Niettegenstaande de Komedianten goed verkocht zijn, is er voor de uitgever niets overgebleven en daarvoor is men geen uitgever.’²⁶

Nijgh en Van Ditmar zal in de eerste plaats uit commerciële overwegingen de aanduiding ‘tweede’ en ‘derde druk’ op de titelpagina van de bijdrukken hebben toegevoegd. Maar zij houdt ongetwijfeld ook verband met de wijzigingen die in het bestaande zetsel werden aangebracht. Afgezien van het ‘Erratum’ achterin de eerste druk, dat na verwerking in de tekst uit het zetsel werd verwijderd, werd de tekst ook op andere plaatsen veranderd. Het gaat hier om perscorrecties die Couperus op instigatie van de classicus Kuiper heeft laten aanbrengen. Op 20 april 1917 vroeg hij aan Kuiper: ‘Mocht U De Komedianten hebben gelezen en mij Uwe opmerkingen niet onthouden, dan zoû ik hier zeer dankbaar voor zijn.’²⁷ Kuiper reageerde pas na lezing van de boekuitgave.

24 De verkoopcijfers over 1925, 1926 en 1927 waren respectievelijk: 3687, 3774 en 3855.

25 Ditzelfde patroon vertoonde in het algemeen ook de verkoop van de boeken van Couperus die door Veen zijn uitgegeven.

26 Louis Couperus en L.J. Veen: Bloemlezing uit hun correspondentie, p. 174.

27 Couperus en de Oudheid, p. 34.

[p. 326]

Hij attendeerde Couperus op verschillende fouten, onder andere in de vertaling van Martialis' epigrammen. Couperus antwoordde in januari 1918: ‘De epigrammen van Martialis... de twee eerste, die U mij verbetert, kunnen er misschien nog meê door, maar die van Atalantè... daar heb ik werkelijk al heel gek meê omgesprongen! Wat mij toen bezield heeft, weet ik niet... Vermoedelijk dacht ik... aan iets anders. Er is geen excuus voor. Het is héél erg. [...] Enfin: peccavi! Ik ben U erg dankbaar voor Uwe opmerkingen en U is veel te zacht voor me geweest bij dit barre passagetje!’ Couperus beloofde deze en andere fouten ‘zeker te veranderen’ als hij er de gelegenheid voor kreeg.²⁸ De gelegenheid deed zich voor toen de uitgever in de loop van 1918 exemplaren liet bijdrukken.

Couperus zal de door hem gewenste verbeteringen schriftelijk hebben opgegeven. Ze werden in het staand zetsel van De komedianten aangebracht. Daarmee is de ‘tweede druk’ in feite de tweede, herziene, oplage van de eerste druk. En de zogenaamde ‘derde druk’ is in feite de derde, opnieuw herziene, oplage van de eerste druk. Toen er in 1918 voor de tweede maal exemplaren werden bijgedrukt, werden in het zetsel op aanwijzing van de corrector (of van Couperus?) enkele kleine zetfouten verbeterd.²⁹ Een groot aantal andere zetfouten bleef onopgemerkt en werd voor de derde maal afgedrukt.

28 Couperus en de Oudheid, p. 35-36.

29 Zie de lijst van correcties, hierna p. 327, 329-330.

Tekstkeuze

Voor deze uitgave van De komedianten is de tweede, herziene, oplage van de eerste en enige tijdens Couperus' leven verschenen druk (de zogenaamde ‘tweede druk’) als basistekst gekozen: hij vertegenwoordigt de laatste door de auteur actief geautoriseerde versie. Couperus heeft de kopij ervan geleverd en de proeven ervan zelf gecorrigeerd. Voor de tekstsamenstelling is gebruik gemaakt van het exemplaar van de ‘tweede druk’ dat zich bevindt

[p. 327]

in het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum te Den Haag.

Correcties

In de tekst van deze uitgave zijn, mede op grond van een woord-voor-woord vergelijking van achtereenvolgens het kladhandschrift (h¹) met het kopijhandschrift (h²), voorzover overgeleverd, en met de tijdschriftpublikatie (gn) en de tijdschriftpublikatie met de eerste druk van De komedianten, de hieronder volgende correcties aangebracht. Na het paginacijfer en het regelnummer wordt eerst de verbeterde lezing gegeven; na de ‘Duitse komma’ (/) volgt de oorspronkelijke, foutieve lezing van de eerste druk. De laatste is voorzien van een asterisk (*) als zij voorkomt in alle genoemde versies. Indien dit niet het geval is, worden ook de lezing van de handschriften (h¹, h²) en Groot Nederland (gn) vermeld. Hierbij is de volgorde gn, h², h¹ aangehouden, omdat de tijdschriftpublikatie als kopij voor de eerste druk heeft gediend.

6,22	Nomentum-wijntje/Nomentanum-wijntje*^30
13,5	tempel!/tempel? (tempel? gn, tempel! h^2, h^1)
13,8	prijsde/prees (prees gn, h^2, prijsde h^1)
14,5	ginds,/ginds (ginds, gn, h^2, h^1)
14,18	knikkerende/knikkende (knikkerende gn, h^2, h^1)
14,22	mannen:/mannen; (mannen: gn, h^2, h^1)
17,11	er zijn/en zijn (er zijn gn, h^2, h^1)^31
17,26	slipt.../slipt.. (slipt... gn, h^2, h^1)
18,1	vrijgelatene/vrijgelaten (vrijgelaten gn, vrijgelatene h^2, h^1)
18,34	overvuld/vervuld (overvuld gn, h^2, h^1)
19,32	kooptl/koopt?*

30 Op deze plaats na heeft Couperus overal elders in de roman ‘nomentanum’ verbeterd in ‘nomentum’; in twee gevallen is dit gebeurd met een erratum achterin de eerste druk.

