Logo DBNL
Oogh-water (1630)

Oogh-water

(1630)–D.V. Coornhert–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Oogh-UUater.

Opten etter des voor-oordeels, in den Oogen van den ondersoecker der Delfscher Predicanten.

 

 
1.

 

1GHyluyden seght, dat mijn Boecxken dient tot minderinge van mijn aensien dat ick meyne te heb-ben, ende dat God my tot een Dwaes ende te schande maeckt, als ick meyne seer wijs te zijn ende groote eere te behalen. Want mijne uytsinnigheyt sal eenen yegelijck open-baer worden.

 

 
2.

2 Dat is een ernstigh werck met spot ende schamp begonnen, 'twelck ick uwe gewoon-te gaerne toe-geve: al die wel wete datmen lichtelijcker sijn oude schoenen, dan sijne ou-de zeden verwerpt; wat anderen van my houden en weet ick niet. Maer seer wel weet ick, dat ick met mijn schrijven niet en soecke mijn eere of menschen jonste, maer Godes eere ende mijns Naesten nut, tot mijn ver-achtinghe ende schade. Soo weet ick mede seer wel dat ick ben al veel minder ootmoe-digh ende wijs, dan ick behoore ende wel wen-sche te wesen, Godt make my ende u luyden beter dan wy zijn.

 

 
3.

3Uoort Schrijfdy aldus. Want onder die personen des Catholijcken geeft hy sijn ghe-voelen te verstaen, ende aller der geenre die met hem die schoone waerheydt also vrijen, datse haer altijdts vry ende ledigh houden van alle uyterlijcke professie van Religie, dat is, altijdt soecken nimmermeer vinden.

 

 
4.

Wie licht ghelooft werdt licht bedrogen. Inde Rooms. Cathol. Religie ben ick gebo-ren ende opghevoedt, daer inne sie ick groo-te gebreken: in der Broederen Religie geen cleyne: maer in de uwe (so vele de leere aen-gaet) d'aldergrootste. Dit schrickt my daer af. Bewijst uwe Religie de waerachtighe te zijn, ghy sult my stracks, als icx versta ende sie, daer inne sien. Maer dit suldy lancksaem doen. Dus hebdy't te wijten u niet bewijsen van sulcks, ende niet mijn ongheloof, dat ick my tot u Ghemeynte niet en mach begeven. Aengaende nu mijn soecken weet ick dat God in sijne beloften getrou is. Dit maeckt my meerder hoop om te vinden, dan ghyluy-den mocht hebben, soo langhe ghy blijft in u mis-trouwen, in u ongheloove, ja in u opent-lijck wederspreken van soo vele clare, vaste ende milde beloften des Almachtighen ende waerachtigen GODES, alle eendrach-telijck houden't niet alleen van een toereke-lijcke: maer opentlijck van ware goedtwor-dighen in ende door Iesum Christum onsen Heere.

 

 
5.

4Ick hadde gheschreven die dolingen scha-delijck te zijn in't ghemoedt, insghelijcks datter zijn ziel-moordelijcke dolingen, daer by oock dat die secten vol dolingen zijn, ende boven alle dat noch, dat ick houde dat on-der den Romanisten ende onder die secten oock zijn ware lidtmaten Christi. Hier uyt5 besluyt ghyluyden, dat alle die daer secten aenhanghen, soo langhe sy sulcks doen, niet en mogen gehouden werden voor ware lidt-maten Christi, ende meynt my daer door strij-digh te maken teghen my selve.

 

 
6.

Ick segghe daer, noch nerghens dat alle dolinghen ziel-moordelijck zijn als die, God danck, den onderscheyt tusschen dolinghen die verdoemelijck zijn, ende die niet en zijn verdoemelijck kenne. Dus doedy my hier onghelijck met vervalsinghe mijnder woor-den, ende met opdichtinghe van 'tghene ick noyt ghedacht, vele minder gesproken, ende noch vele minder gheschreven hebbe. Soo alle dolinge verdoemelijck waer, lieve waer bleven wy alle? Ia oock ghyluyden selve?6 soude oock yemant onder den uwe selve der-ren segghen: ick ben sonder alle dolinghen?

'Tander stuck hier inne is dit voorgaen-de ghelijck, want daer verandert ghy oock myne woorden, die houden te zijn onder alle secten. Dit verdraeyt ghy ende seght, van secten aen te hanghen. Dats gheen oprech-tigheydt. Want yemandt mach onder een Secte zijn sonder die aen te hanghen, ende sonder daer door van de ware Kercke Go-des verscheyden te zijn: maer niemandt en mach een secte aenhanghen( Ick meynt al metter herten) sonder hem self af te scheyden van de ware Kercke Godes. Dit weer ghy7 hier na self wel te segghen, te weten, datmen8 mach zijn onder die Romanisten, sonder die valsche leere ende Afgoderije aen te hangen. Soo wederspreeckt ghy hier u self met openbare Calumnien, ende ick gheensins my.

 

 
7.

Ghyluyden seght dat ghy door Godes ge-9nade die Fondamenten der Christelijcker Religions suyver hebt. Soo meynt oock elck van de andere de sijne de schoonste. Maer hier in zijt ghyluyden bedroghen. Want ick10 dencke u onlancks te toonen sulcke vlecken onder uwe Oxelen, dat ghyse al lancksaem11 met Nitro sult afwasschen, ende datmen sal verstaen, datmen u luyden Predicanten ende schrijvers van dese ondersoeck, met vele meer-der waerheyt mach noemen ghedeformeert, dan ghereformeert, dats wel verde van u gheroemde suyverheydt.

 

 
8.

Ick vreese, seydt u onwijse Onderwijser,12 dat dat gebreck (te weten liegen) wel 'tlaet-ste sal zijn, 'twelck sy in haer Schole van perfectie af te leeren sullen hebben. Wien ghyluyden hier logen wilt aentijen, ende weet ick niet. Ben icx noch, dats buyten mijn we-ten ende hope dat te ontleeren. Maer seght

13 doch Mannen, merkct ghyluyden noch self niet, hoe ghyluyden self zijt ghereformeert. Ghy pronckt met uwe sondelijckheyt niet an-ders, dan of sonde deuchde, ende of sondigh zijn Gode aenghenaem ware. Daer teghen bespot, lastert ende kettert ghyluyden den ghenen die willende Godes menichvuldigh a bevelen ghetrouwelijck in Christo gehoor-samen: ende die Gode vastelijck gelooven in sijne menichvuldighen b beloften, in Christo hopen te verwerven, t'ghene Godt henluy-den beveelt ende dat hy hun belooft te ghe-gheven: niet anders dan of na Godes beve-len ende beloften perfect te willen worden, een grouwel ware voor Gode, ende een Ket-tersche dolinghe. Dat heet die H. Schrift het quade goet ende het goede quaet noemen: waer dat eenighe stuck niet genoech om elck te doen verstaen uwe gereformeerde Refor-matie?

 

 
9.

Op mijn segghen dat de Keyser Kaerle ende na hem die Coningh van Spaengien, ver-keerde middelen gebruyckt hebben, om Ket-terijen te beletten of te verhoeden, segdy dat ick daer mede genoeghsaem te kennen geve, dat een Overheydt schuldich is die rechte middelen te ghebruycken. Hier af maeckt nu u blinde Onderwijser een groote feeste, als my vast hebbende in een onbrekelijcke stric-ke, gaet hier vast in't breede weyden, ende seyt alsoo:

 

 
10.

14Dit is een groote sake daer op de aen-hanck ende liefhebbers Coornherts wel mo-gen letten, dewelcke geen Religions dwanck in't kleyn och in't groot die vande Magi-straet moghen ghedaen worden, aennemen willen, voor de ware vryheydt houden, dat een yegelijck mach spreken wat hy wil, ende ernst-haftighe luyden straffen, die d'Over-heydt aenporren, als die behoort den waren Godtsdienst met hare macht voor te staen. Hier segghe ick mach Coornhert self besien, hoe des propositie, dat een Overheydt rech-te middelen ghebruycken mach om die groo-te quaden, die inde dolinghen ghelegen zijn, te beletten of te verhoeden, over een komt met 'tghene, daer mede hy hier ende daer on-se Kercken bestraft, als inden welcken ghe-leert wert, dat een Overicheyt het voorghe-melde schuldich is te doen.

 

 
11.

Dat ghyluyden hier verhaelt van mijne aen-hanghers, die en hebbe icker niet een daer ick af wete: maer die my liefhebben zijnder meer (so ick mercke) dan uwe onvrintlijck-heydt wel lief is. Wildy d'oorsake weten? sy sien opentlijck dat ick tot mijnen selfs costen, ende pericule mijn gantsche leven bestede tot henluyder ende des Lants welvaren in 't voorstaen: ende daer teghen dat ghyluyden tot des Lants costen ende tot uwen nut, ende tot alder-vromen periculen, naerstigh zijt in't verdrijven van de lieve vryheydt by alle man soo begheerlijck ghewenscht, ende by die Neer-Landen so dier bekosticht zijnde. Heb-ben dan allen vrome ende onparthydige luy-den niet so vele redene om my te lieven, als om u wat min Ionstich te zijn?

 

 
12.

Daer ghy nu zeght dat icks voor ware vryheydt houde, datmen mach spreken wat-men wil, is waerachtigh, te weten datmen so vele 'tgheloove aengaet, tot quijtinge vande Conscientie sijn meeninghe vry uytspreken, ende die gebreken diemen siet inde Religie, 'tzy dan in die uwe, of in die van andere, vrije-lijck berispen mach, zonder derhalven ghe-straft te worden vande Overheyt Politijck, met ghevanghenisse ofte aen de lijve voor een verstoorder van uwen uyterlijcke Kerc-ken-Vrede. Welcke straf die uwen nu al be-naersticht hebben aen den Magistraet te ver-werven, so ghy niet en mocht lochenen: oock mede niet dat sulcks vryspreken grootelijck mishaecht: ende van ghelijcken mede niet, dat die tyrannije (van sijn meeninge niet vry te mogen spreken) u grootelijck behaecht, u luyden, die soo ernst-haftighe mannen zijnt, dat ghy d'Overheyt aenport tot dese tyran-nije meer dan Neronisch. Alsoo die ghenoe-15ghende mette macht om te Romen te doen dat hy wilde, onder wijlen gedoochde dat die Romeynen mochten segghen dat sy wilden. Hierom ist oock dat ghy den Cameren van Rethorijcke mede gaerne in u Synodo soudt Muylbanden. Ghemerckt die bywijlen ar-tich pasquilliserende ghewoone zijn sulcke schijndeuchden d'onghesouten (soomen seyt) waerheydt te segghen.

 

 
13.

Voorts ghelaet ghy u hier als of ick my selven teghen-sprake: ende schijnt my conste-lijck te bestricken in dese uwe besluyt-reden. d'Overheyt mach in't stuck vande Ketterije tot voorhoedinge van dien, verlaten die ver-keerde middelen: so mach daer inne d'Over-heydt dan oock ghebruycken die rechte mid-delen. Alle dit laet ick u gaerne toe, als we-sende loutere waerheydt. Maer wat wint ghyluyden hier mede? Waer ben ick hier my selve teghen? nerghens. Dat sal blijcken als wy sullen ghesien hebben, welcke die rechte of onrechte middel zijn. Want dat d'Over-heydt die rechte middelen daer teghen ghe-bruycke, ben ick soo weynigh tegen, dat icks op't hoochste wensche.

 

 
14.

Want even soo weynich als ick wil noch16 macht hebbe, om d'Overheydt te benemen die Vaderlijcke goedertierentheydt, dat sy arbeyden door die minlijcke vermaninghen ende die oprecht onderrichtinghen, om met lieflijcke aenlockinghe ende ware onderwij-singhe('twelck ghy self niet en ontkent noch en mocht ontkennen die rechte middelen te zijn) heuren Ondersaten sorchvuldelijck te voor-hoeden voor schadelijcke dolinghen, al-soo ick sulcks als een Goddelijcke Aert in allen Overheyden prijse ende eere: even soo17 vlijtelijck wroedt ghy ernst-haftighe luyden met u Euangelische yver, omme in d'Over-heydt, een schrickelijck dreygen, ende een ha-telijcke parthyschappe, ende alsoo door felle dwangh ende des boedels onderwijs ('twelck18 verkeerde middelen zijn, daer over ghyluy-den u self noch onlancks swaerlijck hebt be-klaecht) heuren vrijen Ondersaten te belet-ten, dat sy uwe grove dolingen door niemants vry-spreken (het fenijn van u valsche ende verkeerde uyterlijcke Kercken-vrede) souden mogen verstaen ende vermijden, daer moegh-dy nu sien dat ick wederspreke, geensins my selfs, maer wel te recht u quade ende Tyran-nich voornemen; u luyden (niet my) wederspre-ke ick, die t'onrecht houdt ende leert, dat

19d'Overheyt behoort met macht voor te staen den waren Godsdienste, recht of die Almo-ghende waerheyt sulcks niet en vermochte. Dat heet betrouwen in den mensche, het vleesch voor sijnen arme (of toeverlaet) hou-den; ende metter herten van Gode afwijc-ken, ende dat zijn verkeerde middelen tot minderinghe der Secten. Die, ende niet de voorschreven oprechte middelen, wederspre-ke ick, ende mitsdien niet my selfs, maer u luyden, ende alle die sulcks ghesint zijn.

 

 
15.

Laet ons nemen dat ghyluyden of yemant van de uwen (dat Godt wende) in handen comt van de Roomsche Catholijcken, daer sy des Overheyts macht voor henluyden heb-ben, ende u willen dooden. Ick meyn ghy daer sult segghen, dat sulcks niet behoort, ende datmen mette heylighe Schrift, niet mette Boedel behoort te handelen. Want hier af zijn vol meest al u luyder Boecken gheschreven, als die macht des Overheydts hier noch voor u luyden niet en was. Sy sullen weder moghen segghen met dese u ey-ghen woorden, dat d'Overheyt behoort den waren Godsdienst met macht voor te staen. Nu zijt ghy verstoorders van de ware Gods-dienst, ende zielmoordelijcke Wolven van de Schaepkens onser sorghen bevolen. Dus doen wy u luyden nu doodende, na u eyghen leere, alsoo wy nu niet macht den waren Godsdienst voorstaen. Seghdy daer tegen neen, maer een valsche Afgoden dienst, want wy hebben den waren Godsdienst: sy sul-len u niet ghelooven, ende segghen dat ghy20 noch niet en hebt bewesen dat u dienste Go-des die ware zy: Immers dat ghy self in druck bekent (ghy moghet oock van selfs ontkennen) dat ghy noch niet en hebt bewe-sen dat u leere die rechte is. Ende sullen also21 met u doorgaen. Wat mooghdy hier teghen segghen? Soudy soo self niet vallen in dese gracht, van dat d'Overheyt met macht den Godsdienst behoort voor te staen, by luyden self voor anderen ghedolven? souden u dan die uwe middelen oock die rechte duncken te wesen. Wat geldet neen?

 

 
16.

