Brieven van den nutteloozen toeschouwer

[p. 77]

Nawoord

Op 10 juni 1914 vierde Louis Marie Anne Couperus (1863-1923) zijn eenenvijftigste verjaardag te München, in Pension Grebenau aan de Wittelsbacherplatz nummer 2, het adres waar hij ook in de zomers van 1912 en 1913 had gewoond om de hitte van het Middellandse-Zeeklimaat te ontvluchten. Had hij een jaar eerder in hetzelfde huis al tal van felicitaties mogen ontvangen, die hem hadden geïnspireerd tot de ontroerende bedankschets ‘Ter uwer verjaring’ (herdrukt in de Verzamelde werken deel IX 1975², 445-453), ter gelegenheid van deze verjaardag arriveerde een officieel geschenk, bijeengebracht door een speciaal feest-comité, nog bedoeld als huldeblijk voor Couperus' gouden feest en tevens voor het zilveren jubileum van zijn eerste, in 1889 verschenen roman Eline Vere. Dit, driedelig, geschenk bestond uit een Liber Amicorum met bijdragen van kunstenaars ‘van het aan het Litteraire grenzende “gebied”’ en een felicitatie-album met een groot aantal namen op visitekaartjes (beide bewaard in het Letterkundig Museum te Den Haag). Bovendien was er een som gelds verzameld, die Couperus in staat moest stellen samen met zijn vrouw Elisabeth de lang verbeide reis door Egypte te realiseren. In een brief aan de Hoofdredacteur van Het Vaderland, gedateerd München 5 juni 1914, en op zijn verjaardag in het avondblad van de Haagse krant geplaatst, sprak Couperus openlijk zijn dank uit voor deze blijken van waardering, die voor hem zo'n ‘charmante troost’ hadden betekend bij het onvermijdelijke ieder jaar ‘ouder worden’, zijn grote nachtmerrie. Deze Open brief (herdrukt in Richard Erbe, Louis Couperus, Nagelaten werk 1975, 189-190) zou voorlopig Couperus' laatste bijdrage zijn aan Het Vaderland, de krant waaraan hij met grote regelmaat vanaf 1909 iedere week een feuilleton had afgedragen. En van de reis

[p. 78]

naar Egypte zou moeten worden afgezien. Naast de angst voor het ouder worden en de wanhoop over de groeiende stapel werk, die hij als broodschrijver moest afleveren, kwam een derde, de twee andere verre overvleugelende kwelling Couperus' toch al tot depressiviteit neigende gemoed plagen: in augustus 1914 werd het echtpaar Couperus-Baud in München overvallen door het uitbreken van de eerste wereldoorlog.

De schrijver van zovele historische romans en novellen (in die tijd was hij onder andere bezig aan de roman De ongelukkige, over de laatste Morenkoning Boabdil/Aboe-Abdallah) zag zich onverwachts door de geschiedenis ingehaald en moest uiteindelijk bekennen dat hij aan de illusie van het verleden de voorkeur gaf boven de realiteit van het heden. Trachtte Couperus aanvankelijk nog greep te krijgen op die eigentijdse geschiedenis: ‘Ik wil mijn eigen Tijd kennen’, spoedig zag hij in dat, waar er van objectieve informatie toch geen sprake kon zijn, hij zijn ‘Hedendaagsche Geschiedenis’ nooit zou leren kennen en dat - o teleurstelling - ook voor de historie van het verleden slechts een illusie van wetenschap kon gelden. Bovendien werd de gruwel van een moderne oorlog hem te veel (en zelfs vervelend). Uit een brief van 10 november 1914 aan zijn vriend, de schrijver Cyriel Buysse blijkt dat hij zich diep ellendig moet hebben gevoeld: ‘Maar verder beken ik, dat ik nòch schrijf nòch werk: ik ben als gehebeteerd en ziek om wat er gebeurt.’ (H.W. van Tricht, Louis Couperus, Een verkenning 1965², 174.) De ‘Nuttelooze Toeschouwer’ die zich aangegrepen voelde door de tragiek van de oorlog als visionair drama sloot zich af voor de iedere dag terugkomende confrontatie met het leed van de slachtoffers: ‘mijn eigen tijd nù te leven, te kennen, ìs mij te zwaar’ en besloot, als vreemdeling uit een de neutraliteit handhavend land toch al buitenstaander, tenslotte te proberen de ‘Wereldbrand’ de rug toe te draaien. Hij vertrok met zijn vrouw in september naar Florence, en toen bleek dat de oorlog hem ook daar dreigde te achtervolgen keerde het echt-