31 In de ‘derde druk’ is deze verbetering aangebracht door middel van een perscorrectie.

[p. 328]

20,6/7	slaven-die-kunstenaars-waren/slaven-die kunstenaars-waren (slaven-die-kunstenaars-waren gn, h^2, h^1)
20,24	gesproken/gesprongen (gesprongen gn, h^2, gesproken h^1)
20,34	vrijgelatene/vrijgelaten (vrijgelaten gn, h^2, vrijgelatene h^1)
21,17	deze/déze (déze gn, deze h^2, h^1)
22,28	zèggen/zèggend (zèggend gn, h^2 zèggen h^1)
24,34	openmonds/opensmonds (openmonds gn, h^2, h^1)
25,8	drie-en-een-halve/drie-en-een halve*
26,14	geslagen...?/geslagen..? (geslagen...? gn, h^2, h^1)
30,22	histrio/“histrio” (“histrio” gn, histrio h^2, h^1)
30,34	Nu/Toen (Toen gn, Nu h^2, h^1)
31,15	de ‘jongste’/“de jongste” (“de jongste” gn, de “jongste” h^2, h^1)
34,19	Cecilius/Cecilius (Cecilius gn, h^1)
35,3	vraag.../vraag.. (vraag... gn, h^1)
36,4	geven.../geven.. (geven... gn, h^1)
38,23/24	- De eerste opvoering?
	- De eerste opvoering...! En/ - De eerste opvoering....! En ( - De eerste opvoering?
	- De eerste opvoering...! En gn, h^1)
39,26/27	bedelpriesters/bedelpriester (bedelpriesters gn, h^1)
40,11/12	derde.../derde.. (derde... gn, h^1)
41,13	schoon.../schoon.. (schoon... gn, schoon.. h^1)
43,7	voór/voor (voor gn, voór h^1)
44,20	mindere-burgers/minder-burgers (mindere-burgers gn, h^1)
44,26	Meta-Sudans/Meta Sudans (Meta Sudans gn, Meta-Sudans h^1)
45,6	repetitie.../repetitie.. (repetitie... gn, h^1)
46,6	[alinea] Hij/Hij (Hij gn, [alinea] Hij h^1)
48,19	rollen.../rollen.. .. (rollen... gn, h^1)
50,34	geleken./geleken, (geleken. gn, h^1)
52,19	ìk/ik (ìk gn, h^1)

[p. 329]

53,17	‘oude-wijve-rollen’!/oude-wijve-rollen! (oude-wijve-rollen! gn, ‘oude-wijverollen’. h^1)
56,27	wiegeling.../wiegeling.. (wiegeling.... gn, h^1)
59,29	komt.../komt...., (komt..., gn, komt... h^1)^32
64,29	gelijkmatig/gelijkmatigen (gelijkmatig gn, h^1)
65,35	buksboompjes/busboompjes*
68,4	geleerde/geleerden (geleerden gn, geleerde h^2, h^1)
79,1	maag/mond (mond gn, maag h^1)
84,23/24	half zeggende, half zingende,/half zeggende, (half zeggende, gn, half zeggende, half zingende, h^1)
95,12	gezien!/gezien? (gezien? gn, gezien! h^1)
96,5/6	verlate/verlaatte*
98,30	dominus, hem/dominus, hem (dominus, hem gn, h^1)^33
100,1/2	had om móoi/hàd om mooi (had om móoi gn, h^1)
100,10	choreografische/choregrafische*
106,28	maar/meer (meer gn, maar h^1)
110,34	geklikklak/geklikkak (geklikkak gn, geklikklak h^1)
111,3	herkend,/herkend (herkend gn, herkend, h^1)
112,8	druk,/druk (druk gn, druk, h^1)
113,27	tituli/titulï*
114,32	en,/en (en gn, en, h^1)
115,22	hèbt/hebt (hèbt gn, h^1)
117,1	tituli/tutulï (tutulï gn, titulïh^1)
119,17	titulus/tilulus (titulus gn, h^1)
119,32	tituli/titulï*
120,4	dominus-gregis/dominus gregis*
120,14/15	roode-inktlooze/roode inktlooze (roode-inktlooze gn, h^1)
122,32	weemoedig.../weemoedig;.... (weemoedig;.... gn, weemoedig... h^1)
125,18	Ionische/Jonische (Jonische gn, Ionische h^1)

32 In de ‘derde druk’ is deze verbetering aangebracht door middel van een perscorrectie.

33 In de ‘derde druk’ is deze verbetering aangebracht door middel van een perscorrectie.

[p. 330]

126,9	scirocco-achtig/sirocco-achtig (scirocco-achtig gn, h^1)
127,3	villa's/villà's (villà's gn, villa's h^1)
130,16	zei/zie (zei gn, h^1)
131,8	Drie/Driè (Drie gn, Drie h^1)
134,14	den eerste, den beste/den eersten den beste (den eerste de beste gn, den eerste, den beste h^1)
135,3	dominus-gregis/dominus gregis*
135,7	dominus-gregis/dominus gregis*
142,34	Idaea/Idaeae*^34
143,11	Idaea/Idaeae*
145,8	Idaea/Idaeae*
145,30	overmorgen/overmogen (overmorgen gn, h^1)^35
147,30	waar/en waar (en waar gn, waar h^1)
148,13	Spelen/spelen (spelen gn, Spelen h^1)
149,1	haar,/haar; (haar; gn, haar, h^1)
153,29	O-o-o-oh/O-o-o-h (O-o-o-h gn, O-o-o-oh h^1)
156,9	fluisterden/fuisterden (fluisterden gn, h^1)
156,26	‘kolossale Eros’,/‘kolossale “Eros”,’ (“kolossale Eros”, gn, h^1)
157,28/29	den volgenden dag af/af (af gn, den volgenden dag af h^1)
158,4	wordt.../wordt.. .. (wordt... gn, h^1)
159,28	barstten/barsten (barsten gn, barstten h^1)
162,18	na,/nu (nu gn, na, h^1)
162,27	hè?/hé? (hè? gn, h^1)
165,3	Zoû/Zou (Zou gn, Zoû h^1)
169,19	choragus-eén/choragus (choragus gn, choragus-eén h^2)
170,1	O-o-o-oh/O-o-o-h (O-o-o-h gn, O-o-o-oh h^2)
171,26	preludeert/preludeeren*
171,35	voornaamheid.../voornaamheid.. (voornaamheid... gn, h^2)

34 Vgl. Couperus en de Oudheid, p. 35.

35 In de ‘derde druk’ is deze verbetering aangebracht door middel van een perscorrectie.

[p. 331]