Immers vele uwer en moghen geensins loochenen gheboren ende opghevoedt te zijn in de Rooms. Catholijcke Religie: noch vele minder, dat ghyluyden doet ende seght vele dinghen omme die R. Catholijcke Religie te vernielen. Want ghy pronckt daer mede, ende22 is by u qualijck studeren u Locus Commu-nis opten Predickstoelen. Sodanighe luy-den seyt u Besa, datmen behoort capitalijck (dats doodtlijck) als Uader-moordt ende blasphemie te straffen. Sult ghyluyden val-lende onder der Roomschen Catholijcken handen, ende dese uwe Besanische wet hoo-rende, oock moghen ontgaen van te vallen in de lagen by u selve geleydt, voor my ende andere, die met wederspreken uwer dolin-gen u luyder weeldighe rust of Kercke-vre-de verstoren? of verstoort u luyder weder-spreken van de Leere des R. Catholijcke niet mede henluyder Kercken-vrede? dats twee. Ontbindt kondy dien strick, by u selve voor my ende andere ghestrickt ende ghe-knoopt.

 

 
17.

Ten derden, nadien ghyluyden daer open23lijck seght (dit prijse ick dat ghy ten laetsten eens onbewimpelt u meyninge uytspreeckt) dat d'Overheydt behoort den waren Gods-dienst met macht voor te staen: soo vraghe ick u hier (overmidts ghy dat indefinite of in't alghemeyn seght) of d'Ondersaten niet schuldigh en zijn te ghehoorsamen d'Over-heydt in't gene die doet, na 'tbehooren? Ick meyne ghy my hier toe sult moeten segghen ja. Ick vraghe noch, was de Coninck van Spaengien Anno Lxvj. niet wettige Over-heydt deser Nederlanden, ja moet ghy seg-ghen. Die mede doende na 'tbehooren (soo ghy 't hier meynt in't uwe) stondt voor met machte den Gods-dienst, die hy houdt voor den waren. d'Wtvlucht van dat die sijne valsch zy, ende die uwe die ware, en mach u hier geensins helpen, om reden nu gheseyt: Immers ghy kondt niet doen blijcken, dat ghy erghens in een wettighe vergaderinge voor wettighe Rechters wettelijck hebt be-wesen, dat uwe Godsdienst die ware zy, ende die hare valsch. Dus mach oock gheensins d'executie gaen voor een wettelijck oordeel. De Coninck van Spaengien dan doende (na dit u eygen seggen) dat hy behoorde te doen, verboodt u dese uwe ende gheboodt u sijnen Godsdienst, ende waer't schuldich (al mede na dit u eyghen segghen) hem, behoorlijck sijn macht gebruyck ende in sulck sijn ver-bode ende ghebodt te ghehoorsamen. Dit hebdy in gheen van beyden ghedaen, maer rechts contrarie. Want de Godsdienst die hy u gheboodt, hebdy verjaecht, ende die Godsdienst die hy u verboot, hebdy inne ge-voert Anno. 66. ende die noch op sulcken wijse, die Christi ende der Apostelen wijse (die gheen Spietsen noch Swaerden, maer waerheydt ghebruyckten) gheensins gelijck is.

 

 
18.

Dit alles en moeghdy niet ontkennen. So moet ghy dan oock bekennen dat ghy niet zijt simpelijck, maer dubbel-fout Rebellen, indien dit u seggen waerachtich is, te weten dat die Overheydt behoort die ware Religie met macht voor te staen. Ghemerckt daer noodtlijck uyt volcht, dat d'Ondersaten dan oock d'Overheydt schuldich zijn te ghehoor-samen, in 'tghene hy ghebiedt of verbiedt na 'tbehooren. Maer ongaerne sult ghy kennen dat ghy zijt Rebellen, so bekent dan dat ghy qualijck leert daer inne, dat d'Overheydt behoort de ware Religie met macht voor te staen, 'twelck de verkeerde middel is, ghe-bruyckt by Keyser Kaerle ende den Coninck Philippum, by u alle selfs als een Tyran-nisch gheweldt ghescholden. Ende bekent dan mede dat het rechte middel is met Va-derlijcke liefden te aenlocken, ende met op-rechte waerheydt te onderwijsen. Is dit al-les waerachtich, soo ghy ende alle die uwen niet en mocht weder-spreken, ende heeft ons gheboren Landts-Heere als onse Overheyt gheen wettighe macht ghehadt, om die Re-ligie, die hy voor die ware hielt voor te staen, ende die hy voor die valsche hielt waende te vernielen met macht: wie eenich verstandt hebbende sal niet moeten segghen, dat ghy ernstighe luyden pogende den Overheyt, in des Conincks plaetse gecomen zijnde, sulcke macht toe te schrijven, arbeydt om die selve meer machts over den Ondersaten te ghe-ven dan die Coningh hadde. Dese nieuwe Overheyt, die gaerne lieve Vaders des Va-

der-Lants souden zijn, tot hatelijcke Tyran-nen, ende die Ondersaten in plaetse vande verkregen Uryheydt, tot slaven te maken. Reddert u nu kondy, uyt desen uwen verderf-24lijcken gracht, die ghy Delfsche Predican-ten delft voor u selven.

 

 
19.

Al niet tegenstaende ghy hier selve naeck-telijck schrijft, dat d'Overheydt behoort den waren Godsdienst met haer macht voor te staen: ende al niet tegenstaende ghyluyden, of die uwen opentlijck metter daet d'Over-heyt hebt willen vroet maken, in uwe onder-scheydt, Ec. dat d'Overheydts ampt is den verstoorders van de uyterlijcken Kercken-vrede, te straffen met ghevangenisse aen den lijve. Ec. En schaemt ghyluyden u hier noch niet opentlijck te loochenen, 'tghene ghy soo opentlijck hebt ghedaen, ende hier so opent-lijck bekent recht te zijn: is dat niet een o-penbare onschamelheydt? wat konst behoef ick om te bewijsen 'tghene u eyghen penne ende daet opentlijck self bewijsen? ende noch dorst ghy hier na tot my seggen, dat die lie-25ghen wil een goede memorie behoeft.

 

 
20.

By u luyden gheseydt zijnde dat die lief-lijcke aenlockinghe oock is by den Secten,26 vraechdy wat de ware onderwijsinghe veel can helpen, soo langhe die lieflijcke aenloc-kinghe tot die loghen werdt toeghelaten? siedy hier oock al recht wat ghy seght? wat seghdy hier doch anders dan ditte? wat ver-mach die almogende klare ende schoone waer-heydt doch tot vernielinghe van de onmach-tighe, duystere ende leelijcke loghen, so lange men toelaet dat die loghen teghen die waer-heydt te velde leyt? is dat van een onderwij-ser al een wijse vraghe? die klare waerheydt heeft hier in u duysterlinghen self noch die kracht, dat sy u ghedwongen heeft dese uwe27 sotte vraghe waerachtelijck te bea[ntw]oor-den, met dese uwe eyghen woorden; noch-tans moet de waerheydt eyndelijck d'over-handt hebben. Dit is waer, soo ist mede waer dat ghy hier blindelijck hebt ghe-vraecht.

 

 
21.

Maer seghdy daerentusschen doet die lo-ghen groote schade. Dats oock waer, weet ghy middel om dat te beletten? vermach des Overheydts swaerd [b] sulcks, soo is te jam-meren datter geen Overheyt met sijn swaert was in 'tParadijs, om des loghens schade in Adam bedreven te beletten: Zijn dat niet kintsche dinghen, die ghy ernsthaftighe luy-den hier handelt.?

 

 
22.

Ende uyt dese twee treffelijcke redenen, namentlijck dat die Almachtighe waerheyt door haer onderwijs niet vele en soude hel-pen, soo langhe die ydele ende onkrachtighe loghens aenlockinghe toeghelaten wordt, ende om dat de loghen daerentusschen groo-te schade doet, verziert ghy een derde stuck, dat boven die lieflijcke aenlockinghe ende wa-re onderwijsinghe noodigh soude zijn, tot hulpe van de almoghende waerheydt, als of die Waerheydt niet ghenoech en ware tot wederstant van de loghen, te weten d'Over-heyts macht, in't verbieden van leeren ende Discipels maken, voor den ghenen die haer28 leere niet en connen verantwoorden. O tref-felijcke ende noodtsakelijcke Raedt, sonder welcke die waerheydt het velt niet en soude moghen behouden teghen de loghen.

 

 
23.

Met dit derde middel tot die twee mid-delen, die ick segghe die rechte middelen te zijn, tot minderinghe der Secten, by u luy-den ghevoecht, te weten, dat d'Overheydt29 soude verbieden te leeren ende Discipulen te maken, verbiedt ghyluyden u selve (buyten u weten so ick mercke) het leeren ende Dis-cipulen te maken; want ghyluyden self en sult niet connen u leere verantwoorden. Dit sal sekerder blijcken alst daer toe comt, dan ghy nu wel condt ghelooven, dat d'Over-heydt soodanige luyden het leeren ende Dis-cipulen te maken soude verbieden, is dese uwe eygen middel ende Raedt, merckt nu (so die Raedt of dat u middel ghevolcht worde) of ghy Mardocheum, dan u self soudt doen hanghen aen dese uwe ghemaeckte Galghe.

 

 
24.

Dat icks een galghe noeme, daer onder verstaen wordt dood[t]lijcke straff[i]nghe, sul-30dy u moghelijck belghen: als die nu nocht niet opentlijck en wilt laten mercken u meynin-ghe van't Ketter-dooden over-een te comen met de meyninghe daer in, van die Gerefor-meerde tot Geneven, tot Bern in Enghe-landt ende in Schotlant. Welcke laetste ha-re meyninghe niet bedecktelijck verklaren in't Edict achter haer Coninghs Belijdinge sijns geloofs, maer om sulck wanen, dat ick u onrecht op segghe wech te nemen, segghe ick alsoo.

 

 
25.

Sulck verbodt van leeren sal dan by d'Overheydt (desen uwen raedt volghende) ghedaen worden, met opset ende meyninghe omme den Overtreders van dien [m]et ernste te straffen, of niet. Seghdy het laetste, alhoe-wel 'tselve schijnt te strecken tot kleynach-tinghe vande Overheydt, soo soudet op eeni-ghe tijden ende in eenige saken, als meer een ernstighe raedt, dan een straffelijck ghebodt noch lijdelijck zijn. Maer seghdy 'teerste, te weten, dat sulck verbodt soude gheschieden met opset om den Overtreders van dien niet ernst te straffen: so vrage ick hier wat straf-fe het sal wesen, in Ghelt? of aen den lijve? of in't Bloedt? seghdy in Ghelt, daer sal ye-mandt zijn die gheen Gelt en heeft? of heeft hy't, hy sal liever sijn Gelt verliesen dan die rust sijnre Conscientien, ende mitsdien niet aflaten van Leeren ende Discipulen te ma-ken. Wat sal hier d'Overheydt doen? hem bannen (suldy segghen) uyten Lande. Dats kleyne Liefde, dat ghy den ghenen hier voor sulcks ghekent is, anderen, die hem niet en kennen, opten halse bant, om daer meer quaets te doen dan hier.

 

26.

Maer neemt dat hy die Ban veracht in 't31 Landt blijft, ende als voren doet: wat sal d'Overheydt dan doen? hem bannen opten Halse suldy segghen. Daer komdy dan aen 'tBloedt ende dooden. Dats waer, seghdy, maer niet als een Ketter; Maer als een Re-belle tegen den Magistraet politijck. Maer die Magistaet en mach met het gheven van een ander name, den dinghen gheen ander nature gheven. Hy is ghebannen om dat hy leert teghen 'tverbodt, niet om dat hy steelt of moort; hy heeft moeten meer gehoorsaem zijn na sijn Conscientie Godes, dan der men-

schen ghebodt. Soo blijvet noch als voor ter saken vande gheloove nede Conscientie.

 

 
27.

Ick weet wel dat u luyden hier soo wey-nich als d'oude Pharizeen ontbreken sullen die ghewoonlijcke Calum[i]nien, van oproer-der, van scheurmaker, van verleyder, ende van verstoorder van u uyterlijcke Kercken-Vrede: maer daer by weet ick mede wel dat ghy sulcks doende die waerheyt niet en sult mo-ghen loghenachtich maken, als sy uyt onder-vinden in allemans monden doet segghen, dat ghy die Roomsche Catholijcken oude schoenen aentreckt, die Conscientien dwinght ende den menschen doet dooden, om sa-ken des gheloofs. Siet mannen daer is u derde middel tot mijn voorseyde Twee by u luy-den ghevoecht, als by my ongheroert ghela-ten ende by u soo hoochnoodich gheacht. Is dat niet een Christelijck, noodtlijck ende ex-cellent middel? te vroech zijdy op om den Nederlanders sulcke versochte wreedtheyt te doen voor recht aensien.

 

 
28.

Daerna seght ghy-luyden mijn meynin-ghe te zijn, dat een Overheyt een yeder soude toelaten een Religie op sijn eyghen handt op te rechten dien het gheliefde, yegh[e]lijck daer toe te locken, ende na haer verstandt ( mijn woorden houden met ware onderwijsinghe, hier Calumnieert ghy weder na ghewoon-ten) te onderwijsen. Hier op vraeghdy als dan eendrach[t]elijck een leere besloten ware, of d'Overheyts ampt niet en ware den ghe-nen die daer teghen leeren te verbieden ende te bedwinghen. Ende seght hier op dat sulcks uyt mijnen raedt onwedersprekelijck volcht.

 

 
29.

Op dit laetste segge ick, dat ghy hier niet min onbedachtelijck dan onwaerachterlijck besluyt, saken die ick noyt en sprack, noch veel min die uyt mijn woorden souden moe-ten volghen. Want dese mijne middelen niet vorder en strecken, dan soo langhe die sonden gheduyren, soo en handele ick ook niet wat-men daerna doen, te weten, alse endrachte-lijck ware besloten wat leere men volghen soude. Daer toe seghdy met uwe ghewoon-lijcke onwaerheydt, dat ick wel hope hebbe. Niet teghenstaende ick opentlijck uytdrucke dat ick gheen hope en hebbe dat sulcks ghe-schieden soude door d'Overheydt, sonder 'twelc 'tselve, na u luyder Leeraren selfs seg-ghen, met wettelijck en mach gheschieden. Daer siedy oock al wat droom victorie ghy bevecht niet het ontrou verdrayen mijnre woorden ende meyninghe.

 

 
30.

