Zedekunst dat is wellevenskunste

Derthienste hoofdstuck
Van blydschap ende vrueghde

1. Men vint ghoede ende quade blydschap ende vrueghde. De ghoede is godlyck ende eeuwigh, of godlyck ende tydlyck, tot d'eeuwighe anwyzende. De eeuwighe ende godlyke is een lustighe ruste of een rustighe luste, stil ende volkomen. Maar de godlycke ende tydlycke blydschap is een onvolkomen ende zoete hertsroeringaant., veroorzaackt uyt ondervintlyck weten van datmen eenigh quaad ontghaat, of datmen eenigh ghoed verkryght.

2.² Als deze lustighe hertsroeringaant. matigh is, zo werd zy blydschappe, maar is zy onmatigh, zy werd vrueghde ghenaamt. De blydschap is een zoete, maar de vrueghde een krachtighe beweghingh des ghemoeds, zo dat de blydschap inden vuyst (alsmen zeyt) lacht,

2 Als ... ghenaamt zie hiervóór, de aanhaling uit Cicero bij I. 3. 18 (blz. 20). uytbarende alleen in W.W. staat: uytvarende.

[p. 69]

maar de vrueghde luyde uytbarendeaant. met handkloppen, roepen, juychen haar zelven openbaart.

3. Want de vrueghde, verhueghende 'therte onmatelyck, den lichame met springhen ende huppelen verhueght, daar na zy den name vrueght (dat is verhueght) oock schynt ontfanghen te hebben.

4. Zo is dan blydschap een lustighe hertsroeringheaant., voortkomende uyt kennisse van eenigh teghenwoordighe ghoed, onder welck ghoed oock werd gherekent het quaad dat teghenwoordelyck wegh ghaat ende verdwynt.

5. Is dit ghoed groot of kleyn, de blydschappe is mede groot of kleyn. Zy is oock ghoed of quaad, na dat de dinghen zyn daar inne zy bestaat. Dit hangt an de kennisse ende 't oordeel van dien. Is dat oprechtaant., zo kentmer inder waarheyd het ghoede ende men verblyt zich dan nerghens in dan in dinghen die warachtelyck ghoed zyn. Dit is dan oock ghoede blydschappe.

6. Maar is oock de kennisse valsch, zo datmer het quade voor ghoed oordeelt, zo verblytmen zich in quade dinghen, die t' onrecht voor ghoed gheoordeelt, begheert ende benaarstightaant. zyn. Wat kan dit oock anders wezen dan een quade blydschap, welx eynde droefheyd is?

7. Oorzaken van ghoede blydschappe zyn datmen warachtelyck vry ende ledigh werd van eenigh teghenwoordigh quaad, of datmen eenigh ghoed datmen niet en hadde, teghenwoordelycken verkryght.

8. Dit gheschiet inden mensche die inder waarheyd het quade verderflyck kent, dat vyandlyck haat, hatelyckaant. bevecht ende vromelyckaant. verwint, doot ende vernielt, ende inden mensche die waarlycken 'tghoede heylzaam kent, dat vriendelycken lieft, lieflyck naspuert ende met wenschen vint, anneemt, beleeft ende met vereenighet.

9.⁹⁹ Zo ontwordtaant. ende sterftmen* het quade ende de zonde, ende zo wordmen ghoed daar inne men recht lieft het ghoede ende het quade haat. Zulck ontworden vant quade ende zulck ghoed worden zyn beyde ware oorzaken van oprechteaant. blydschappe. Dit is beyde een godlycke blydschappe, een zalighe weelde des ghemoeds, een bloeyende versterckinghe des lichaams ende een lustigheaant. ghezontheyd der zielen.

9 sterftmen het quade zie hiervóór, noot bij I. 10. 5 (blz. 49).

9 men recht er staat: met recht.

[p. 70]

10.¹⁰ Want alle die alzo het quade ontwordt, die wordt ghoed niet in een verbeeldelycke wane, maar in een ondervintlycke waarheyd. Dit gheeft een oprechte ende stadighe blydschappe ende is niet anders dan weldoen ende vrolyck wezen, het alderbeste ghoed alder menschen. Wie dit kan, inder daat, niet inder praat alleenlyck, die heeft ghewisselyck wel levens kunst.

11. Ick noeme deze blydschap oprecht ende ghestadigh, ende dat niet zonder redene. Ist niet oprecht dat in oprechte zaken is bestaande? Ist oock niet ghestadigh dat nemmermeer en verandert? Tis immers te recht oprecht datmen uyt quaad in ghoed wordt verandert. Zo vintmen oock gheen beter ghestadicheyd dan daar men, ghoed zynde, nemmermeer int quade en verandert. Daar en verandert zulcke oprechte ende stadighe blydschap dan oock nemmermeer in rouwe, zo de valsche altyd doet.

12. Het verkryghen vant gheliefde ghoed baart altyd blydschap. Alle verkryghinghe van 'tghoede datmen lief heeft, verlustight die ziele met blydschappe. Die alzo altyd het quade uyt zich verjaaght, ende altyd het ghoede najaaght, doet altyd wel ende rechtvaardelyck. Wel ende rechtvaardelyck te doen is den rechtvaardighen een lust ende blydschappe. Deze verkryght zo doende oock altyd het gheliefde ghoed. Hy is dan door zulck verkryghen ghestadelycken blyde. De zichtbare zonne werd dickmaal met bruyne wolcken verduystert, maar gheen truerighe wolcken en moghen deze ware blydschappe benevelen.