177,6	En zij/.... Zij (.... Zij gn, En zij h^2, h^1)
177,8	zoû belàchelijk/zou belàchelijk (zou belàchelijk gn, zoû belàchelijk h^2, h^1)
177,19	scenische/scaenische (scaenische gn, scenische h^2, h^1)
177,28	adulescens/“adulescens” (“adulescens” gn, h^2, “adulescens” h^1
177,34	adulescens/“adulescens” (“adulescens” gn, h^2, “adulescens” h^1)
178,4	Zoû/Zou (Zoû gn, h^2, h^1)
178,5	Terwijl/Tèrwijl (Terwijl gn, h^2, h^1)
178,11	goud-gestuivelde/goed-gestuivelde (goud-gestuivelde gn, goud gestuivelde h^2, h^1)
178,13	pervers,/pervers (pervers gn, h^2, pervers, h^1)
180,33	Nicobulus/Nicobolus (Nicobolus gn, Nicobulus h^2, h^1)
181,22	statariesch/“statariesch” (“statariesch” gn, “statariesch” h^2, h^1)
181,25	dravende,/dravende (dravende gn, dravende, h^2, h^1)
182,14	weêr/weer (weer gn, h^2, weêr h^1)
182,28	‘Plautus’/“Plautus (“Plautus” gn, h^2, h^1)
184,20	Cecilius/Cecilianus (Cecilianus gn, Cecilius h^2, h^1)
184,22	hè?/hé? (hè? gn, h^2, h^1)
197,2	postscaenium/proscaenium (proscaenium gn, postscaenium h^1)
203,14	mìjn/mijn (mìjn gn, h^1)
205,33	senex-/senex--*
206,5	af’/af”’ (af” (gn, h^1)
206,26	Alexandrië/Alexandrie (Alexandrië gn, h^1)
208,17	meisjes,/meisjes (meisjes, gn, h^1)
208,34	‘Bacchides’.../“Bacchides”.. (“Bacchides”... gn, h^1)
210,19/20	‘Menaechmi’.../“Menaechmi”.. (“Menaechmi”... gn, h^1)
214,21	meê/meè (meè gn, meê h^1)
214,27	dominus,/dominus (dominus gn, dominus, h^1)
217,10	Jawèl,/Jawèl (Jawèl gn, Jawèl, h^1)
219,23	ooit/weêr (weêr gn, ooit h^1)
220,5	neêr/niet (niet gn, neêr h^1)

[p. 332]

220,31-33	groette eerbiedig.
	- Wel, dominus? vroeg Crispina.
	- Domina/groette Crispina.
	- Domina (groette eerbiedig.
	- Wel, dominus? vroeg Crispina.
	- Domina gn, h^1)
223,7	vollersbaas/vollerbaas (vollersbaas gn, h^1)
223,28	gebouwd:/gebouwd; (gebouwd; gn, gebouwd: h^1)
225,31	toen,/toen (toen gn, toen, h^1)
227,7	zullen/zulen (zullen gn, h^1)
227,21	invallen/uitvallen (uitvallen gn, invallen h^1)
229,34	heel fijn/heef fijn (heel fijn gn, h^1)
232,7	voelen/vragen (vragen gn, voelen h^1)
238,25	Cecilius/Cecilianus (Cecilianus gn, Cecilius h^1)
239,9	tegen kwamen.../tegen kwamen....? (tegen kwamen...? gn, tegen kwamen... h^1)
239,30	drinken? Heu/drinken? [alinea] Heu (drinken? [alinea] Heu gn, drinken? Heu h^1)
243,26	éen/eèn (eèn gn, éen h^1)
246,14	zweeg/zweég (zweég gn, zweeg h^1)
246,31	Cecilianus/Cecilius*
247,25	Vóor/Voor (Vóor gn, h^1)
250,8	schuchter/schuchtér (schuchtér gn, schuchter h^1)
250,16	helmen/helmèn (helmèn gn, helmen h^1)
251,4	Caristo/Caristos (Caristo gn, h^1)
251,5	zuilen/zuìlen (zuìlen gn, zuilen h^1)
254,34	hiér/hier (hier gn, hiér h^1)
258,27	Cecilianus/Cecilius (Cecilius gn, Cecilianus h^1)
259,10	vaarde/voerde (voerde gn, vaarde h^1)
262,28	Hij/Het (Het gn, Hij h^1)
262,33	delling/helling (helling gn, delling h^1)
263,16	waar om/waarom (waarom gn, waar om h^1)
264,16	Cecilianus/Cecilius*
265,20	weêr/weèr (weèr gn, weêr h^1)
266,5	gladiator/gladiatoren (gladiator gn, h^1)

[p. 333]

266,7	dieren,/dieren (dieren gn, dieren, h^1)
270,4	moedigden/moedigen (moedigden gn, h^1)
273,21	Neen,/Neen. (Neen, gn, h^1)
273,28	toen/weg (weg gn, toen h^1)
275,8	vermagerde/vermagerd (vermagerd gn, vermagerde h^1)
277,4	mysten/mysten (mysten gn, mysten h^1)
277,29	Alexandrië/Alxandrië (Alexandrië gn, h^1)
278,24	meê/meè (meè gn, meê h^1)
278,24	Zij gaat naar/Wij gaan naar (Wij gaan naar gn, Zij gaat naar h^1)
280,12	minuten/miunten (minuten gn, h^1)
283,31	Baïae/Baiae (Baiae gn, Baïae h^1)
285,12	zomergewaad/zomer gewaad (zomergewaad gn, h^1)
287,10	Cecilius/Cecilianus (Cecilianus gn, Cecilius h^1)
288,27	boeken.../boeken.. (boeken... gn, h^1)
289,13	wier/wìer (wìer gn, wier h^1)
289,26/27	dominus-gregis/dominis-gregis (dominus-gregis gn, h^1)
292,22	nieuwsgierigheid/nieuwgierigheid (nieuwsgierigheid gn, h^1)
294,17	nog/nóg (nog gn, h^1)
297,7	daarvan.../daarvan.... (daarvan... gn, h^1)
304,13	kazernen/kazerne (kazerne gn, kazernen h^1)
306,7	den/dén (dén gn, den h^1)
306,12	Caelius/Coelius (Coelius gn, Caelius h^1)
311,16	Lectus-pavoninus/Lectus-pavonius
311,28	Miles Gloriosus/Miles Glorisus
313,19	Auctorum/Autorum-