Soo vele nu oock belanghende is, het eerste stuck van yeder toe te laten een Kerc-ke op te rechten op sijn eyghen handt: Dit sie ick nu teghen u sinne ende als voor een groot quaet gheacht te zijn, daerinne ick my hoochlijck moet verwonderen, so van u licht-vaerdighe veranderinge, als van uwe dier-lijcke onschamelheydt. Of meyndy dat nie-mandt en weet dat die Roomsche Catholijc-ken teghen die uwen ende uwes ghelijcke in dit selve stuck pleghen te segghen? vraeghdy watte? dat soomen sulcks toeliet, men haest soude sien soo vele Kercken, als Lantschap-pen, asl Steden ende Dorpen ja Huysen: ende dat by sulcke toelatinghe niet mogheljck en ware, dat die Magistraet Politijck in ont-sich ende die Landen in vrede blijven souden. 32Wat waert ghy-luyden, begeerich zijnde om-me oock u Kercke op te rechten, hier op ge-woone te antwoorden? dat dan d'Overheyt aldermeest gheeert ende ghehoorsaemt, ende die Landen in d'alderveylichste rusten sou-den wesen. Is u dit vergheten, soo leest eens u luyder ghereformeeerden Requeste aen de Ertz-Hertoge ende den Raedt van Staten opten xxij. Junij Anno 1578. overgheghen. Dats voorwaer noch inet lange gel[e]den, ende ghy sult daer min voorschreven segghen meer dan waer vinden. Is dat nu niet een lichtbaerdighe veranderinghe van u Ghere-formeerden in soo kleynen loop van tijde Anno 1578. wast nut ende noodtlijck; Maer nu in't Iaer 1582. ist schadelijck ende ver-derflijck, meer dan een Religion te gedogen. Mocht protens meer veranderen!

 

 
31.

Is dit oock niet wel een dierlijcke onscha-33melheydt? dat ghy u niet en schaemt nu in't vijfde Iaer, maer daerna te achten voor een34 verderflijck quaet, 'tghene ghy doe hebt ge-presen voor't welvaren ende rust der Landen, voor behoorlijck ende voor Godlijck? daer was maer een Kercke, te weten die Room-sche Catholijcken, ende ghy-luyden mette Confessionisten, willende u Kercken daerbe-neven oprichten, hielt dat voor noodtlijck ende recht. Maer nu ghy uwe Kercken opgericht hebt, wildy niet alleen niet toelaten dat na uwen exemple anderen mede Kercken op-richten: maer vernielt oock die Kercke die voor u was (daer ghy't vermoecht) nament-lijck die Ro. Catholijcke. Het was doe recht voor u om dat ghy't begheerde: maer nu ghy u wille hebt, ist met allen anderen onrecht. Is dat gheen onschamelheydt soo vintmer gheen ter werelt.

 

 
32.

Lieve wat recht hebben die Lutherschen ende ghy Ghereformeerden doch meer, dat het Rijck henluyden, ende d'Erts-Hertoge met-ten Staten generalijck u luyden, neven den Ro. Catholijcken een Kercke hebben laten oprechten: dan eenighe andere die noch na u komen ende mogelijck vele suyverder Lee-re (so ghy die uwen boven de Luthersche acht) dan dese uwe onsuyveren, sullen hebben om van u luyden neven u toeghelaten ende ghe-doocht te worden? dat recht, dat ghy gerefor-meerden noch nerghens half soo veel proefs van u Leere gedaen hebben, als die Luther-schen tot Augsburgh hebben ghedaen, dat recht dat ghy u Leere niet met mondtlijcke Disputatie, maer met sinck-roers Anno 1566. ingheluyt hebt? of dat recht dat ghy noch noyt daer wettelijck tegenspreken was, u Leere die waerachtighe te zijn en hebt be-wesen, noch nimmermeer en sult connen be-wijsen? Ende noch soudet ghy die luyden zijn, die self van andere toeghelaten is) een Kercke op te richten, sulcks van niemandt anders en soudet willen ghedooghen? dat is voorwaer wel een grove onschamelheydt.

 

 
33.

Ende om immers u dwangh yver naeckt35 te thoonen, ende te verklaren dat u het lieffe-lijcke aen-locken tot die Leere soo hooch-lijck mishaecht: als u luyden u derde middel van't dwinghen door d'Overheytds macht wel behaecht: soo voerdy inne het Exempel

der Apostolen, welcker leere immers suyver was, die so naerstelijck als lieflijck aenlock-ten, ende nochtans die secten niet en konden verhinderen. Merckt ghy dan niet dat ghy voor u tegen my brenght, tgheen my rechts dient teghen u luyden? u argument is alsoo: wat het meerder niet en vermach, dat en vermach het minder niet. d'Apostelen Man-nen vol van den H. Gheest, die suyvere leere hebbende, ende meerder dan wy zijn wesen-de, en conden nochtans alle die secten niet verhinderen. So volcht dat wy geen Apostolen, oock niet soo begaeft metten H. Gheest, ende mitsdien veel minder dan sy wesende, ende moghelijck noch gheen geheele suyvere leere hebbende, als syluyden hadden, niet en sul-len vermogen alle die Secten te verhinderen.

 

 
34.

Alle dese uwe gantsche bewijs-reden laet ick u toe in alle sijn deelen, ende sonderlin-ghen daer inne, dat ghyluyden geen Aposto-len, niet vol van den H. Geest en zijt, ende u leere niet suyver, maer onreyn ende vuyl is. Daerom ghyluyden oock in dit niet en sult vermogen dat d'Apostolen niet en vermoch-ten. Maer daer in zydy leelijck bedrogen, dat ghy meynt dat d'Overheyt met haer macht sulcks sullen vermogen, 'twelck ick meen be-36wijse aldus. Wat die Leeraren der Kercken, welcker eyghentlijck ampt is die Ketterijen te verhinderen (te weten, te maken datser niet en zijn) niet en vermacht met haer eygentlijc-ke en behoorlijcke Wapen, namentlijck met het woordt des waerheydts teghen Ketterije ende loghen; dat en vermach oock die Bur-gerlijcke Overheyt niet, (welcker ampt dat niet en is) met d'onbequame wapeninge, te weten mette macht des sienlijcken Swaerts, teghen d'onsienlijcke loghen ende Ketterije. Die Leeraren der Kercken en vermogen met die bequame Wapenen niet (na u eygen seg-ghen) te behinderen datter gheen Secten en zijn. So volcht nootlijck, dat sulcx oock niet en vermach de Burgherlijcke Overheydt, met haer onbequame Wapenen.

 

 
35.

37Dit alles volcht nootlijck uyt u eyghen segghen. Dat stemt oock over-een met dit navolghende segghen, van de Staten Gene-rael in de Ceulsche Urede-handel: rechts of daer niet bloets genoech tot noch toe om sa-ke des Religions vergoten en ware, ende of als-noch in Oorlogh ende Urede het lijflijc-ke Swaert in Religions saken, teghen alle Godvruchticheyt en gerechtigheydt behoort te heerschappen. Ende dat stemt oock over-een met dit segghen van u Ghereformeerden in Uranckerijcke selve: Indien wy niet en38 worden overwonnen mertten woorde Godes, die vlammen, die Swaerden ende d'alder-wreetste Pijn-bancken en sullen ons niet ver-varen. Maer het stemt gantsch qualijck over-een met dit u versierde middele, daer ghy on-wijselijck waent, dat d'Overheyts macht ende Swaert yet wat soude vermogen tot wech-neminge der Secten; waer af wy openbare, versche ende sekere Exempelen hebben aen u luyden selve, of (wildy gheen Secte zijn, maer alleen anderen Kercken Secten noe-men) aen den Luterschen ende Dooperen. Die-men op't alder-bloedelijckste met d'Over-heyts macht heeft willen wechnemen: Die sulcks, so weynigh heeft willen vermoghen, dat een uwer in hondert, ja in hondert duy-sent is ghealchemistizeert. Wildy dit niet mercken, soo baet u kaerse noch Brille. Ten waer dan sake dat ghyluyden u liet bedunc-ken, dat Keyser Kaerle met Coningh Phi-lips den Ketteren wat te slappelijck hebben ghehandelt, ende haer macht niet fellijck ge-noech misbruyckt. Maer dat ghy metter tijt door d'Overheydt, die u in desen gheloove sullen moghen gheven, al wat ernstiger ende met minder barmhertigheydt dese sake wil-de doen ter handen nemen, dan soudy moge-39lijck noch eenigen (doch seer kleyne) hope daer toe mogen hebben. Maer wat hope dan die arme Nederlanders souden hebben om vry-heyt der Conscientie te behouden, ende die tyrannije der zielen te ontgaen, soude oock light ghemerckt werden van kinderen.

 

 
36.

Hier na argumenteert ghy aldus: Alsoo40 wie daer poocht te wederspreken den genen die daer leert eenighe Poincten, bevesticht zijnde met die alghemeyne leere, ende 'tgene de letter der H. Schrifturen uytdruckelijck mede brenght: desen behoort sulcks by den Overheydt verboden ende belet te worden, te verspreyden. Wy hopen dat wy eenighe sulcke Poincten leeren, die nochtans eenighe poghen te wederspreken, daerom behoort de Overheydt te verbieden sulcks te versprey-den, ende op behoorlijcker wijse te beletten.

 

 
37.

Wt sulck u bewijs volcht ten eersten wel, datter saken zijn, te weten, die niet en zijn een alghemeyne leere, ende die niet door den let-ter der H. Schrifturen uytghedruckt te zijn, dewelckenmen dan oock vryelijck, sonder der-halven van d'Overheyt verbodt te verwach-ten, mach wederspreken. Ende want sulcke wedersprekers in sulcke saken nochtans u uyterlijcke Kercken-vrede souden verstoren; soo is u luyder verklaringhe van d'Over-heyts ampt wat te verde getreden, daer ghy sonder alle onderscheydt segt: Dat d'Over-heyt die verstoorders van de uyterlijcke Kerc-kern-vrede, met gevangenisse aen de lijve, Ec. behoort te straffen. Want is dit u segghen recht, soo is dat onrecht. Of ghy soudt son-der alle onderscheyt in gheenen Poincten ee-nigh wederspreken willen lijden. Dit scheldt ghy in den R. Catholijcken, so voeghet oock u niet.

 

 
38.

Uoorts indien een alghemeyne leere niet en mach dolen, soo hebt ghyluyden den Ro. Kercke in velen Catholijcken of algemeynen leeren, t'onrecht aenghevochten ende die be-staen wech te nemen; ende hebben daerom die Keyseren, Coningen ende Princen, voor-standers van de Ro. Kercke, gheen onrecht ghehadt, dat sy sulcx in u luyden met machte poochden te beletten.

 

 
39.

Want ghyluyden en de die uwen, poghen niet alleen wech te nemen vele der Ro. Ca-tholijcken Poincten, die alghemeyn waren, maer oock mede die de letter der H. Schrif-turen self uytdruckelijck mede brenght; als dat God niet en wil des sondaers doot: als dat God ons voorstelt leven ende doodt, om te kiesen het leven; als dat GODE ons wil gheven dat wy hem volcomentlijck ghe-hoorsamen; dat GODE elck om sijn ey-gen, maer niemandt om een anders misdaet verdoemen sal; met andere vele meer derge-

lijcken pointen, die die Letter der H. Schrif-turen uytdruckelijck mede brenght. Noch al ter zijden ghestelt u groot gheschille onder malcanderen teghen die naeckte Letter? Hoc est Corpus meum.

 

 
40.

Dit doedy al selve, soo opentlijck dat alle Man merckt, ende noch ghelaet ghy u hier (met ghewoonlijcke onschamelheyt) als oft onmoghelijck waer, dat die vergaderinghe yet tegen die openbare Schrifture selfs sou-de besluyten. Is dat nu niet een stroyen fun-dament, daer op ghy hier soo vastelijck wilt schijnen te bouwen.

 

 
41.

Op sulcke spottelijcke dromen u self 'tspel ghewonnen ghevende, vraeghdy, of d'Over-heydt nu niet alreede de Ketterijen sodanige poincten der Leere wech-nemende, verbie-den soude mogen te verspreyden ende op be-hoorlijcke wijse te beletten? hier op neemt dese antwoorde. Dit verbieden ende beletten sal d'Overheydt doen na sijn eyghen, of na u luyder oordeel. Niet na sijn eygen oordeel. Soo Beza wel uytdruyckelijck d'Overheyt, als gheen Theologinen zijnde, 'toordeel van de Ketter ende Ketterije geensins en wil toe-laten, noch oock (so ick wel achte) ghyluyden mede niet, d'Overheyt sal dit dan doen nae't oordeel van u luyder Predicanten. Wie sal de klager zijn over den ghenen die in die poinc-41ten anders leeren? ghyluyden Predican-ten. Siet mannen hoe bottelijcken ghyluyden hier der R. Catholijcken schoen aentrecken-de, u selve maeckt aen-klaghers ende rech-ters. Soude dit ons (somen u dit weder toe-liet) oock erghens anders brenghen dan tot d'oude Placcaten, totten bast, tot het swaert ende tot die R. ja oock Geneefsche vlammen?

 

 
42.

Dat ghy nu daer by voecht (om ons een soet Mondeken te maken) op behoorlijcke wijse te beletten, soude u licht toegelaten wer-den, als ghy verstondt dat d'Overheyt sich hier inne souden draghen als goedertieren Uaders ende niet als felle Tyrannen. Dit soude zijn, als d'Overheyt sorchvuldelijcken arbeyde om vruntlijcker ende verstandigher Ministers, dan ghyluyden zijt, te stellen. Die so vlijtich waren om 'tUolck minnelijck aen te locken ende waerachtelijck te onderwijsen ('twelck die behoorlijcke middel is) als ghy ernsthaftige luyden neerstich zijt, om 'tvolck hatelijck ende gheweldelijck door den boedel te doen dwingen, 'twelck die valsche middel is, om sulck quaet te beletten.

 

 
43.

Maer ghyluyden selve wel merckende dat ghy't niet vermoecht, ende so luttel kennisse hebbende vande almoghende waerheyt, dat ghy haer bystandt teghen die ydele loghen niet en betrout, en vernoecht niet meer die lieffelijcke aen-lockinghe ende ware onder-wijsinghe, by my als bequame middelen tot42 minderinghe der Secten ende parthyschap-pe ghestelt, maer wilt al wat meer hebben, namentlijck des Overheytds macht ende dwang, dat is des boedels Swaert. Rechts of dat soude vermogen 'tgunt die almogen-de waerheydt niet en doet tot uytweringhe der Secten. Wie merckt hier al mede me[t] (hoe seer ghy't arbeydt te bedecken) dat ghy alle naersticheydt doet om oock hier te lande te brengen het Geneefsche Regiment, daer-men om Religions saken Levendich Bran-det? want dit Regiment prijst ende wenscht43 ghy (dit is u onverhoets ontsnapt) tot vele plaetsen te wesen: maer dese uwe tyranlijc-ke wensche is voor allen Godtvruchtighen een schrickelijcke vloecke: u onvoorsichtig-heydt spreyt dit moordelijcke net soo botte-lijck voor der Uoghelen ooghen: dat ghy (hope ick) noch Overheyt, noch Ondersaten, daer inne sult verlacken.

 

 
44.