[p. 79]

paar begin 1915 terug naar Nederland. Over deze repatriëring en de reden ervoor: een plotseling ontkiemde vaderlandsliefde, schreef Couperus als eerste feuilleton van een nieuwe reeks voor Het Vaderland van 6 maart 1915 De terugkeer (herdrukt in de Verzamelde werken deel IX 1975², 597-603). Het door hem zo zeer beminde Italië zou hij nooit meer terugzien.

In een tiental feuilletons voor de krant in briefvorm, die hij begon te schrijven in München op 1 augustus 1914, de dag waarop de oorlog tussen Duitsland en Rusland uitbrak, en die hij eindigde op 22 september van datzelfde jaar in Florence, heeft Couperus die eerste chaotische oorlogsmaanden en zijn reflexie op de gebeurtenissen beschreven. Omdat de post in die tijd ernstig vertraagd was zijn de brieven pas enkele maanden later in het Vaderland gepubliceerd (achtereenvolgens in de avondedities van 24 oktober; 31 oktober; 7 november; 15 november; 22 november; 29 november; 6 december; 13 december; 20 december en 24 december 1914).

Onder dezelfde titel Brieven van den nutteloozen toeschouwer zijn ze opgenomen in de 4e bundel Van en over mijzelf en anderen L.J. Veen-Uitgever, Amsterdam (1917).

Van deze bundel verscheen in 1918 een herdruk in twee deeltjes. Het eerste deeltje heette, naar het eerste verhaal, Der dingen ziel. De titel van het tweede deeltje luidde, eveneens naar het eerste verhaal, Brieven van den nutteloozen toeschouwer L.J. Veen-Uitgever, Amsterdam (1918), en bevatte, naast de tien Brieven nog drie verhalen, alle uit 1915 en met de Brieven niets te maken hebbende: De uren; De moord op den optimist; De grootvader.

In deel IX van de Verzamelde werken² G.A. van Oorschot, Amsterdam 1975 zijn de brieven alle tien opgenomen onder de titel Brieven van een nutteloze toeschouwer (p. 539-596).

Deze facsimile-uitgave is gemaakt van de uitgave uit 1918. De drie losse verhalen zijn weggelaten.

[p. 80]

Het is niet bekend wie de ontwerper van het bandje is.

Bij de tweede brief in Het Vaderland van 31 oktober 1914 heeft de Redactie een noot toegevoegd: ‘Wij zullen zorgen dat Couperus zijn “Vaderland” weer geregeld ontvangt.’ Deze noot is in de uitgaven uiteraard niet overgenomen.

Bovenstaande bibliografische gegevens zijn ontleend aan een in voorbereiding zijnde Repertorium Louis Couperus, een door ZWO gesubsidieerd project onder redactie van Prof. Dr. G. Borgers, Dr. E. Braches en Dr. K. Reijnders. R. Breugelmans verleende toestemming tot het overnemen van gegevens uit de door hem samengestelde lijsten van krante- en tijdschriftpublikaties van Louis Couperus.

Bronnen:

	F.L. Bastet, Amice, Brieven van Louis Couperus aan zijn uitgever II (1902-1919)'s-Gravenhage 1977
	Richard Erbe, Louis Couperus, Nagelaten werk Assen/Amsterdam 1975
	H.W. van Tricht, Louis Couperus, Een verkenning^2 Den Haag 1965
	Albert Vogel, De man met de orchidee 's-Gravenhage/Rotterdam 1973

Westerbroek, Marijke Stapert-Eggen