Varianten

De eerste druk van De komedianten vertoont ten opzichte van het kladhandschrift (h¹), het kopijhandschrift (h²), voorzover overgeleverd, en ten opzichte van de tijdschriftpublikatie (gn) de hieronder volgende woordvarianten. Na het paginacijfer en het regelnummer wordt eerst de lezing van de eerste druk gegeven;

[p. 334]

na het ‘ontstaan-uit-teken’ (<) volgen de vroegere versies, te beginnen met gn.³⁶

5,13	onbetrouwbare < onbetoombare h^2, h^1
6,3	naam < met naam h^1
6,24	lange, breede < breede, lange h^1
6,28	pezige, bezige < bezige, pezige h^1
7,7	maar < maar de gn, h^2, h^1,
7,11/12	troepje < boeltje h^2, h^1,
7,31	en zoûden < en zij zouden gn, h^2, h^1
9,8	neêr < haar h^2, h^1
9,23	opmerkzaam makend < doende opmerken h^1
9,35	gescheurde < op zij gescheurde h^1
10,3	bijna < jeugdig, bijna h^1
10,24	toch < maar toch h^1
10,28	Archigal < Archigal verder h^1
14,32	dadelijk Fabulla < Fabulla dadelijk h^1
14,34	knie < knieën h^1
15,2	dof den < dof aan de h^1
15,20	Twintig < Achttien h^2, h^1
16,11	Ge ziet, dat het niet gaat! < Je ziet, waarde heer, dat het niet kan! h^1
16,17	Lavinius < Valerius gn, h^2, h^1
16,19	praetor < eerwaardige praetor h^1
16,19	heeren aedilen < aedilen h^1
16,27	Lavinius < Valerius gn, h^2, h^1
17,3	Lavinius < Valerius gn, h^2, h^1
17,21	Lavinius < Valerius gn, h^2, h^1
17,23	vijf, zes < vier, vijf h^1
17,29	Lavinius < Valerius gn, h^2, h^1
17,29	komedianten < tooneelslaven h^1
17,33	komedianten < spelers h^1

36 De onzekere lezingen van de handschriften worden gevolgd door een gecursiveerd vraagteken tussen teksthaken ([?]). De woorden in de handschriften die wij in het geheel niet hebben kunnen ontcijferen worden aangegeven door drie x-en tussen teksthaken ([xxx]).

[p. 335]

18,10	‘jongelingen’, ‘parazieten’ en < “jongelingen” en h^2, h^1
18,11/12	de twee < twee h^1
18,16	Lavinius < Valerius gn, h^2, h^1
18,30	Lavinius < Valerius gn, h^2, h^1
19,10	Lavinius < Valerius gn, h^2, h^1
19,24	schaterlachten de gasten < schaterlachte het volk h^1
19,29	want hij < want h^2, h^1
20,22	onderscheiding < onderscheidingen h^2, h^1
21,3/4	uitoefenden, en < uitoefenden, infames, en h^2, h^1
21,4	niet zoo < toch niet zoó h^1
22,23/24	zoo een exodium-spel < een naspel h^1
22,30	buitelen < mimeeren h^1
23,3	overluisterde < overhoorde h^1
23,30-32	doet...
	- Hi-ha! bevestigde de ezel.
	- ...tot je er tòch als een masker uit ziet! < doet, tot je er toch als een masker uit ziet. h^1
24,22	lachte < lonkte h^2, h^1
24,31	saus < eiersaus h^1
25,10	zich langzaam, < in eens h^1
25,29	na < voor h^1
26,30	tobde < weeklaagde nu h^1
26,32	ventjes < slaafjes h^1
26,33	zestien < zeventien h^1
26,34	ja, ik heb ze gekòcht < gekòcht h^1
26,35	nauwelijks < misschien h^1
26,35/27,1	zeker al sedert dertien jaar < sedert meer dan dertien jaar, zeker h^1
27,22/23	requizieten en maskers en manuscripten < kostumen, maskers, requiz[?]ieten h^1
27,35/28,1	als van < als h^1
28,14	weken < maanden h^1
28,21	ja, dàt moesten ze < ja, dat moesten ze, dàt moesten ze h^1
28,29	Vriend < Ach, vriend h^1

[p. 336]

29,6	dominus < caupo h^1
29,16	tintelden < tinkelden h^2, h^1
29,20	Taurus < den leno Taurus h^1
29,23	obsceen geschilderd < geschilderd met een obsceen reclame-schilderijtje h^1
29,25	langs < uit h^1
29,35	binnen. Blank < binnen. Blondde, even opgelicht, hun krullerig haar om hun lachend, elkander gelijkende gelaten. Blank h^2, h^1
30,1	elkaâr < zich h^1
30,20/21	slank, toch kinderlijk < slank, h^1
30,23	slaaf < slaaf, gemengd met [xxx]kinderlijke [xxx] h^1
30,29/30	hun meer veel indruk kunnen maken < meer veel indruk hun maken h^2, h^1
30,32/33	proeven...
	- Hi-ha < proeven...
	- Dominus, zeide Nilus; die jongens van je hebben Egyptische oogen... Net als ik heb, maar moóiere... net als we ze daár allemaal hebben, maar ondeugender...
	Geen wonder, dacht de dominus, dat ze Egyptische oogen hadden: was Crispina, hun moeder, die ze hem afgestaan had, niet een Egyptische...?
	- Hi-ha h^1
30,33	balken < betuigen h^1
30,34	hun mantel < den mantel h^2, h^1
31,2	waren < meer waren h^2, h^1
31,4	geriemd < omriemd h^2, h^1
31,16	laadje met < laadje vol h^2, h^1
31,19	belangstellend < geinteresseerd h^1
31,23	den Keizer < onzen Keizer h^1
32,2	in het < ten h^1
32,11/12	zusterkind < zuster gn, h^1
32,13	der < dier h^1
32,24	dat < deze gn

[p. 337]