Voortgaende op dat die Leser niet verdrie-tich en soude worden door sulcke uwe ver-werringhen, bestady hem te verlustigen met een ghenoechlijcke spotterije vande wijsheyt mijnder hersenen, die soo ickse gheen openin-ghe en hadde ghegheven, gheborsten souden hebben. Soo speelt ghy ernsthaftighe luyden44 in soo ernstlijcke saken het personagie van schampere spotters. Ick bekenne dat ick in dese middele wat meynde te seggen, dat velen nut ende niemanden schadelijck mochte wesen. Ghebreeckt my daer toe macht, die wille is niet te verachten. Want eer icx liet drucken, kende ick u luyder aert wel. Ende was moch-tans u spotten getroost ter liefden van eenige vromen. Want ick sach ende sie noch u luyden te benaerstigen den dwang inder Conscientien. Hadde ick dat niet sekerlijck gesien, ick soude veylichlijck geswegen hebben, hadde my dit mijn middel tegen sulcken uwen dwangh niet goet gedocht, ick soude rustlijck geswegen hebben. Ende hadde ick gesien andere daer wel tegen-spreken of schrijven: ick soude stillekens gheswegen hebbe. Want my der Pharizeen nijt, list, ende gonst by de werelt, niet gheheel onbekent is.

 

 
45.

Maer laet ons besien (schrijftdy voorts) wat dit voor een middel is om die Secten te minderen. Interim dat is ter tijt toe dat door de Gheleerden die waerheyt overtuycht, be-schaemt ende uytgheroeyt mach werden. Dat zijn uwe woorden, daer inne vermoede ick (u ten besten) dolinge te zijn des Druckers (dat dick valt.) Maer is dat niet, so calum-nieerdy hier mede opentlijck. Mijn Interim mochte dienen tot dat door die geleerden (daer onder telle ick my niet) eenich middel mochte werden ghevonden, omme uwe loghen een valsche Leere, die den Ketterijen meynt te vernielen door't storten van haer bloedt, 'twelck zaedt is van nieuwen, soo te bescha-men: dat sulck grouwelijck ende verkeert middel mochte belet worden ende gheensins (so qualijck ghedruckt of by u qualijck ghe-schreven is) tot dat door de Gheleerden die waerheydt overtuycht, beschaemt ende uyt-gheroeyt mach worden. Want dit is onmo-ghelijck.

 

 
46.

So weynich d'Aecxter 'thuppelen, so wey-noch moechdy het Calumnieren ende verval-45schen mijnre woorden laten, sulcks blijckt oock noch opentlijck in dese uwe woorden. Maer seght my of u yemandt na de Rechten wegh vraghende antwoorde, dat die rech-te wegh ware, die u brenghen soude ter ghe-wenschter plaetsen, soudy u daer mede vol-daen houden voorsoecker. Ick soudet voor een beschimpinghe houden, ende soo seer in twijfel staen als te voren. Dat zijn uwe woorden, opentlijck vervalschende den sinne van dese mijne woorden, daer op ghy die uwe

duydet. Romanista. Maer welck zijn de on-wegen, ende wat is de rechte wegh? Catho-lijck. Dats wel gevraecht, ick houde die, het een voor die onrechte leeringhe, ende 'tander voor die rechte leer, Ec. daer siedy Mannen uwe valsche verdrayinghe mijnre woorden. Want ick op die vraghe niet en antwoorde (so ghy versiert) dat is die rechte wegh die u brengen sal ter gewenschter plaetsen. Neen, maer ick antwoorde daer op, dat die ware leere die rechte weght is. Siedy nu wel hoe46 ontrouwelijck ghy my handelt? daerna ghe-vraecht, waer by men sulcks mach kennen: antwoorde ick eerst 'tghene ghy daer voor-stelt, namentlijck aen 't brenghen ter begeer-der plaetsen. Dat dit waerachtigh is mach niemandt lochenen, oock ghy selve niet, die't gaerne sout ontkennen, ende nochtans selve in dit u geschrift moet bekennen met u woorden: 'tis so. Wat machmen so wel segghe, dat-men door sulcke veranderinge niet en mach valsch doen schijnen, voor menschen die niet scherp op 'tghelesen en mercken? sulcke ver-valschinghe is noch een kleyne schade in my-nen schriften: maer ghyluyden treckt oock sulcke vreemde ende valsche sinnen uyte God-lijcke schriften. Daer valt die schade so veel grooter, als sulck u vervalschen daer in stou-ter is. Ende ghy sout noch (God wouts) ge-trouwe uytdeelders des Woorts wesen.

 

 
47.

Mijn Catholicus ghevraecht zijnde, wat die rechte wegh is, antwoordt daer op, dat het is die rechte leere. Dese is die waerheyt,47 die is Christus. Christus is die wegh, lieve bedenckt u een Iaer langh, dan antwoordt, ende laet ons hooren of ghyluyden die vrage beter sult konnen beantwoorden. Dit mijn segghen hebdy hier oock self niet derren loo-chenen. So is daer dan wel by my gheant-woordt ende qualijck by u berispt.

 

 
48.

48Daer ghy voorts wilt datmen die rechte wegh behoort te kennen, al-eermen die inne-gaet, hebdy groot recht inne: het waer oock te wenschen dat niemandt yet dede in saken des gheloofs, sonder voorgaende sekerheyt. Och of hier in't verkiesen van dese of die wegh of leere elck stille stont, tot dat hy den rech-49ten Leer-meester saghe, ende desselvens woor-den na hem gheroepen zijnde, hoorde; dat is die wegh daer inne wandert. Dit werdt die Heylighe-Wegh ghenaemt, daer in oock die Sotten niet en moghen dolen. Welcke wegh is Iesus Christus, den welcken alle sotghe-achten luyden voor die Werelt veylighlijck bewanderen.

 

 
49.

Wat raedt wast doch anders dan dese, die ick gaf eenen mynen Urundt op sijn vragen in mijnen Brief: daer teghen eerst D. Da-neus, ende na ghyluyden u soo hert hebt ge-stooten dat ghy selve morterde, is dan die mijn raedt oock goet, als voorneemlijck sulcks (te weten, datmen voort gaen in een Kercke be-hoort seker te zijn, dat daer die ware leere ende Kercke is) inne houdende als ghy selve me-50de hier schrijft: wat anders dan een quade last om mynen goeden raedt te verachten, heeft u gheport om die so hatelijck te weder-spreken? is die mijn raet dan oock niet goet, hoe mach dit u segghen, 't selve wesende doch goet zijn? ick arbeyde in de ghemelde mynen Brief op 'thoochste, om mijn vrund af te ra-den dat hy soo hoochwichtigen sake immers niet en bestae. Sonder ghewisse voorgaende kennisse der waerheyt, soude ick dan willen datmens besta op't avonture? dats op 'tveer-ste van daer.

 

 
50.

Al ist nu sulcx datter nauwelijcx yet wen-schelijckers ware voor ons onwijse menschen, dan dat niemant yet dede onder voorgaende sekere kennisse, dat sulck sijn voornemen het rechte middel of die wegh is, om te comen tot het vercrijgen sijnre goeder bege[e]rten: so leert ons nochtans de waerheyt ondervindinghe, diemen noemt experientie, datmenniet seltsa-[m]ers en vint by den menschen, dan die heylsa-me mensche, want weynich vintmer die hem selve ende anderen connen raden, dese zijn sa-ligh: men vinter meer die self weynigh raedt hebbende, goeden raet connen volghen, dese genieten eens anders verstandigheyt, maer overvloedich vele vintmer, die self geen raet en hebben ende nochtans een anders goeden raert niet en willen volgen, dese boeten met smerten haer eygen vermetelheyt, om eerst gedaen ende na bedacht te hebben, ende worden doch mede bywijlen wel verstandigh met haren schade. Want het en is niet alle mans dingh sijnen51 wegh te verstaen: maer der cloecken wijs-heyt verstaet die daer der sotten onwijsheyt doolt.

 

 
51.

Men stelle nu yemant die gaerne den rech-ten wegh inne gaen soude. Hy siet voor hem so verscheyden wegen, alsmen nu vindt ver-scheyden leeringen ende Kercken. Elck seyt die sijne te wesen die waerachtige. In welc-52ke menighvudigheyden van weghen vele menschen u [j]ammerlijck dolen; hy en weet niet welck van allen die rechte wegh is. Ick of yemandt anders, rade hem dat hy stille stae, sonder eenige wegh inne te gaen, eer hy versekert is. Dit was oock mijn raedt aen mynen vrunt in mynen voorgemelden Brief, nu tweemael te vergheefs by u luyden be-stormt. Men neme nu mede dat dese Man door u, of door yemant van de andere Kerc-ken, in die meyninge gebracht zy, dat hy son-der in een deser uyterlijcker Kercken te le-ven niet en mach saligh zijn, soo dat hy son-der quetse sijnder swacker Conscientien, niet en kan laten een derselver wegen inne te ga-ne; wat salmen hier raden een soodanighen mensche, meer ghesint zijnde op't onseker in sijne duystere twijfelachtigheyt voort te gaen, dan tot het sekere ende veyle stille staen; tot dat hem die Sonne des verstandenissen op-gae, ende hem sekerlijck bethoone welcke die rechte Wegh zy? salmen sulcken mensche die-53men niet en mach brenghen tot het sekerste, dan noch ten minsten niet moeten aenraden tot die minste ghevaerlijckheyt. Ick meyne elck hier toe sal moeten seggen ja.

 

 
52.

Wat salmen dan doen? men sal hem seg-54gen, nadien ghy immers niet en wilt in desen volghen het aldersekerste, namentlijck het Sabbateren ende stille zijn, tot dat ghy ver-staet eer ghy doet, soo doet dan noch voort in-ne te treden den raet Godes selve; te weten, staet opten wegen, ende overleght ende onder-soeckt den ouden wegh, ende is dit die goe-de ende rechte, so gaet daer inne, op dat ghy ruste uwe zielen moocht vinden. Wildy dan oock desen goeden raet Godes niet vol-gen, die d'alderveylighste is, maer navolgen der sotten Leer-meesterinne, ick meyn het ondersoecken of experentie: So volcht dan

desen (mede niet mynen, maer GODES) raedt, oock minder veyligh, doch u mede grootelijc nut zijnde, so ghy die met opmerc-ken na-volcht. Dat is, proeft eer ghy inne swelcht, ende houdt dat goet is; vindy een wegh die goet schijnt in uwen oogen, denckt dat haer eynde mach afleden totter doodt. Weest niet onverstandigh in alle woordt te gelooven, maer weest kloeck ende aenmerckt uwe gangen. Want die wijs is, die vreest ende wijckt af van 'tquade, maer die dwaes baert ende is sorgeloos. Segt nu ghy ernsthaftige luyden sonder schimp, maer met rechten ernst, of dese mijne Raet niet sodanigh, als ick hier uyte H. Schrifture nu verhale, in den gront en is? wat geldet dat ghy na seven jaren be-rispens geenen raedt sult mogen aenwijsen, die beter is.

 

 
53.

Want als den mensch, die niet wil volgen den raet van niet te doen voort verstaen, die hem hadde mogen voorhoeden voor't dolen, dan noch wil volgen desen raedt, van op sij-55nen wegh te letten? of hy hem oock brenght ter begeerder plaetsen: so mach hy noch voor sijn doot verlaten sijn dolen. Wanne[e]r? suldy hier vraghen, antwoorde, als hy na het dro-men dat hy hongerigh ende dorstigh zijnde, at, dranck ende verzaet was, door 'tblijven-de ghebreck ende smertigh ghevoel van dien, noch wacker wordt, ende sijn ziele noch ydel bevoelt: als hy lust ende rust soeckende, sijnen onwegh bevindt vol smertige doornen, ende 'tghesochte lief niet vindende, onrust in sijn56 ziele vindt; als hy acht nemende op sijnen onwegh, bevindt dat hy veel ghezaeyt heeft, maer luttel gemaeyt, gegeten heeft, maer on-verzaet blijft, gedroncken heeft, maer niet en wert gelaeft, ende sich gecleet heeft, maer niet57 en is verwermt. Ende als hy langhe na sa-ligheyt gesocht heeft, niet en vindet dan on-saligheyt in den onwegh, die hy, als oft een ware wegh ware, heeft bewandert.

 

 
54.

Wat dunckt u nu Mannen, zijn dat twijfelachtige merckteeckenen van de onwegen? so ist dan geen schimp, maar ernst, dat ick sodanigen menschen, die immers willen voortgaen, eer sy haren wegh verstaen, in d'een of d'ander wegh of Kercke, geve desen raet dan te letten of te mercken, of de wegh die elck bewandert hem oock brenght ter begeerder plaetsen. Ghemerckt niet ick, maar oock die H. Schrift, desen Raedt gheeft;lust u nu daer mede te spotten, soo beschuldicht met u menschelijcke vernuft de Goddelijcke Schrift. Of seyt de Godlijcke Schrift niet selve voorgaens met slare ende uytgedruckte woorden, 'tgene ick hebbe geseyt of geraden? nu soude icx daer by laten blijven, als meer dan ten vollen bewesen hebbende, dat mijn raedt is oprecht, waerachtich ende schrift-matigh: ende daer tegen u berispen onrecht, onwaerachtig ende wederschriftlijck. Maer want hier die hooft-sake van't geschille boven al is gelegen, ende dit een sake is van seer grooten gewichte sonderlinghe in dese tijden: soo hebbe ick tot een overvloedigh toegheven op een volle mate, u luyden noch moeten voorhouden al ditte, niet uyt mijn vernuft, maer uyte Heylighe Schrift.

 
55.

Die lieve sorchvuldighe ende ghetrouwe GODT, den onwijsen menschen niet wil-lende laten in gheduyrighen twijfele, in dese58 soo groote sake, stelt wel uytdruckelijck voor ooghen ontwijfelijcke merckteeckenen, daer by men sekerlijck mach kennen, niet alleen die valsche, maer oock die ware Propheten. Uan de valsche stelt GODT dit merck-teecken voorkomende des volcks vrage: hoe sal ick mogen verstaen of die Heere dat woort (dat die Prophete in des Heeren name seyt) oock heeft ghesproken? Dat suldy hebben tot een teecken (seydt die Heere door Moysen) ist dat het gene niet en geschiet, dat die Pro-phete in des HEEREN name heeft voor-seydt, soo en heeft die Heere dat niet tot hem ghesproken; dats dan een seker ende by God self ghestelt merckteecken van een valsch Propheet. Niet min seker, als oock het rech-te teghen deel van dat merckteecken zijnde, ismede het merckteecken van een waerach-tigh Propheet, als oock by Gode selve ghe-stelt door sijnen Propheet voorseyt vrede,59 als sijn woordt gheworden sal zijn, dan sal-men weten dat hem die Heere inder waer-heydt heeft ghesonden. Daer zijn nu twee Schriftuerlijcke, klare ende sekere merck-teeckenen; een van den valschen ende een van den waren Propheten ons ghestelt, niet van menschen, maer van Gode self.

 

 
56.