13.^§§13-15 Zodanigh is der oprechtenaant. blydschappe. Welx dochteren

10 weldoen ende vrolyck wezen vgl. Pred. 3:12 (Vulg.: Et cognovi quod non esset melius nisi laetari et facere bene in vita sua). Plantin schreef op 1 April 1586 aan Arias Benedictus Montanus: Bene vivere et laetari optimum (Correspondance de Christophe Plantin publ. par J. Denucé, t. VII (Antw.-'s-Grav. 1918), p. 296). - Ook Spinoza's ‘bene agere et laetari’ zal wel in verband staan met de woorden van den Prediker.

§§13-15 Vgl. Foxius, Ethicae compendium, p. 172sq.: Itaque unum est commune quasi genus iucundarum affectionum, quod varias sub se formas complectitur, laeticia: cui hae omnes formae subiiciuntur, Hilaritas, gaudium, voluptas, delectatio, recreatie. Atque hilaritas quidem est, animi levis commotio, ex opinione boni praesentis. Gaudium, opinio firma de bono praesenti, quae animum delinit suavitate. Voluptas, opinio recens boni praesentis. Delectatio, voluptas animum suavitate aliqua sensus emolliens. Recreatio, iucunda laboris levatio. Sed harum omnium formarum una est radix, idemque usus: quanquam ratione diversa eaedem ipsae considerentur. Nam ad vitae quidem necessitatem sublevandam, tollendamque animi tristitiam, laeticia est nobis concessa.

[p. 71]

ende ghezelschappe zyn vrueghde, vrolickheyd, wellust des ghemoets, vermakelyckheyd, ghenueghte ende wat desghelyx meer magh zyn.

14.¹⁴ Vrueghde is (zo ghehoort is) een krachtighe, maar vrolickheyd is een zachte hertsroeringaant. doort weten van eenigh teghenwoordigh ghoed. De welluste voors. is een lieflycke blydschap, bestaande int ghenieten des teghenwoordighen ghoeds, maar de vermakelyckheyd is een zoete verlichtinghe ofte verquickinghe des arbeyds, ende ghenueghte is een verjaghinghe des ghebrecx door verkryghinghe van alle 'tbehoefdeaant..

15. Van alle deze spruytkens, verscheyden zynde van ghedaante ende grote ghemeenschap met elckander hebbende, is d'eenighe wortele blydschappe. Deze, met alle 'tvoors. haar ghezelschappe, werd den ghoeden mensche van Gode ghenadelyck verleent, tot een noodurftigh onderhoud zyns levens, om des levens moeyten zoetelyck te draghen ende de verdrietelyckheyd van dien te verjaghen.

16. Maar onghelyck anders ist mette voorgheroerde quade blydschappe. Want die komt voort niet uyt trouwe waarheyd, maar uyt een valsche wane, die 'tquade voor ghoed doet achten. Deze is den ghenen daar inne zy komt altyd quaad ende schadelyck.

17. Want deze vrueghde is van zelfs zo quaad, dat zy noodzakelyck quaad moet maken ende maackt allen den ghenen daar zy inne komt. Zy komt in den mensche doort ghevoelyck ghenieten der zinnelycke lusten, of doort verkryghen vande onwyze begheerten.

18. Altyd vallet schadelyck, daarmen om tsnoodste wille het alderbeste verzuymt. Men vint niet snoders, ja beestelyckers, dan zich te begheven inden dienst vande lichamelycke wellusten. Wederom en vintmen niet dat beter ende edeler is dan de stadighe blydschappe des ghemoeds. Zo wie dan ter liefden van die voors. dierlycke, dienstbare, ydele, vluchtighe ende rouwbarende lyflycke lust de ware, vrye, edele ende godlycke, altyddurende blydschappe des ghemoeds verzuymt, die lydt daar door de alder grootste schade diemen hier magh lyden.

14 zo ghehoort is zie §2.

[p. 72]

19. Schadelyck is dan die snoode vrueghde, als die d'alderbeste doet ontberen, dat is die om te grypen na een valsch ende vluchtigh ghoed, het ware ende eeuwighe ghoed mist ende derft, twelck men hadde moghen hebben, zomen 'tzelve na vermoghen hadde willen benaarstighenaant..

20.²⁰ Maar boven al is schadelyck, quaad, ja duvelsch, de vrueghde der godlozen, die zy scheppen uyt het verdriet huerder vyanden, te weten der vromen. Want deze verblyden hen als zy quaad doen. Huere voeten (of begheerten) strecken met lusten om bloed te storten ende de ghoeden te vernielen.

21. Ghelyck het nu is een volmaacktheyd der dueghden, daar des menschen hooghste blydschap ende lust is ander menschen te helpen, nut te zyn ende ghoed te doen, zo ist oock de opperste volkomenheyd aller boosheyden, daar des quaden menschen meeste vrueghde ende lust is ander menschen, immers de besten, te quellen, te schenden ende te vernielen.

20 huere voeten ... storten zie Jes. 59:7 en Jer. 14:10. - Vgl. W.W. I 180^d, III 118^d, 119^a.