32,25	die < de h^1
33,27	belangstelling < belang gn, h^1
35,7	koppen < kopjes h^1
35,23	diens < zijn h^1
37,13	zoo half en half patriciër < patriciër h^1
37,14	komediantenvak < komediantenleven h^1
38,12	Lavinius < Valerius gn, h^1
38,19	Lavinius < Valerius gn, h^1
38,25	Lavinius < Valerius gn, h^1
38,25	nacht... Neen < nacht... Lieve gasten, ik sluit! Neen h^1
38,28	den < dezen h^1
39,9	een enkele < den enkele h^1
39,11	lange < lage h^1
39,16	groote < grootere gn, h^1
40,6	steen < steenen h^1
40,30	doortinteld < doortinkeld h^1
41,14	Toen < Als h^1
41,18	hoewel < toch wel h^1
42,30	overtogen < overstreken h^1
43,10	den muur < de muren gn, h^1
43,19	gij zijt < u is gn, h^1
45,6	nòch de mimus- < noch mimus- h^1
46,15	deur < deuren h^1
46,26	kuipen < kuip h^1
48,10	hoog gehakten en gezoolden < hoog gehakten, -ge-zoolden h^1
49,9	bouw, verhief zich, immense ellips < bouw, immense ellips verhief zich h^1
49,12	travertijn en tufsteen < tufsteen h^1
49,14/15	door Titus, ‘de zaligheid des menschelijken geslachts’, ingewijd. < door Titus ingewijd, “de zaligheid des menschelijken geslachts” bijgenaamd, gn, h^1
50,25	Boven < Over gn, h^1
51,14	rond < rank h^1

[p. 338]

51,19/20	lang gespletene, donkere oogen < lang gespletene, blauwe oogen gn, oogen h^1
53,12	Natuurlijk, stomme ezels! < Natuurlijk, h^1
54,34	een epiesch < epiesch h^1
55,5	Keizer! zei < keizer? vroeg h^1
55,9	éen paard of twee paarden < een en twee paarden h^1
55,19	paleistrappen-vlucht < paleistrappen-vluchten h^1
56,8	hooger < hóog h^1
56,34	komediantjes < komedianten h^1
58,8	Laurentum < Ostia h^1
58,22	mimen < fluitspelers h^1
58,26	te hebben herinnerd < herinnerd te hebben gn, h^1
59,5	Cecilius Plinius < Plinius Cecilius h^1
60,26	De < Die gn, h^1
61,33	uit het Grieksch < uit het Grieksch. Naar Muzaeus gn, h^1^37
63,18	tusschen < tegen h^1
63,24	met < als h^1
63,31	na < van gn, h^1
64,4	schouder < schouders h^1
64,7	slavenschouders < zwarte slaveschouders h^1
64,10/11	schaduwspelingen < schaduwespelingen gn, schaduwen h^1
64,27	weêrschijn der lucht. En < weêrschijn der wolk, dieper de blauw weêrspiegelde weêrschijn der lucht. En gn, h^1
66,8	salutatio < keizerlijke morgenbegroeting h^1
67,9	donkere < sombere h^1
67,18	groote < even zoo groote h^1
67,18	met < en alle met h^1
67,24	der < dierh^1
67,29	hij < hij ze h^1
67,30	rotonde < open rotonde h^1

37 Couperus heeft deze verandering in de ‘tweede druk’ laten aanbrengen. Vgl. Couperus en de Oudheid, p. 34-36.

[p. 339]

68,5	van mijn meester < van mijn meesters gn, h^2, mijner meesters h^1
68,7	cellen, voor < kamers en cellen, die volgden voor h^1
68,8	cellen < kamers en cellen h^1
68,10	Quintilianus < Quintilianus glimlachend h^1
68,13	het < de gn, h^2, h^1
68,16-19	De baden [...] nissen... < De baden volgden daar; zwembaden van zoet water; het water ruischte, immer verfrischt, uit het koudwaterreservoir. De andere, verwarmde, badkamers volgden dan met het hypocaustum, zeer groot, ter verwarming, en er waren kleine kabinetjes, waar de onyxen en albasten zalf- en oliekruikjes stonden in nisjes, h^1
68,20	ruim, rijk en sober, van < ruim en rijk, maar sober, van een h^1
68,21	Opeenvolging < Het was eene opeenvolging h^1
68,21	zuilen, pilasters < zuilen en pilasters h^1
68,22	altijd, < altijd en h^1
68,25	vervolgden < liepen zij h^1
68,27	leêgte < leêge ruimte h^1
68,30	zoekende < uitgaande, zoekende h^1
68,31	voor, geleidde < voor en leidde h^1
69,1	Rufus, die Plinius' voogd geweest was < Rufus h^1
69,14	verschijnen moet < genoodigd is h^1
69,21	rondom < rondom mij h^1
69,28	door Vespazianus, door Titus < door een Vespazianus, door een Titus h^1
70,7	wit, zwart, rood marmer < wit en zwart en rood marmer h^1
70,8	rood porfier, zwart < van rood porfier en zwart h^1
70,10	rust en vrede < rust, vrede h^2, h^1
70,12	beminnelijkste < beminnelijkste, edelste h^1
71,7	niet uit < niet h^1

[p. 340]

71,20/21	Consul weldra onder Nerva < Consul hij ook korten tijd geweest^38 gn, h^1
71,21	worden < meer en meer worden h^1
71,22	zoû doen zien < deden zien h^1
72,3	keizerlijk purper < purper h^1
73,16	aequorei < aequori gn, h^1^39
74,18	doen < altijd doen h^1
77,9	want < maarh^1
77,18	ietwat < een beetje h^1
78,13	zijn: ik heb < zijn, want ik lijd h^1
80,29	waarnaar < waarop h^1
81,18-20	Bewonder 't genie des Egyptenaars, want hoe vaak brak de kunstenaar, wenschende meerdere kelken te scheppen, zijn bronzen schaal. < Bewonder 't genie des Egyptenaars: meer dan eens wenschte hij Te cizeleeren zoo dun kristal, en brak zelve zijn werk, tot hij slaagde... gn, h^1^40
82,18	men < je h^1
82,25	steeds levenslustig... < wees levenslustig en h^1
83,11/12	't Borsteldragend dier gelijk, dat Meleagros
	Velt met AEtolischen spies... < 't Borsteldragend dier gelijk, dat Diomedes
	Velt met AEtolischen werpspies.... gn, h^1^41
83,26	wat < dat gn, h^1
84,7	klonken < waren h^1
84,30/31	Cecilanus, zijne zich < Cecilianus' zich h^1
87,22	Martialis < uw Martialis h^1
87,26	en die < die h^1