Hoedanigh zijn nu dese beyde merckteec-kens by Gode zijnde ghestelt, sodanigh dat-men die valsche ende ware Propheten daer by mach kennen, al-eer dat het voorseyde blijckt niet gheworden, of gheworden te we-sen, dat sal niemandt segghen. Men macht dan soo weynigh voort ondervinden weten, welck een valsch of waer Prophete is, als yemant voort bewanderen eens weeghs se-kerlijck mach weten, oft een ware Wegh dan doolwegh is. Doet nu u schampere monden op ghy ernsthaftige luyden, niet tegen my, maer tegen Gode self, ende seght of yemant Gode vraghende na een waerachtigh Propheet, van Gode ter antwoorde kreegh, dat die een waerachtich Propheet ware, diens voorsey-de Urede namaels wort: Met die antwoor-de en souden wy ons niet voldaen houden, ende soo seer in twijfele staen als te voren, ende so wy al den waren Prophete geloofde, dat sou-de meer ghelucks dan wijsheyts zijn.

 

 
57.

Seght nu Mannen, soudet ghy so van Go-de self, daer hy met soo ghetrouwen ernst tot ons spreeckt, oock wat anders maken, dan een beschimper ende spotter; mach ooc yemand door't ondervinden inder daet van 'tgene de Propheet voorseydt heeft, sekerlijck weten dat het een ware of valsche Propheet zy?

 

 
58.

Van Menschen welcker oprechtigheydt of valsheydt ons noch onbeke[n]t is, handelt GODT, als hy ons gheeft dese merck-teeckenen, soo van de valsche, als van de wa-re Propheten. Want niemandt begheerende recht te gaen, en mach vrywilligh navol-ghen een Leydts-man, oft bewanderen een Wegh, die hy te vooren weet valsch of een onweght te zijn. Daerom staen hier ten aen-mercken tweederleye Weghen, te weten, ee-nen diemen voort bewanderen sekerlijc mach ghelooven, ende een diemen twijfelijck ver-moedt die rechte wegh te wesen.

 

 
59.

Aengaende d'eerste houden wy altesamen God Christum ende den Heylighen Gheest60 voor ontwijfelijcke, waerachtigh ende ghe-trou: Sulcks dat wy niet en mogen twijfe-len of die wegh oock die rechte is, die hy in de H. Schrift Canonijck ons verklaert die rechte wegh te wesen. Dit is de waerheydt in de H. Schrifture, als wesende die ware Leere Godes, ja Christus selve met sijn He-melsche leeringhe ende alderheylighste wan-del, soo dat sijn woordt ende leven, die ware wegh is tot Gode. Hier toe wijse ick aen in mynen Brief, die de Doctor Daneus eerst, ende ghyluy te samen na pogende te beclad-den, niet anders en hebt uytghericht, dan u eygen vuyl den Menschen te thoonen. Waer toe anders wijse ick oock in dese mijnen mid-delen, dan tot het lesen van die H. Schrif-ture? is die niet sonder alle twijfele, die wa-re leere ende rechte wegh tot Gode-waert?

 

 
60.

Seghdy datse duyster is, dat wil niet voe-ghen u luyden, die sulcks teghen den Rooms.61 Catholijcken soo ernstelijcken ontkent heb-ben, dat u Leeraers oock Godslasteringhe seyden te wesen sulck segghen der Roomsche Catholijcken. Maer laet ons nemen datter eenighe plaetsen duyster zijn; mach niemant wanderen, sonder eerst alle plaetsen die inde H. Schrift zijn, recht te verstaen? dat suldy u wel wachten te segghen. Want ghy dan haest soudt moeten bekennen, dat ghy Pre-dicanten selve met recht mocht wanderen: ghemerckt ghy u oock wel sult wachten te roemen, dat ghy't alles dat in de H. Schrift staet, te recht verstaet. Of nu daer inne noch al zijn eenige duystere plaetsen, zijnder geen altoos die licht zijn om verstaen? Ist swaer om verstaen dat Christus ons leert ons self te versaken, ons Cruys te draghen, ende na te volghen? wat behoeft een goet Iongher Christi voor't eerste School-recht meer? die dan Christi ontwijfelijcke waerheydt in de-sen slechten A, B, der Christenen ghelooft, daer in ghetrou is, in allen daer hy sich self vinde, vlijtelijck leert verlaten, sijn eyghen Cruys door sijn mis-handel opcomende, met lijdtsaemheydt draecht, ende die voetstappe Christi den waren wegh des levens stade-lijck navolcht, sonder hem te bemoeyen niet die hooge questien van de Drievuldigheydt, van de Predestinatie, van de menscheyt Chri-sti ende derghelijcken meer: dunckt u oock dat hy doolt van den rechten wegh? wie derf dat segghen?

 

 
61.

Dese alsoo metter tijdt komende uyt sijn eyghen duysternissen in't licht Christi, sal hem allencxkens van alle soodanighe ende meer andere saken, tot sijnre tijdt die waer-heydt gheensins verborghen blijven mogen,62 die hem ter saligheyt noodigh is. Lieve segt doch behoeft oock yemandt hier toe uwe oft eenigher menschen Glosen? Hier toe wijse ick aen in dese mijne middelen, hebdy een be-ter, laet hooren, maer ten moste u derde by-ghevoechde middel niet zijn, te weten, der Overheyts macht, om ons te dwingen uwe Glosen te gelooven ende na te volgen. Maer hoe soudy beter wegh kennen, ghyluyden segghe ick, die in uwe leeringhe 'tgene God door sijn Gheest der waerheydt in de H. Schrift ons belooft te gheven, niet en ghe-looft, onmoghelijck houdt, wederspreeckt ende voor Ketteren scheldet die Godt in sijn woordt ghelooven? dit maeckt dat ghy den menschen liever liet aenwijsen tot het hoo-ren ende lesen van u luyder vuyle Glosen, dan tot het hooren ende lesen van de suyvere Schrifture selve.

 

 
62.

Om dese te verstaen en behoeftmen uwe63 Glosen dan niet, maer achte daer toe nutter ende noodigher te zijn een ernstigher wille in den Heere, om sijn wille te doen, een ware kennisse van onse onverstant, een geloovigh bidden om wijsheydt, een aendachtigh lesen der H. Schrifturen, sonderlinghe der plaetse van 'thaten ende laten der zonden, ende van 't lieven ende hanteren der deuchde hande-lende, ende een stadigh ende ghetrou beleven ofte oeffeninge der deuchden, dat is een waer-achtigh na-volghen Christi. Die soo doet ende laet anderen twisten om Ceremonien, om die ware sichtbare Kercke, ende om hoo-ge questien, en sal niet altoos versuymen, dan dat hy niet blindelijck en twistet om dingen, ende niet vermetelijck toestemt dinghen, die hy noch niet verstaet, maer in 'tlicht, dat is, in Christo comende ende opwassende, dat, ende alle dat hem meer om weten noodigh is van recht verstaen, ende met ghewisse se-kerheydt toestemmen sal connen. Hier toe wijst mijn Brief, ende dit handelt (maer cor-ter) die middele die ghy nu berispt, ende dit moet ick noch houden voor de ware leere ende wegh tot Gode-waert, diemen voort bewan-deren sekerlijck mach gelooven ende betrou-wen.

 

 
63.

Soo machmen mede den rechten Wegh64 voort bewanderen, sekerlijck gelooven ende betrouwen, die ons over-een comende mette Heylighe Schrift werdt aenghewesen van Leeraren, diemen ontwijfelijck mach geloo-ven ghesonden te zijn van GODE. Want onmoghelijck is om te ghelooven, dat die lieve ende ghetrouwe GODT ons sen-den soude Leeraers, in welcker mondt hy sijn Woordt ende waerheydt niet gheleydt, ende die hy met sijnen gheest der wijsheydt ende bescheydentheyt niet voorsien en heeft, ghenoechsaem zijnde om den ghenen die so-danighe Propheten of Sendtboden gheloo-ven, door 'tghetuych dat GODT self met Wonder-daden van henluyden heeft ghege-ven, daer ende daer af te versekeren. Daer-omme soo ghyluyden wilt datmen uwe on-bewesen Leere gheloove, die rechte wegh te zijn, al-eermen die bewandert: Soo doet ons blijcken ghenoechsaem, dat GODT u als Moysen, als Eliam, als Christum, ende als sijnen Apostelen tot Leeraren heeft ghesonden. Maer dit en vermoochdy niet.

 

 
64.

Comende nu van den wegh, diemen voort65 bewanderen sekerlijck mach ghelooven, we-der op d'ander, diemen twijfelijck vermoet die rechte wegh te wesen, acht ick die te zijn die Leere van u luyden, van de Confessio-nisten, Dooperen, Swenckfelderen ende an-dere meer: daer of die leytsluyden ofte Leera-ren gheen macht en hebben omme haer sen-

dinghe, om Gemeenten te vergaderen ende Kerken op te rechten, wettelijck te bewij-sen. Men hale nu hier voort onder dese me-nichvuldigheyt van verscheyden leeren ende Kercken sodanigen man, als ick hier voor heb beschreven; te weten, die niet en weet welck die rechte wegh ofte ware Leere ende Kercke zy, die oock niet en vernoecht metten alder-sekersten wegh, by my hier voor aenghewe-sen, namentlijck het lesen vande H. Schrift, het ghebedt om verstandt, het verlaten van 66hemselven, ende het navolghen van Christi ootmoedicheydt, onnosselheydt, Heylicheyt ende liefde, maer die daer meynt niet en con-nen salich worden sonder nu te wesen in een uyterlijcke Kercke; wat suldy desen mensche raden? ghelooft eerst voor-al dat onse Leere ende wegh in allen waerachtich is ende recht, al-eer ghy die inne gaet? dit sie ick dat ghy-luyden wel stoutelijck eyscht vanden ghenen die als Gevaders over 'tKinderdoopen in u Kercken comen. Maer daer siet elck oock wel, dat ghy u stoel neven Gode settende u Leere of wegh niet minder in allen wilt ge-looft hebben, dan die Goddelijcke Schriftu-re, die alleen volcomen is, daer die uwe is vol lasterlijcke ghebreken: ende dat ghy, als ydelijck ende vergeefs ghesproken, verwer-pen wilt alle die menichvuldighe ende oock sorchvuldige waerschouwinge by Gode, by Christum ende sijne Apostolen ons ghedaen, van dat wy ons souden wachten voor den valschen Propheten. Hier teghen dient dan al dit u berispen op mijne middelen¸om dat sy uwe Leere niet soo volcomen gheloofwaer-dicheyt en moghen toeschrijven, als die hey-lighe Schrifture, soo ghyluyden doet ende gaerne sacht dat elck dede.

 

 
65.

Neen, dat moet niet zijn. Uan aller men-67schen Leere, van welcker sendinge men niet volcomentlijck is versekert, zijn wy schul-dich die proeve te nemen: die de onbedriech-lijcke God selve tot een proeve heeft gestelt; dat is, dat wy acht nemen of 'tgene hy voor-seyt heeft ('tzy dan vrede of anders) ooc sulcx gheschiet. Dunckt u luyden, die gaerne als Godt selve voor alle proef gelooft soude zijn, dit een schimp ende spotternije; Soo moech-dy (so gheseyt is) Gode voor een spotter hou-den, 'twelck ick my hope te wachten.

 

 
66.

Maer ick houde, navolghende dat onbe-driechlijcke merckteecken Godes, van een waerachtich Propheet, wijselijck ende recht geoordeelt te zijn by Saulus, Dienaer van Samuel, dat hy een waerachtich Propheet,68 was, als hy seyde, in desen Stede is een man Godts, alle wat hy seydt dat comt onghe-twijfelt. Oock by vele Ioden die tot Chri-69stum comende, seyden; 'tis wel soo, dat Io-hannes gheen teecken altoos en heeft ghe-daen, maer alle dinghen die Iohannes sey-de van desen (Iesu) waren waerachtigh. So gheloofde Naaman door't ondervinden70 van de suyveringhe sijnder Lazarijen, hem door den Prophete voorseydt, niet alleen dat hy een waerachtigh Propheet, maer oock dat desselvens God alleen God was. Ende hier uyt vermerckte oock S. Ian, ghehoort71 hebbende die woorden van Christo (hem al-len doe onbekent) werpt het Net uyt ter rech-ter handt, ende ghy sult vanghen: terstondt alst so geschiede, dat het die He[e]re was. De-se proeve stelde oock Michias van de oprech-72tigheyt sijnre prophetien den Coning Achas, die hem dreychde tot sijn weder-comst te doen dooden, als hy seyde: Ist dat ghy we-deromme comt in vreden, so en heeft die Hee-re tot my niet ghesproken. Wie sal nu hier segghen, dat dese altesamen in sulck haer seg-ghen, mochten waerachtigh bekent worden, voor den tijdt dat het voorseyde waerachte-lijck was gheworden.

 

 
67.

Of ick dan al schoon hadde gheseydt opte vrage, wat is die rechte wegh: dat die rech-te wegh te zijn, die u brengen soude ter ghe-wenschter plaetsen: so meyne ic wel dat elck die met het ghene hier voren is bewesen, in ghelijcke saken, hem van de Propheten ende Christo wel voldaen soude houden (gheen re-den en soude hebben om te segghen niet vol-daen te zijn, met sulcke antwoorde dergelijc-ken inhebbende. Nu en hebbe ick daer op so niet gheantwoordt als voren is ghebleken. Soo mede is dat ghyluyden daer opentlijck Calumnieert, ende myne woorden ver-valscht.

 

 
68.

Wildy nu sien of ick reden hebbe na de73 voorseyt merckteeckenen by Gode gestelt van een valsch Propheet, u luyden te houden voor valsche Propheten ende valsche Leeraers, soo dat ick niet en behoore noch en vermach te gelooven, dat die Heere die woorden tot u soude hebben gesproken, die ghyluyden in des Heeren name vercondight; soo antwoordet my of ghy uwe leere niet en noemt die ghe-sonde Leere? Ick weet ghy sult segghen ja. Ghy meynt daer mede dat sy die zielen ghe-neest ende ghesondt maeckt. Dit suldy oock bekennen. Uraghe ick dan noch of ghy den genen die u Leere gelooven in den name Go-des, niet en belooft ghesondtheyt der zielen, door t'ghelooven van uwe ghesonde Leere? Ia suldy segghe. Mach oock eenighe ziele te recht ghesondt ghenaemt werden, so lan-ge die materie der sieckten in haer blijft, dat is so langhe sy noch die sieckte niet quijt en is, ende die ware ghesontheyt niet en heeft, ghy sult my mogelijck niet willen antwoor-den, dan met ydele distinctien, maer 't gemeen ghevoelen van alle menschen sal moeten seg-ghen, neen. Want niemandt en mach teffens74 gesondt ende sieck zijn na der ziele. Soo en mach gheen waerachtighe ghesontheyt zijn in de ziele, daer in die Siecten noch is niet ha-ren oorsaken.

 

 
69.