38 Couperus heeft deze verandering in de ‘tweede druk’ laten aanbrengen. Vgl. Couperus en de Oudheid, p. 34-36.

39 Couperus heeft deze verandering in de ‘tweede druk’ laten aanbrengen. Vgl. Couperus en de Oudheid, p. 34-36.

40 Couperus heeft deze verandering in de ‘tweede druk’ laten aanbrengen. Vgl. Couperus en de Oudheid, p. 34-36.

41 Couperus heeft deze verandering in de ‘tweede druk’ laten aanbrengen. Vgl. Couperus en de Oudheid, p. 34-36.

[p. 341]

87,27	dat < die h^1
88,25	niet hem die < hem niet, die gn, h^1
88,31	maskers... Zij zijn < maskers... Zij zijn niet zoo zwaar als de Latijnsche, geloof ik. Ze zijn h^1
89,32	den < het gn, h^1
90,27	weifelde < twijfelde h^1
91,26	den < het gn, h^1
93,29/30	- Bij Fabulla?
	- Ja < - Bij Fabulla?
	- ...Fabulla??
	- Ja gn, h^1
93,31	nog < ze nog h^1
93,35	zoèt < zoo zoèt h^1
98,11	bulderde < donderde h^1
99,11	uit haat < haat h^1
100,10	navoorstelling < tooververtelling h^1
102,19	omziende < omziende naar de geesels h^1
102,22	tegen geeselen-zien < tegen ze geeselen-zien h^1
102,24	achtermuur met < achtergrond van h^1
103,33	en de < en vooral de h^1
104,5	Tacitus! Verginius Rufus! < Tacitus! h^1
104,14	schelen! Er < schelen! Wie zijn goede moderne tooneelschrijvers? Er h^1
104,32	zonder jùllie! < zonder jùllie, zonder jullie! h^1
105,15	ronde < witte h^1
105,33	schertsen en < schertsend h^1
105,36	dien < den h^1
106,17	dreigend < betuigend h^1
107,7	door < die, door h^1
108,10	die < de h^1
108,22	gewone < jonge h^1
108,26	in < met h^1
108,29	morgen < overmorgen h^1
110,25	werd < was h^1
110,27	voor < om h^1

[p. 342]

111,17	beminde < bevriende[?] h^1
111,19	senex < lammen senex h^1
111,28	luider < luid h^1
113,14/15	vrouwerol, ‘paraziet’ < vrouwerol, slaverol, “paraziet” gn, h^1
113,16	maar < eerst h^1
115,9	aedilen < waardige aedilen h^1
118,5	die < de h^1
118,25	toch < toe h^1
119,9	mimiek < muziek h^1
121,1	muilezels < muilen h^1
123,11	dominus goedig < dominus h^1
124,31	met < bij h^1
125,18	hoog < met h^1
125,35	morgen < overmorgen h^1
126,8	twee < drie h^1
127,25	zestien < zeventien h^1
127,25	gekregen? En < gekregen? Toen zijn broêr, Titus, nog heerschte? En h^1
127,27/28	Crispina.
	- De < Crispina.
	Crispinus lachte:
	- De h^1
127,33	is < is al h^1
128,22	zij; de fontein zweeg stil < zij h^1
131,27	Hij heeft < Heeft hij h^1
131,30	hèm?? < diè?? h^1
135,2	- Wie is dat...? < - Wie is dat?
	- Wie is dat...? gn, h^1
135,27/28	lachte Domitia en Domitilla en Fabulla schaterden < lachten Domitia en Domitilla en Fabula schaterde h^1
135,29	van < iets van h^1
137,16	van < op gn, h^1
137,31	het hen < hen het h^1
140,15/16	zoû willen < wilde h^1

[p. 343]

140,22/23	onduidelijk had < had h^1
141,19	werden < waren h^1
142,22	lauwer en sparrefestoen < lauwer-, sparrefestoen h^1
142,22	in < uit h^1
144,7	vele < hunne h^1
144,24	mager, hè? < oùd... h^1
145,5/6	hem...
	- Komt < hem...
	- De stommeling, dan heeft hij nièt slim gedaan.
	- Komt h^1
145,35	toch < dan h^1
146,5	van den < van het gn, h^1
148,22	werd het < werd h^1
149,6	de orchestra < orchestra h^1
149,7	biljet < biljetje gn, h^1
149,34	dieven en < dieven, de h^1
150,11	het < het toch h^1
150,35	van < in h^1
152,22/23	van morgen < dezen morgen h^1
153,12	weigeren < àfleenen h^1
153,19	de opene ruimte < het opene Theater h^1
155,27	spiraalde met dikke wolken < spiraalde, dikke wolk, h^1
155,34	groepeerden < beijverden[?] h^1
156,26	de < de jonge h^1
158,8	Nilus < Nilus belangstellend gn, h^1
161,3	Cosmus < Cosmus de geurwerker h^1
161,7	Wat is er, < Wat is er, wat is er...?! h^1
161,14	aan < op gn, h^1
162,25	zit < is gn, h^1
163,15	ezel, die... < ezel! h^1
163,30	ketting < kettingen h^1
164,8	zei < lachte h^1
169,28	verzekerden de choragi < verzekerde de choragus h^2
171,24	moderne < de moderne gn, h^2
174,22	in het Tribunaal! < in Tribunaal. h^2

[p. 344]

174,28	schrale < wat schrale h^1
174,29/30	uitspreidden de [...] vogelvlerken < spreidden de [...] vogelvlerken uit h^1
175,3	fluisterde < herhaalde h^1
175,4	vond, tot < vond, aan h^1
175,15	zoo veel < veel te veel h^1
175,19	emoties < emotie h^2, h^1
176,7	De < Pistoclerus, de h^1
176,16/17	liefdesbetuig < liefdesbeding h^1
176,18	die bij Nilus op < die gisteren op h^1
176,25	hadden < hoe hadden h^1
176,32	en < dat h^1
177,16	De adulescens < Pistoclerus h^1
177,21	den adulescens < Pistoclerus h^1
177,21	wezen zij < wezen h^1
177,21/22	fluisterden zij < fluisterden h^1
177,26/27	de fluiten < de gelijke fluiten h^1
177,27	rommelender < brommender h^2, h^1
177,32	was bijzaak < bijzaak h^1
178,5/6	jongeling daar?
	- Doe < jongeling.
	- Ja, doe h^1
178,26-28	paleis-officieren, schaarden zich, spere- en schilde-kletterend op de trappenvlucht, de Praetorianen. < paleis-officieren; Praetorianen schaarden zich, spereen schilde-kletterend op de trappevlucht... h^1
178,33	Consuls < Keizerin h^2, h^1
179,6	dicht < toen dicht h^1
179,20	hurkte de nar < zette de nar zich h^1
179,22/23	de Keizer, ook ernstig, antwoordde < de keizer antwoordde ernstig h^1
179,31/32	scaena-muur. Herhaalde < scaena-muur. Herhaalde zich de hymne en danste “Attis”... Herhaalde h^2, h^1
179,34	- Water... Water... < - Aqua! Aqua! Watèr... Watèr... h^1

[p. 345]

180,3	snuiven < te snuiven h^1
180,4	doen < te doen h^1
180,13	vergetende < vergeten h^1
180,19/20	in het Theater < ter zij, spiedde in het Theater h^2, h^1
180,21	belang ging stellen < belang stelde h^1
180,22	met de < met die h^2,h^1
180,25	den adulescens < Pistoclerus h^1
181,2	was < had h^1
181,5	met < van h^1
181,6	verlossen < vrij maken h^1
181,7	die < de h^1
181,9	tafel < tafelen h^1
181,11	ièts < ièts meer h^1
181,15	had < kreeg h^1
182,3	deze < hare gn, h^2, h^1
182,18	adplaudere: het < adplaudere aangegeven door de hier en daar verspreide, rythmiesche cadenseerende klappers-in-de-handen: het h^1
182,18	klaterend < kletterend, klaterend h^1
182,21	kort slotwoord < nog slotwoord h^1
182,26	omgang < cuneih^1
183,1/2	vrouwen, den kristallen koelbal tusschen de warme palmen bewegend < vrouwen h^1
183,26	kluchtige < kluchtiger h^2, h^1
183,29	om de wangen en het achterhoofd < om wangen en achterhoofd h^2, h^1
183,33	dingen; < dingen; zoo het niet ware verboden, hadden zij gaarne om succes te hebben, een reusachtige fallus telkens tusschen de plooien van hun kleeden gezwaaid h^1
184,5	vraatzuchtig < vraatzuchtig en gulzig h^1
184,7	clown < nar h^1
184,17	exodium-spelen < exodium-spelen: de [xxx] h^1
184,18	stralend, < stralend en h^1
184,20	zei < kwam h^1

[p. 346]

185,8	roode en < roode, h^1
185,13	Of liever < Maar eerst, h^1
185,14	eerst flink zoenen < zoenen h^1
186,15/16	gezichten, < gezichten en h^1
187,4	nicht < zuster h^1
187,6	Crispina! Onze moeder?? < Crispina? h^1
188,2	tal van < vele h^1
188,6	mantel < gladiatormantel h^1
188,29	Wàter! Watèr!! < Aquà-à! Aquà-à-à! Watèrr!! h^1
189,10	was wel < was zoo h^1
189,11	uur < uur aan h^1
189,15/16	toch links en rechts < toch door de zaal gn, h^1
189,17	was toch < was h^1
190,23	Het was < Het was van h^1
190,35	O-o-o-oh < O-o-oh h^1
191,4	véel lager < héel lage gn, h^1
192,7	aan < tot gn, h^1
193,4	nu < plots h^1
194,13	weêrzin < weêrpijn h^1
194,14	starende < toekijkende h^1
198,7	dien < den h^1
198,23	Nigrina... zei Cosmus. < Nigrina... h^1
199,6	was < nat h^1
199,20/21	in zijn arm den knaap < den knaap in zijn arm h^1
200,8	het < dat h^1
200,18	zei Cecilianus < offerde zich Cecilianus op h^1
202,9	om < met h^1
202,30	ezel! klonk het van alle kant. < ezel! h^1
203,22	van den troep < der troep gn, h^1
204,20	vrouwen < meiden h^1
206,3	Toonde < Toonen liet h^1
206,25	leuk < wat leuk h^1
209,28/29	overmorgen...
	- In < overmorgen...
	- Ja óvermorgen, zei Cecilius.

[p. 347]

	- In onze plaats...?
	In h^1
210,25	Neen < Ach h^1
211,8	die < de gn, h^1
211,26	en de < en die h^1
212,9	de feesten < zij nu h^1
212,12	Spelen, en zes < Feesten, zes h^1
212,12	Circensische Spelen < Circensische Feesten h^1
212,13	den < het gn, h^1
212,19	het < den h^1
212,31	onder < met h^1
213,17	Hij < Het h^1
215,23	zeide de senex < zeiden zij h^1
216,17	bij hem < met hem gn, h^1
216,33	zeide de < zei de h^1
219,9	niet... < niet tot... h^1
220,21	de stof < stof h^1
220,28	glansde < gleed h^1
221,3	zang en dans < zang, dans h^1
221,10	gewoon < gewend h^1
222,12	het < dat h^1
222,25	niet dus < dus niet h^1
222,32	ze < ze eens h^1
224,9	wel < ze gn, h^1
224,24	netjes < goed en netjes h^1
225,8	van < af h^1
225,20	het < me h^1
227,4	iederen < èrgens, iederen h^1
227,29	op het < op het eenige h^1
227,30	donkerde < fronsende h^1
228,6	een wacht van < de wacht der h^1
228,25	donkere < donkerende gn, h^1
228,29	akelig < zoo akelig h^1
228,32	uit < in h^1
229,4	zacht..., zei Decius < zacht... h^1

[p. 348]

229,12	praten < vragen h^1
229,30	wisten, na eerst slechts vermoed te hebben < wisten h^1
230,15	alles < hier alles h^1
230,22	moeder en vonden < moeder, vonden h^1
230,24	ze < hen h^1
230,27	waar en wanneer zij het laatst hadden gespeeld < waar zij vóor Rome het laatst hadden gespeeld gn, h^1
231,16	met < bij h^1
231,17	vertrekjes < vertrekken h^1
231,19	Die was < Het was gn, h^1
231,19	Die zag < Het zag gn, h^1
231,31	kleurige < zacht kleurige h^1
232,2	Op rood < Op de rood gn, h^1
232,16/17	af houden. Zij < af houden. Wat waren zij mooi! Zoo fijn en toch sterk en gezond! Zij h^1
232,23	van < om h^1
233,9	stil gierde < gierde h^1
233,28	en < en met h^1
234,35	wringen < wringen en wenden h^1
234,35	schuiven < schokken h^1
236,2	ontroering < ontroeringen h^1
238,21	gras < groen h^1
241,4	had < had hen h^1
241,27	hen < hen nu h^1
241,33	druipende < natte h^1
243,30/31	Toon dat contract! raasde Crispinus tot zijn zuster. Ben jij gek geweest?! Heb < Ben je gek geweest?! raasde Cripinus tot zijn zuster. Heb h^1
245,11	elke < alle h^1
245,14	den knaap < het kind h^1
245,29	langs < met h^1
247,5/6	tempels, de eerebogen en -zuilen, de bazilieken < tempels, de bazilieken, de eerebogen en -zuilen h^1
247,34	Gij zijt < U is h^1
248,7	gij zijt < u is h^1