Dit schrijft Calvinus selve met dese woor-75den: Alsoo mede die ziele, soo langhe sy noch vol is van sodanighe Sieckten der sonden, en mach sy gheensins gesondt gheacht wor-den. Welcke zijn dese sieckten der sonden ende oorsaken van dien? die gheneychtheydt76 van nature om Godt ende den Naesten te haten. Die maeckt ghyluyden byblijvelijck al 'tleven deure, oock inden geloovigen; ende geest dese sieckte so vele machts, datse belet oock d'alderheylighste, GODT ende den Naesten na Christi ghebodt lief te hebben, welck niet volbrenghen sonde is. Hier uyt besluyte ick nu vast, dat na dese leere van u Catechismo selve, gheen van uwe Ion-

gheren, immers oock gheen uwer Leeraren, die Catechismo gheloovende, (soo langhe sy sulcks blijven) en moghen ghesont worden77 aen der zielen. Hier openbaert sich nu naec-telijck die valscheyt van u leere ende woort. Want dat ghy belooft, te weten ghesontheyt der zielen, en vercrijcht. niemandt van alle die u ghelooven, soo nu blijckt uyt u eyghen Catechismo, so en gheschiedt onder alle uwe Propheten oock nimmermeer 't ghene ghy in des Heeren name hebt voorseyt oft belooft, dat is by u en wort niemant na der zielen in der waerheydt ghesondt.

 

 
70.

Wat machmen hier doch anders uyt be-sluyten, dan dat die Heere tot u luyden niet en heeft ghesproken? dat hy sijn ghenesende woordt niet en heeft gheleyt in uwe monden? dat hy u niet om Kercken op te richten en heeft gesonden? maer dat ghy van selfs loopt78 sonder woort Godes, ende valsche Prophe-ten zijt? Dit merckt ghy wel dat by den wac-kere opmerckers soude gemerckt werden, so sy acht namen daer op, of uwe wegh henluy-den oock brengt ter ghewenschter plaetsen, dats tot ware gesondtheyt der zielen. Ende daeromme (so 'tschijnt) zijdy oock den proef, by my uyte H. Schrift gestelt, so vyant. Want elck daer op lettende, ooc licht soude verstaen, dat ghy gheen ware Propheten, noch rechte Medecijnmeesters der zielen en zijt, maer rechte Lapsalvers: Die den menschen poocht vroet te maken, dat sy noch vol van haer ou-der sieckten der zielen zijnde, gesont zijn, doch niet in der waerheydt, soo dat die eerst La-zarus waren, nu reyn zijn, neen, maer dat hem die Lazarije niet en wert toegerekent. Wie onder den uwen op dese myne redenen let, ende daer door met ernst aenmerct, of hy oock die ghesontheydt belooft zijnde door uwe Leere (die ghy ghesondt noemt) heeft vercreghen: die sal inder daedt bevinden waerachtich te zijn, 'tghene ick hier hebbe gheseyt. Ende dus lange hier inne gheweest zijnde, om die noodtlijckheyt ende nutheydt deser saken (te-ghen mijn eeerste voornemen) wil ick hier nu afscheyden, om voorts te comen tot u andere berispinghen, meest altesamen van eender aert zijnde, als dese ende die voorgaende.

 

 
71

79Daerna vraechdy (na u ghewoonlijcke) maniere van uytsluypinghe in u teghenbe-richt) hoe langhe het sal moeten lijden eer-men tot het ghevoelen van sulcke gerustheyt comt? op sulcken vraghen achte ick u meer antwoordts ontfanghen te hebben in mijne twee80 antwoorde, dan u wel lief is. Doch moechdy dat vragen den Heere Christo, hoe lange men behoeft van hem te leeren, dat hy sachtmoedich ende ootmoedich van Herten is, want sodanighen belooft hy dat sy haer-der zielen ruste sullen vinden. Die sal tot sijn-der tijt sulcke spotters wel weten te vinden.

 

 
72.

81Ende nadien ghy soodanighe gheloovi-ghen zijt, dat ghy niet mogelijck en gelooft, dat yemandt volghende die Leere ende be-lofte Christi, die ruste sijnder zielen hier mach krijghen: soo seghdy (als oft een seer onghe-schickt dingh ware) dat de mensche daeren-tusschen in twijfelinghe ende ongherustheyt sal moeten staen. Dit houde ick oock voor waerachtich. Houdy't anders? meyndy dat yemandt sonder van Christo ootmoedicheyt ende goedertierentheyt van herten inder waer-heyt te leeren, tot ware gherustheyt mach co-men? dat yemant so lange hy die gerustheyt ontbeert, niet in ongerustheyt moet staen? so lange hy die selve is (ontbeert) niet in twijfel moet staen? soo zijdy waerlijck bedroghen,82 ende bedriecht anderen u gheloovende jammer-lijck met u, bevint ghyluyden dan self nim-mermeer die gherechticheydt, die vrede, ende blijschap inden heyligen Gheest in uwe her-ten: lieve, hoe moechdy weten dat het rijcke GODES in u luyden is? Hebdy met uwe Iongheren dan niet dese versekertheyt ende ruste, oock vrede in Christo Iesu ende den H. Gheest, soo is u die ware twijfele ende ongherustheydt, vele nutter dan een valsche sekerheydt ende gherustheydt.

 

 
73.

Hier seghdy dat ick met mijn fraye ghe-83lijcknisse, niet vande rechte ende onrechte leere, maer van mijn onverstandt ende onbe-schaemtheyt een klaer merck-teecken hebbe ghegh[e]ven. Wat van dese uwe spotternije is, hebdy hier voor moghen sien, daer ick clare texten uyten Bybele ghestelt hebbe, die84 selve naectelijck dat merckteecken stelt. Dus en raeckt dese uwe spot, niet my, maer den Gheest Gods, door wiens ingeven die hey-lighe Schrift is gheschreven.

 

 
74.

Ghy menschen willende sulcke Godlijcke85 ghelijckenissen inde Schrift ghestelt, Psal. 118.14.52. Ec. daermen leest vande wegh der gheboden Godes Ec. verbeteren, maeckt van de H. Schrifture een wijsende handt of ghetuyghe van de leere, maer u leere (die ghy hout voor die warachtighe) den wegh selve. Seght doch, is dan u leere 'tselve dat die H. Schrift is? neen moet ghy segghen, an-ders moeten wy 'teen niet ghelijcken by de wijsende handt ende 'tander by den wegh: maer het moste beyde zijn, of een wijsende handt of een wegh. Nu seghdy dat u Leer die Leer of wegh is: soo en is dan die H. Schrift niet die leere of wegh. Dits teghent ghetuych der H. Schrifturen selve. Want Christus is self die wegh. Die is het woordt Godes, dat is het leven ende die Gheest der H. Schrifturen. Dit is dan oock de wegh ende gheen wijsende handt van u wegh of leere, d'welcke niet en is GODS Woordt, maer der menschen woordt, of maeckt ghy-luyden niet meer onderscheyt nu voortaen tusschen uwe glosen, d'welck u woorden zijn; ende tusschen die H. Schirft die uyt Godes Gheest is gheschreven? siet wat excellente ghelijckenisse ghy hier bybrenght. Of sal u leere nu die cracht hebben, die Paulus die H. Schrift toeschrijft? vraeghdy wat? dat alle Schrifture van Gode is inghegeven om te leeren, Ec. salmen u ghelooven, soo sal nu voorts meer niet die H. Schrifture, maer86 uwe glosen die ware leere ende wegh ter salicheydt wesen. Dat luyt niet Christelijck.

 

 
75.

Daerna seghdy dat die leere goet is als sy87 accordeert mette H. Schrift; indien sy daer te-ghen strijdt, datse niet goet is. Tot bewijs van dit seghdy dat Godt Christus ende de Apostolen ghetuygen opte H. Schrift, oock dat die Beroenisers die H. Schrift onder-sochten, of die also hielt als Paulus ende andere haer leerden; Also. Daer ons God wijst op-te Schrift, en wijst hy ons niet op uwe glo-

sen, maer daer af. Met Christo ende sijnen Apostelen hevet die meyninghe, dat hy ghe-benedijt ende syluyden die Leere des Euan-geliums inne-voerende, den Ioden wesen totten ghetuychnisse van de Wet ende Pro-pheten (die sy in geschrifte doe ter tijt hadden) ende niet (als wy nu) daerbeneven het nieu-we Testament in gheschrifte, daer sulcks voorseyt was ende belooft. Om nu te weten of dat also was, ondersochten die Beroeni-sters die Schrifture des ouden Testaments: te weten of dat sulcks oock inhielt, als het88 nieuwe Testament, dat by Christum ende sijnen Apostelen werde mondelijck gheleert. Nu hebben wy behalven het oude Testa-ment, oock het Nieuwe in gheschrifte, te we-ten die Euangelien Christi metter Aposto-len Schriften. Wat ghebreeckt ons nu doch meer. Of zijn dese niet ghenoechsaem? waer-om wildy na dese ghenoechsaem verclaringe des nieuwen Testaments op uwe mensche-lijcke glosen wijsen? Somma uwe glosen en houden niet anders in, dan 'tghene oock ge-schreven staet inde H. Schrifture, ende dan en behoeftmen die niet: of sy houden wat an-ders inne ende dan en ghelooftmen die niet: of thoont dat ghy wettighe Sendt-boden zijt, ende men sal u meer, dan men nu doet, ghelooven. Maer soo langhe ghy-luyden dat niet en doet, moet ick wijsen van u luyden op Christi waerheydt in de heylighe Schrift. Die dese verstaet, en behoeft uwe glosen niet. Diese oock noch niet verstaet en mach uwe glosen daerna niet oordeelen.

 

 
76.

89Ghyluyden beschuldicht hier al mede (als na u gewoonten) den Ro. Catholijcken om een ghebreck, dat ghy naerstelijck van hen-luyden leert ende poocht na te doen, te we-ten, dat niemant tegen haer Concilien mach kicken. Want moechdy wel lijden dat ye-mandt teghen u Leere ende Synoden mach kicken: waer toe bestady dan d'Overheydt vroet te maken, haer ampt te zijn, dat sy alle verstoorders van of kickers teghen uwe uy-terlijcke kercken-vrede, met ghevanckenisse of aen den lijve behooren te straffen.

 

 
77.

90Hier waerdy weder benaudt. Waerheydt en was niet by u luyden, ende onghelijck te hebben schaemt ghy u luyden. Want niet in besloten camere, maer voor den volcke spre-ken wy nu. So most uwe trouwe noothulp-ster Ioffrou Calumnia des Duyvels Doch-ter in 't spel comen, om u te verlossen. Wat doet die? Sy vervalscht mijnre woorden, ende geeft u daer door wat nevels om u te bedec-ken; maer 'thelpt u niet, licht ontdeckt die cla-re waerheydt die duystere logen. Ghyluyden stelt hier als of ick spraecke dese woorden:91 In allen vergaderinge daer die meeste hoop onvroom is, daer moet het quaetste besloten werden. Dit dicht ende verstiert ghy, soo die Leser met een opslach in mijn Boecksken mach sien. Daer staet alsoo. Het goede wert dan verworpen ende 'tquade besloten inden Concilijs, daer die meeste quaden den minsten goeden stemmen overwinne.

 

 
78.

Schaemt ghy u noch niet dat ghy mijn woorden soo opentlijck vervalscht: Soo sal alle goethertighe Gherefor. (die oock al zijn, soo ick vast gheloove) sich uwent hal-ven van soo grove Calumnien moeten scha-men. Want daer ghy mijne woorden veran-derende stelt, als of ick seyde dat het quaetste moet besloten worden in alle vergaderingen daer die meeste hoop onvroom is: daer staen mijne woorden niet soo, maer heel anders, te weten in soodanighe, daer die meeste qua-de, die minste goede stemmen overwinnen. Dat luydt nu immers gantsch anders. Wie merckt desen onderscheyt niet? daer die mee-ste hoop onvroom is, mach het quade beslo-ten werden, 'tgheschiet oock meest. Maer daer die meeste quade stemmen die minste goeden overwinnen: daer moet het quade besloten werden altijdt. O hoe soudy vach roepen ende 't hooft over my schudden, soo ghy my in't minste met soodanighe naeckte ende onlochbare waerheyt van sulcke open-bare logen, Calumnie ende valscheyt mocht beschuldighen. Ende noch soudt ghyluyden liefhebbers ghetuyghen. Ia Leeraers der waerheyt zijn. Calumnieren die soo onscha-melijck?

 

 
79.

Hier gaedy op desen uwen valschen gront voorts weyden met u ghelijckenisse vande Burgherlijcke of wereltsche (soo noemdy't hier erghens saken) met die Godlijcke saken sulcks niet anders drijvende, dan of altijdt die verstandichste Burgeren in't Regiment werden gestelt, daer toe d'experientie Neen seyt. Maer of dat noch altijt mocht zijn, soo maect ghy daer uyt een lacherlijcke besluyt-reden, te weten dese: Al wat gheschiet in de Burgherlijcke Regieringe, alwaer die Kin-deren des werelts cloecker zijn dan de Kinde-ren des lichts, dat gheschiet oock inde Kerc-kelijcke Regieringhe. Inde Burgherlijcke Regieringhe, neemtmen meest tot Overheyt die alderverstandichsten, soo volcht nu dat oock in de Kerckelijcke Regieringhe sulcks meest gheschiet.

 

 
80.

Soodanich is u besluyt-reden ende en92 dooch niet altoos. Behalven noch dat het opentlijck strijdet tegens u luyder Calvijns segghen, daer hy uyten Propheten bewijst, dat in haer tijden alle die wachters blindt waren, dat alle die Propheten ende Prie-sters van de minste tot die meeste gierich wa-ren, bedriechlijck waren, logenaers waren, een valsche vrede predickten. Dat die Pro-pheten t'samen-sweerders waren, Roofgie-rich als Leeuwen, ende verachters vande Wet Godes. Seght nu ghy Leeraren, wa-ren dat die luyden niet die inden Concilien versaemden? Waren daer die beste of verstan-dichste (soo ghy't vande Burgherlijcke Re-gierienghe wilt kallen) ghecoren tot Over-heyden inde Kerckelijcke Regieringhe? wa-ren de beste ghecoren in Achabs Concilium, daer door't pluymstrijcken van vier hondert valsche Propheten een eenige Michaes ge-slaghen werdt, ende als een verstoorder van de uyterlijcke Kercken-vrede ende weder-spreker van de verleyders ghesalghen, inde kercker gheworpe, [e]nde metter doodt ghe-dreycht werde; waren die verstandichste ende beste ghecoren in 'tConcilio tot Ierusalem, die den Sonde Godes aen't Cruys hulpen?

 

 
81.

Dese dinghen altesamen weet u Calvijn daer wel te segghen, met meer dergelijcken: soo weetmen oock wel wat ghy ghewoone

zijt te segghen van de Godloosicheydt der Cardinalen, Bisschoppen ende Prelaten, diemen ghewoone is te verkiesen om te sit-ten inde Concilien. Is dit nu al te samen lo-ghen? moetent nu almeest verstandighe ende Godvreesende Mannen zijn, die in uwe Sy-noden vergaderen, hier toe dient al dit u seg-ghen, u autoriteyt begint hier te wancken. Want het can zijn seghdy (nu gheheel een ander liedeken dan voormaels singhende) datmen die aller vroomsten daer toe depu-teert ende verordent, dat is even soo wel te vermoeden, als dat dese aldererchste Aerden werelt (inne welcke comende die Sone Go-des, twijfelijcke vraecht, of hy oock geloove sal vinden) vele beter soude zijn dan die gou-den ende beter werelt was, inne welcke noch-tans die godloose ende valsche Predicanten, Propheten ende Herders die meeste menich-te waren, dat sy die ware Propheten, oock den Heere selve ombrachten. Siet daer u vaste besluyt-reden, die de mijne seyt weynigh flots te hebben.