[p. 349]

249,22	boven < voor gn, h^1
250,19	hadden < vonden h^1
251,21	lotus < roos h^1
252,7	luid-op < hard op h^1
252,31	en sliep door < en sliep. En sliep door h^1
253,18	over < aan h^1
253,25	Augusta < Domina h^1
253,28	Augusta < Domina h^1
255,28	doortrilde < doorrilde h^1
256,5	ver < ginds h^1
256,29	jongen < knaap h^1
260,13	lange < lange, lange h^1
261,3	hij < hij nog gn, h^1
262,14	jongen < zoete kind h^1
263,4	zaligheid < zaligheden gn, h^1
265,17/18	al wat ge zegt < wat u zegt gn, h^1
265,31	mijn zoet < zoet h^1
269,29	Dat hoorde ik reeds, zei Plinius < Toch niet? schrikte Plinius h^1
270,11	ben < was h^1
270,21	pastei, neem van < pastei meê, van h^1
271,13	die < deze h^1
271,24	Wat een < Aan een gn, h^1
272,10/11	Suetonius.
	- Neen < Suetonius.
	- Neén! zeiden zij allen.
	- Neen h^1
273,20/21	welnu, welnu < welnu h^1
274,1	de < zijn gn, h^1
277,4	van < met h^1
277,31	tweelingen < twee tweelingen gn, h^1
278,34	Christus is een < Christus, een h^1
279,6	aan hen < hun h^1
279,20	dan tot < tot h^1
279,26	strak en bleek < strak bleek h^1

[p. 350]

280,5	hoe de gladiator < dat de gladiator h^1
280,20	muren < wanden h^1
280,26	zij op < op h^1
280,29	den doodstraf < doodstraf h^1
280,29	geweest zijn < zijn h^1
281,23	donkere < bruine h^1
281,31	ge < u h^1
282,20	meestal < altijd h^1
282,22	nissen < nisjes h^1
282,35	met < als h^1
283,26	nissen < nisjes h^1
283,34	mijn < zoete h^1
284,22	te geven < gegeven h^1
285,11/12	in een < in h^1
286,23	nog meer < niet meer h^1
286,35/287,1	ondeugende < donkere h^1
290,2	lieve, jonge < heeljonge h^1
290,32	jongens < twee jongens h^1
291,18/19	van verder < verder h^1
291,35	Dat < Dáar gn
292,2	radeloos < weêr h^1
292,26	gebaar < gehuil h^1
292,33	uitgezakte < ingezakte h^1
295,20/21	tweelingen en de twee gladiatoren < tweelingen, Afer en Syrus... h^1
295,32/296,1	die zoo goede vrienden waren geworden < die ook dien dag waren aangekomen, h^1
298,11	De < Die h^1
298,35	jammeren! bezwoeren < jammeren, dominus!! bezwoeren h^1
300,35	nóoit < nóoit met ze h^1
301,22	jongensoogen < kind-oogen h^1
302,4	allen < alle de gasten h^1
302,11	en Cecilius < met Cecilius h^1

[p. 351]

302,19	meiden < vrienden h^1
302,30	worstjes < saucysjes h^1
303,7	omarmde < handen schudde h^1
303,22	de gelegenheid < een gelegenheid gn, gelegenheid h^1
303,27	plaagde < vroeg h^1
304,1	toren, < toren af h^1
306,12	om, om < om, en h^1
307,35	vertoon: àls < vertoon: àls ik dan afscheid neem van de stad, waar ik maanden was, àls h^1
309,1-313,20	verklaring [...] Davide Ruhnkenio. < ontbreekt gn, h^1

Afbrekingstekens

In deze uitgave van De komedianten moeten de volgende afbrekingstekens als een koppelteken gelezen worden:

17,26	en-
18,7	en-
20,6	kunstenaars-
22,12	kolom-
22,23	exodium-
23,4	minnaars-
28,14	emotie-
39,27	taveerne-
44,17	nieuwe-
45,6	mimus-
45,13	‘eerste-
48,17	mimus-
55,3	Rood-
55,12	morgen-
66,26	rood-
79,12	Pompeïus-
84,8	linker-
85,7	verlangen-
94,12	Palatinus-
100,9	muzikaal-
100,16	dominus-
109,10	schorrie-
120,14	roode-
141,29	‘Intrat-
141,30	viole-
146,35	Consulaire-
147,10	goud-
147,33	veertig-
150,31	veertig-
157,17	ontslag-
159,19	vaag-
160,15	half-
169,8	wel-
176,8	jonge-
179,6	vijf-
181,4	Plautus-
226,26	tweeling-
245,29	fresco-
250,9	in-
254,21	fengiet-

[p. 352]

261,15	gladiatoren-
275,28	man-
277,25	dominus-
279,4	man-
288,2	‘eerste-
289,26	dominus-
291,16	gladiatoren-
300,20	komediante-
311,25	vrouwe-

* Voor de bibliografische gegevens werd onder meer gebruik gemaakt van het Bibliografisch Repertorium Louis Couperus, een door zwo gesubsidieerd project, onder redactie van G. Borgers, E. Braches, K. Reijnders, uitgevoerd door Marijke Stapert-Eggen.

Zie voor de editieprincipes van de Volledige Werken Louis Couperus: Algemene verantwoording van de Volledige Werken Louis Couperus. Utrecht/Antwerpen, 1987. De editieprincipes zijn vastgesteld door Ernst Braches, Jan Fontijn, Karel Reijnders, Marijke Stapert-Eggen en H.T.M, van Vliet.