 

 
82.

93Of oock meest alle die ghene, die Christe-nen ghenaemt worden, geen vrome Christe-nen en zijn (seghdy voort) soo kander noch-tans wel een vergaderinghe van Christe-nen zijn, in welcke die meeste hoop vroom is. Ghelijck onder de twaelve maer een godloose Iudas was. Doch bekent daer-94na dat een dingh te zijn, dat ghy vreest sel-den te ghebeuren. Dat sulcks niet en soude moghen zijn, heb ick nergens gheseyt, maer dat het selden ghebeurt, en ontkendy niet. Dit maeckt den vroeden een omsien. Dat sal verdwijnen als ghy ons soo sekerlijck sulc-ken vergaderinghe der vromen cont wijsen, als ons die Apostolische sekerlijck door die Godtlijcker Schrift werdt ghewesen. Doe-dy ditte, my suldy d'eerste hebben, om 'tbe-sluyten van soodanighen vergaderinghe toe te stemmen. Maer dit en vermoechdy niet, soo is oock 'tgheselschap van uwe Synoden gantsch ongelijck van aert 'tgheselschap der Apostelen. Die en vervolchden niemanden, maer leden vervolginghe van anderen. Als yemandt seyt dat het mach zijn, dat die ghe-loovighe, door Christi inwoonende kracht, die zonde gantschelijck mach dooden ende niet meer leven: Soo is u ghemeen seggen, wijster ons een soodanighe. Ofmen u schoon sulck al een wees, dat soude hem moghelijck schadelijck zijn door u luyder credijt: maer wijsdy ons met wettelijcke waerheydt soda-nighen vergaderinghe der vromen, dat sal niemandt schadelijck ende veel luyden nut mogen zijn, door't toestemmen vande artij-culen uwer Synoden. Maer dan most ghy ons anders volck wijsen, dan daer laetst ver-gadert was, ende dan ghy zijt, die dar pre-sideerde.

 

 
83.

Ick segghe nerghens, dat in allen Conci-95lien niet anders dan dat quaet is werdt be-sloten. Dit schijnt ghy uyt mijn seggen (daer't niet in en is) te willen invoeren, na u ghe-woonlijcke oprechticheydt, neen soo bot zijn sy niet, datmen den visch den naeckten an-96ghel sonder aes aenbiedt. Daer moet altijdt eenighe schijn van waerheyt by zijn, om die valsche logen te bedecken, dan doen goe woor-den quade Ware vercoopen.

 

 
84.

Teghen dese uwe eygen versieringe ende97 niet teghen mijn segghen vechtende, seghdy dat inder Apostolen Concilio niet dan goet98 en is besloten. Dien u soo zot niet en houden dat ghy yet onnoodichs sout pogen te bewij-sen: moeten oock dencken waer te zijn u valsch dichten alhier, rechts of ick geseyt had-de dat in allen concilien niet anders dan quaet is besloten. Dats Calumnieren. Dit segghe ick nerghens. Noch gelaet ghy u, als of icks seyde: wat maeckt u dus naerstich indese arghelist? d'autoriteyt van u Synoden? soo pleghen oock die Ro. Catholijcken teghen u ende den uwen voor te halen der Apostolen woorden, 'theeft den Heylighen Gheest ende ons behaecht; hier mede gaven d'Apostelen te kennen wat gheloove men die Concilien be-hoort te gheven; dat is gheseyt, soo behoort-men oock onse Concilien sulck gheloove te gheven. Soo ghy oock hier doet; inden Con-cilio der Apostelen was niet dan goet beslo-ten; want daer waren mannen vol des H. Gheests. Lieve mannen, seght doch zijnder sulcke mannen in u Synodo: toont ons eerst gheloofwaerdelijck dat in u Synodo comen meest Apostelen, dat is die sendtboden Chri-sti zijn ende vol vanden H. Gheest: men sal u Synoden van gheen minder waerden hou-den dan dat (d'Apostolische.) Maer wat sout ghyluyden u bewijsen vol te zijn van den H. Gheest, die geen macht hebt u sendinge te bewijsen.

 

 
85.

Hier beneemdy my quantsuys die uyt-vluchten. Waer mede doch? met waerheyt? Neen. Maer met die openbare loghen ende Calumnie in't vervalschen mijnre woorden, daer af ick hier voor tal 77. hebbe ghehan-delt. Soodanighen welbehaghen heeft u H. Geest inde logen dat ghyse hier vernieut: ende soo danighe waerheydt is by u, dat ghy op openbare loghentael bouwet.

 

 
86.

Sonder eens aen te tasten die waerheydt99 by my ghesproken vande onsekerheydt der Concilien of Synoden, bevecht ghy die voorseyt loghen by u versiert, ende droomt met sulck spottelijck ende spieghel-vechten een waen-Victorie.

 

 
87.

Noch moet hier al weder, by gebreck van waerheydt, die dick verhaelde Calumnie (sy moet u wonder wel behaghen) u schilt zijn. Wie sal hem ghestaden, seghdy, wanneer schoon de meeste hoop inden Concilien quaet ware, dat daerom het quaetste aldaer ghe-ordonneert soude moeten worden.Wie sal u luyden ghestaden openbare Calumnien voor waerheydt te vercoopen; dorfdy dan so dick-mael proncken met een selve openbare Ca-lumnie; waer segh ick sulcks, nerghens, mijn woorden zijn soo; (u dickmael vervalschen doets my weder verhalen) het goede werdt dan verworpen ende 'tquade besloten (waer? In allen Concilien? neen, dat segh ick niet, maer) inde Concilien daer die meeste qua-den, den minste goeden stemmen overwin-nen. Dats onschamele stoutheydt, wie siet niet dat mijn woorden soo gantsch anders luyden; dat niemant sulcks (als ghy Calum-nierende bestaet) daer uyt mach trecken?

 

 
88.

Hier brabbeldy al weder met u verghe-

lijckinge, so doen die Kinderen des Werelts, ergo oock die Kinderen des Rijcks, daer van hier voor 79. is gehandelt. Ende vraecht al weder op u logens fundament van de voorseyt dick gebruyckte Calumnie, waeromme sou-den oock de Leeraers, verschijnende opte Synoden (daer was dat het u luyden dus seer doet, dat seer is geraeckt) of schoon het mee-stendeel onvroom waer, niet goets connen besluyten? seght my doch waer heb ick sulcx, of oock yet daermen sulcks uyt mach trec-ken, gheseydt of gheschreven? soo mach ick hier nu oock vraghen, waeromme soude ick siende dat ghy soo onschamelijck doorgaens Calumnieert, doch moghen ghelooven dat door sulcken President, met sulcken gheest der Calumnien begaeft zijnde, yet goets ge-proponeert, swijghe ghestemt, soude moghen worden, in een Synodo, welcker leden sulck hooft meest ghelijck zijn.

 

 
89.

Noch al met ghelijcker onbedachtheydt op dit selve fundament van Calumnien bou-wende, poochdy te bewijsen metten exempele Paphnutij, dat niet altijt het quaetste moet geordonneert worden inden Concilien, daer die meeste hoop quaet is. Dits u versieringe daer teghen ghy vecht, verwint eens condy mijn segghen, d'welck, ende niet u dromen, by u aenghevochten behoort te worden. Ick hebbe gheseyt ende segghe noch standtvaste-lijck te moeten volghen altijdt in allen Con-cilien ende Synoden, dat daer die meeste qua-de stemmen die minste goeden verwin[n]en, het goede wer[t] verworpen ende 'tquade wert besloten. Dit is mijn segghen, Dit, ende niet het ghene ghy soo onschamelijck als calum-nieuselijck my op dicht, ist geen dat ick seg-ghe in mijn middelen, lochent ende onkent dit condy't. Waer dient dan doch dit bewijs met Paphnutio toe? om te bewijsen 'tghene ick niet en heb wedersproken? of om te doen schijnen voor den onwijsen als of icx weder sprake?

 

 
90.

Oft oock met Paphnutio soo in dat Con-cilio is toegegaen, mogen wy niet seker zijn, om d'onsekerheydt der beschrijvers dier sa-ken. Maer dat het sulcks met Gamaliel (dit Schriftuerlijck exempel swijchdy, want het teghen u voorghenomen dwangh ende Ket-terdooden is) is toeghegaen, is seker. Dan maeckt Godt der godtloose raedtslaghen te niete, ende dan sluyt Godt der Leeuwen muyl teghen een Daniel, mits onder haer wesende.

 

 
91.

Immers ghyluyden bekent hier selve (so ghy wel siet dat ghy anders den Rom Catho-lijcken in desen teghen u luyden recht sou-det moeten geven) dat die Concilien of Sy-noden moghen dolen, ende dat niet alleen wanneer de meeste hoop quaet is, maer oock wanneer sy al vroom zijn. Hier seghdy self100 meer dan ick daer heb gheseydt. Waerom wedervecht ghy dan mijn segghen met het uwe over-een stemmende? om dat icks seg-ghe? sal dan een selve segghen in u monde waerachtich, ende inden mijnen valsch moe-ten wesen? siet nu of ghy u met sulcke gro-ve calumnien niet leelijck opten kake en stelt. Ende noch u self gonstighe richters zijnde, gheefdy u self 'tproces ghewonnen: Soo dat ghy siet dat ick my met mijne subtijle, of veel meer sotte ende ydele redenen, te schan-de make.

 

 
92.

Beken dy hier niet selve dat die Concilien101 of Synoden moghen dolen in dewelcke sy meest al vroom zijn? wat sekerheydt salmen dan mogen stellen opten Decreten gemaeckt by den ghenen die mogen dolen? van dese on-sekere Decreten wijse ick af opte alderseker-ste texten der Godlijcker Schrifturen, sonder-linghe nu in dese twijfelijckste tijden. Daer teghen arbeydt ghyluyden u Synoden ende uytleggingen goet te doen schijnen, ende die menschen van de Schrifture op uwe glosen te wijsen. Wie van ons wijst hier den men-schen op die sekerste wegh.

 

 
93.

Is mijn middele dan die sekerste, 'twelck ghy noch niemandt en moecht onkennen, dan die de menschelijcke Schriften sekerder houden dan die Goddelijcke: waerom ver-acht ghy dit mijn middel, waerom weder-102spreeckt ghy't soo spottelijck: soudy in desen wel Demetriseren: die was mede sorchfuldich voor de koken, ende conde sulcks sijn eyghen nut oock schoontjes Blancketten mette ee-re van sijn Goddinne, nu wat hier af zy is u luyden best cont. Soo is my mede, dat dit u doen oorsake gheeft van gheen kleyn schan-dale onder den vromen noch by u wesende.

 

 
94.

Want dat ghy hier strijdet voor de nut-103baerheydt uwer uytlegginghen of glosen, is openbaer. Ick segghe dat sy moghen dolen. Dit bekendy. Ick segghe dat sy moeten do-len, als sy handelen dingen die sy niet en we-ren. Dit bekendy mede. Maer hier wildy al spertelende wat wederspreken mijn seggen, dat gheen menschelijcke Schriften vry van dolinghen zijn. Ick brenghe tot bewijs S. Iacobs spreucke voort, die wilt ghy anders beduyden: ende seght daer by dat sulcks noch niet bewesen en is. Wat behoeftmen bewijs tot het ghene dat niemandt en lochtent: Im-mers ghyluyden bekent dit selve, dat ghy hier poocht te ontkennen, oock self in dit sel-ve Boecksken.

 

 
95.

Want maer twee bladeren hier na seyt u104 onderwijser self dese woorden; aen de men-schelijcke twijfele ick, want hy kan, ja moet somwijlen bedroghen werden Ec. bedriegen, ende daerom sie ick na hem omme. Maer aen den Geest Godes twijfelijck ick niet Ec. Is't niet wonder dat ghy sonder rootwoor-den self bestaet te ontkennen, 'tghene ghy onlancks daerna soo naecktelijck bekent: schijndy hier oock self te verstaen, of ghy u selve, dan my, wederspreeckt: Wat is mijn Hooft-reden doch anders in dit mijn gant-sche Boecksken, dan 'tselve dat ghyluyden hier selve seght; segdy hier dan onwaerheyt, hoe voecht dat die sich Leeraers der waer-heyt noemen; seghdy waerheyt, waerom we-derspreeckt ghy my, ja oocku self 'tself seg-gende, segt ghy hier niet dat die mensch som-wijlen moet bedrogen werden ende bedriegen, daer door ghy na hem omsiet, wat segge ick anders, seghdy niet dat ghy aen den Gheest GODES niet en twijfelt, wat segghe ick anders, wat doe ick anders, dan den men-sche af te wijsen vanden mensche, daer na ghy self, hem mistrouwende omsiet: ende te wijsen totten Gheest Godes inde H. Schrift, die

niet dolen noch bedriegen en mach. Doe ick in sulck af ende aen-wijsen qualijck: hoe moechdy sulcks doende wel daer aen doen? doe ick oock wel daer aen: waerom berispt, bespot ende beguyghelt ghy sulck mijn weldoen?

 

 
96.

105Hier maeckt ghyluyden onderscheyt tus-schen d'een ende d'ander dolinghe. Ende dat te recht, want daer is onderscheyt, maer ist niet beter dolingen (daermen middel heeft) te vermijden, dan te gheraken in kleyne do-linghen? wie menschen van welcker sendinge men niet seker is, in allen navolcht, die moet erghens inne dolen, na 't geen nu is gheble-ken: maer wie die Gheest Godes inde H. Schrift in allen navolcht, die is vry van do-linghe. Doch leydt hier noch wat anders in dese uwe onderscheyt. Want eenighe zijn verdoemelijck ende eenighe niet. Die noem-dy verdoemelijck, die daer strijden tegen ee-nighe Artijculen des gheloofs. Nadien ghy-luyden ende die uwe alle daghe nieuwe Ar-ticulen des gheloofs begint te smeden: soo soude oock haest een kleyne dolinghe, ja de waerheyt die teghen u meyninghe ware, een dolinghe worden, tegen d'Artuculen des ge-loofs.

 

 
97.

106Niet teghen staende ghy-luyden niet en schroomt te leeren, dat Paulus nu al een Lee-raer zijnde van sich selve sprack die woor-den: het goedt dat ick wil, en doe ick niet, maer het quaedt dat ick niet en wil dat doe ick: Waer door ghy dat vercoren Dat Go-des noch maeckt een sondaer, ja een verkoch-te slave der sonden. Soo bestaet ghyluyden hier nochtans te willen lochenen, datmen wel mach volgen eeniger menschen Schrif-ten, sonder inden gracht der dolinghe te val-len, rechts of daer menschen vry waren van dolinghe. Dat is gheseyt alsoo: Paulus een uytvercoren Uat Godes, vol van den H. Geest, en mocht te leven sonder te sondigen: maer wy menschen of eenighe onser mogen wel leven sonder dolen in eenighe onser Schriften. Siet daer wat eere ghy u selven, ende wat oneere ghy sulcken Apostel Chri-sti toe-schrijft, of soudy wel meynen dat son-dighen minder quaedt is dan dolen.

 

 
98.

Uoorts besluyt ghy uyt sulck u onder-scheydt van dolen, datmen wel eeniger men-schen Schriften mach na-volghen sonder in-den put te vallen: ende datmen daeromme eenen anderen wegh, te weten dat die God-delijcke Schrift daer ick op wijse, moet in-gaen, om tot die waerheydt te gheraken. Is107 dat niet van de H. Schrift op menschelijck vernuft ghewesen? Alsoo volcht uyt dat u besluyt seer wel, nadien de H. Schrift ner-ghens inne doolt, ende alle menschen ergens inne dolen, soo ghy beyde dese stucken selfs bekent: ende nadien ghy soo opentlijck af-wijst van de heylighe Schrifture Godes tot die periculoose Schriften der menschen: dat-se bedroghen willen zijn, die sodanighe Lee-raers navolghen: Als die opentlijck wijsen tot een ander wegh dan die H. Schrifture is, om tot die waerheydt te comen.

 

 
99.

108Om dese uwe grove ende oude dolinghe te doen recht schijnen, brenghdy voor Pauli woorden: Weest mijne navolghers ghelijck ick Christi ben. Willende dat een Herder109 met Paulo sulcks oock wel mach segghen tot sijne Schapen. O Wonderlijcke text in-voeren. Paulus wil daer dat hem sijn Ion-gheren soo navolghen, als hy Christum na-volchde. Hoe gheschiede dat na u Leere? Hinckende over beyden zijden, dat is twee Heeren dienende? neen, maer gheheelijck een Heer dienende, wat Heere? die inwoonende zonde, die hem het niet ghewilde quaet dede doen, ende het ghewilde goet belette te doen. Want dit seghdy Paulum van hem self ghe-sproken te hebben. Zijn nu uwe Herders mede soodanighe na-volghers Christi, als ghyluyden met u leere maeckt (maer 't on-recht) vanden Apostel Paulo: wie, niet heel Godloos zijnde, sal na willen volghen sulcke uwe Herders, segghende, weest onse navol-ghers, als wy Christi, of soudy uwe Her-ders, al een weynich Heyl[i]ger willen maken dan Apostel Paulus was, dat heet Schrift invoeren.

 

 
100.

Maer seghdy, men mach den Herders110 wel volghen, voor soo vele sy die Schrifture volghen. Uerstaen die Schapen die Schrif-ture voor soo vele, soo behoeven sy der Her-111deren onderwijs voor soo vele niet van leere of wandel. Maer verstaen sy die Schrifture voor so vele niet, soo en connen sy uwer Her-deren leere of wandel daer in niet oordeelen. Dus is dit een rechtonnutte ende gantsch ydele raedt.

 

 
101.

Daer is niemandt vanden onsen (seghdy)112 die hem soo bint aen eeniger menschen uyt-leggingen, dat hy nimmermeer daer af mach wijcken. Is dat sulcks waer toe dienen dan uwe Synodale Decreten, indien elck vanden uwen alst hem ghelieft daer af mach wijc-ken? is dit oock niet, wat doet ghy anders dan elck te willen dwinghen tot onderhou-den van uwe Synodale Decreten ende men-schelijcke insettingen; hebt ghy oock gedocht dat Caspar Coolhaes anders ghevoelde dan't u Synodus gheliefde.

 

 
102.

Ghyluyden noch al u neringe, van u glo-113sen te predicken, voorstaende met handen ende tanden, seght datmen die m oet gheloo-ven, wanneer sy over een comen mette H. Schrift. Dit is al 'toude. Ick antwoorde oock 't oude. Zijn sulcke uwe glosen inde Schrift, soo behoeftmense van u niet. Zijnse daer niet in, soo ghelooftmense van u niet.

 

 
103.

Christus heeft de Schrift uytgeleyt, segh-114dy, dats waer, daer mede wildy aldus seg-ghen: Alle wat Christus, van wien Godt heeft ghesproken uyten Hemel datmen hem soude hooren, inde Leere voorgaende heeft; dat behooren alle Leeraren, oock die van selfs loopen, hem na te doen. Christus heeft die Schrifture des Ouden Testamtents sijn ver-klaringhe behoevende uytgheleydt: Dus blijckt, dat wy Delfsche Predicanten van selfs loopende oock uyt behooren te leggen, niet alleen 't Oude, maer oock het nieuwe Testament onse verklaringhe behoevende. Is dat niet een vaste besluyt-reden?

 

 
104.

Soodanich mede is u bewijs-reden van 115 de Apostolen. Die blijcken ghesonden te zijn gheweest, dit blijckt noch van uwer gheen.

Soo volght dat al wat Apostolen in't uyt-legghen der H. Schrifturen gedaen hebben, oock van u luyden die onghesonden predickt behoort ghedaen te worden. Insgelijcks al-soo die duystere wolcke des Wets ende der Propheten verclaringe behoefde van Chri-sti ende sijnre Apostolen klaerder Euange-lische Predicatie: alsoo behoeft nu oock die clare Euangelische Predicatie inden nieu-wen Testament beschreven, onser Ghere-formeerde claerder Leere ende PRedicatie. Luyt dat al wel? Uolcht dat niet nootlijck, dat soude wel met die meeninge van de Ua-der des Huyses der Liefden over-een stem-men. Waer in, dat die sijn leere claerder hielt, dan Christi ende der Apostolen leere.

 

 
105.

116Ghy en derft self uwe uytlegginghe niet houden voor inghevinghen des H. Gheests. Ick mede niet. De heylige Schrifture hou-117dy daer voor: Ick mede. Tot dese wijse ick, van uwe uytlegginge wijse ick, wat misdoe ick, Calvinus selve leert, datmen die leerin-ghe van den waren dienste Godes niet en moet halen van den menschen: want de Heere ons ghetrouwelijck ende ten vollen heeft onderwesen hoe hy gedient wil wesen. Segghe ick in alle dit mijn werck oock yet anders dan Calvijn hier seydt? berispt hem dan eerst in desen, dan comt aen my; siende beter bescheydt dan ick noch sie, suldy my ghelooviger tot u onderwijs bevinden, dan ghy noch doet.

 

 
106.

118Hier schildert u konst al weder een bol-werck, dat ghy bestormt ende schijnt te win-nen uyt u eyghen droomen. Soo stelt hy dan de H. Schrifture (seghdy) ende die mensche-lijcke schriften regel-recht tegen malcande-ren, sonder eenigh onderscheydt te maken, d'eene als waerachtigh ende heylsaem, ende 'tandere als valsch ende Ziel-moordelijck. Dit zijn uwe woorden die verziert ghy selfs, dat segghe ick nerghens, dat seghdy heeft weynigh slots. Dat beken ick. Ende in dit u spinneweg, schijndy my so vast te bestric-ken, dat icker niet uyt en mach: sonder te bekennen dat ick mijn Boecksken uytgeve, om van niemande ghelesen te worden, of om der menschen zielen te vermoorden. Ende u self wonder wel behaghende met desen ghe-hoornden dilemma siedy beter te zijn dat ick stille sate. Is dat niet vast besloten? nu hoort hoe constigh ende vast.

 

 
107.

Nergens seg ick dat alder menschen schrif-ten Ziel-moordelijck zijn, maer daer voor houde ick der valscher Propheten schriften. Uoor heylsaem houde ick die Goddelijcke schriften; ende voor twijfelijck houdt ick (dit hadt ghyluyden vergeten) alle menschelijc-ke schriften: als die daer mogen wesen heyl-saem, verderflijck, ende oock mede noch heyl-saem, noch verderflijck, maer onnut. So heel onsinnigh en ben ick (God danck) noch niet, dat ick niet soude connen mercken acht; want daer teghen ghetuycht die gantsche119 Schrift, sonderlinghen het nieuwe Testa-ment; daer vintmen dat, ghelijck niet alle Gheleerden het waerachtigh verstandt van haer hebben, oock also niet alle ongeleerden dat ontberen. Also houde ick, dat om Godes wille te verstaen, in de heylighe Schrifture een Godvreesende ernst om Godes wille te volbrenghen, houdertmael meer nut, ja noo-dichis, dan alle hooge Geleertheyt in Const ende Talen.

 
109.

Is die H. Schrift claer van selfs, wat behoeft die uwe duystere glosen om haer klaer-heyt te verklaren? of is sy nu duyster: wan-neer is sy duyster gheworden? Zijn alle uwe Hooft-Leeraren boecken niet vol wederspre-kens tegen den R. Catholijcken, die daer wil-den seggen (soo ghy nu mede wilt doen) dat die H. Schrift duyster is? Leest Meester120 Ian Calvijn op die plaetse self, daer d'Apo-stel handelt van dese saken, ende ghy sult daer vinden ditte: Des niettemin is die maniere van onderwijsen die God gebruyckt sulcks gematicht, dat soo wie daer wil navolghen den H. Geest als die leytsman des weeghs, (daer inne te we[t]en inde H. Schrift) een seer klaer licht sal vinden. Wat seer klaer is, mach dat oock duyster zijn? Hier inne stemt Calvijn over een mette woorden Christi Mat. 11.25. Want daer dese godlijcke wijsheydt verborghen blijft voor den wijsen ende ver-standighen, daer openbaer[t]se GODT den kleynen ende so[tt]en in haren [e]ygen oogen, die haer onwijsheydt bekennende den gever alle goeder gaven uy[t] noodt met betrouwen daeromme geloovich bidden. Die selve Cal-vijn schrijft hier al noch alsoo: Hy (Sanct Paulus) affirmeert si[m]pelijck; dat die H. Schrif[t]ure ghenoechsaem is om ons te ma-ken volmaeckt. Behalven soo wie hem niet en vernoecht mette Schrifture, die wil wijser zijn dan't behoort.

 

 
110.

Hier mede wildy niet dat het volck ghe121noecht; soo wildyse dan wijser maken dan't behoort. Waer mede? me[t] uwe glosen. Sou-den die wel meer wijsheyts inne hebben dan die H. Gheest ons voor ooghen stel[t] inde Godlijcke Schrif[t]ure? Immers oock Beza, spreeckende voor den Ghereformeerden in Vranckerijcke, byden Coningh seydt onder anderen hier af also; Wy ontfangen die hey-lige Schrifture voor een volmaeck[t]e verkla-ringhe van alle 'tghene dat[t]er noodigh is122 tot onse Salicheydt. Ende noch uyt Augus-tino. Soo daer swaricheyd[t] is inde uytleg-ginghe van een plae[t]se, die H. Gheest heeft die H. Schrif[t]ure sulcks gemat[i]cht, dat het gene op d'een plaetse wat duysterder is ge-seydt, tot een ander plaetse veel klaerder is gheseydt. Siet mannen ofmen na '[t]schrijven ende segghen van dese uwe twee voornaem-123ste Leeraren selve, oock eenige uwer of[t] an-derer menschen glosen behoeft, om die heyli-ghe Schrift te verklaren.

 

 
111.

Of soudy wel meynen beter verstandt te hebben om die te verklaren: dan die H. Gheest selve doet (na Augustini seggen oock by Bezam verhaelt) inde H. Schrifture? die acht ick verstaen te zijn by Anna du Burch, die voor dat hy ghedoot wert tot Parijs in sijn belijdinghe hadde gestelt dese woorden: Nade[m]ael Godt volmaekct is, soo is oock124 sijn leeringhe volmaeckt, ende en heeft niet van doen eenige glose of Augme[n]ta[t]ie, want anders souden d'Apostolen haer Kercke qua-125lijck geregeert hebben.Siet nu hoe noodich uwe glosen zijn. Nu hebdy gheen reden meer om my gram te zijn, over[m]its ickdie segge onnoodich ter salicheydt te zijn, maer uwe voorneemste voorvechters.

 

 
112.

Voorts meynende met 'tghene voorseyt is een ontwijfelijcke Victorie bevochten te heb-ben teghen u parthye, noch niet eens aenge-vochten zijnde, seghdy: het waer dan veel beter dat hy stille sate. Dit ware gheschiet, dit soude my oock meer nuts in mijn Huys-houdinghe, ende min haets by den grooten veroorsaeckt hebben, dat verstont ick waer-lijck wel, ten waer dan sake gheweest, dat ick inder waerheydt hadde ghemerckt, dat ghyluyden niet stille en waert, om na een nieu Pausdom ende dwangh inder Conscien-tien te staen. Derhalven heb ick ter liefden126 van't ghemeen beste mijn nut achter rugghe ghestelt, alle mans ongunst ghetroost ghe-weest, ende teghen u luyder so landt-verderf-lijcke moeyten, die ruste mijns huyses ter zij-den gestelt. Dit soude ghesien worden, sach-men u luyden eens te rechte stil zijn in dese wroetinghe na den dwangh inder Conscien-tien. Dus maeckt u sorchlijcke onrust my dese hatelijcke ende schadelijcke moeyten.

 

 
113.

Hier schrijft ghy al mede onwaerheydt daer aen, dat ick andere menschelijcke Schrif-ten t'eenenmalen verwerpe. Dat soude ick harde ongaerne doen den Schriften der geen-re die lijden moghen, datmen vrijelijck van hare Schriften oordeele. Soodanich was Augustinus, oock meer andere Ouden. Maer alsmen nieuwen vindt, die niemants oordeel van haer Schriften en willen lijden, aller an-dere Schriften verdoemen, die haer elck een willen aendwinghen, ende alleen Tyranni-seert over alle Man: soodanigher menschen Schrif[t]en verwerpe ick, als die in sulcken ghevalle voor minder quaedt achtende aller menschelijcker Schriften te ontberen, ende uyt die loutere Fonteyne der Godtlijcker Schrifturen het ghesodt makende verstandt te drincken: dan dat wy alle alleen uyt een eenighe vernijnighe menschen beker 'tver-derf der zielen souden inne swelgen. Anders als 'toordeel vry mach blijven, soude icx een ander sake houden. Want in alle menschelijc-ke Schriften, vinde ick al eenighe saken die goedt zijn, ja oock niet weynich in David Ioris Schriften selve. Also lese ick naest die Heylige Schrift alderliefste die menschelijcke Schriften, welcker Schrijvers haer selfken-nende, niet neven, veel min teghen die H. Schrift begheeren ghelooft te zijn, maer den Leser 'toordeel daer over vry laten, ende die minste van hooghe questien, maer meest van nedere ootmoedicheydt ende van andere sali-ghe deuchden handelen, als van't afsterven der zonden, van't beleven der gerechticheyt, van liefde ende goedertierentheydt tot allen menschen.

 

 
114.

Daer ghy my voorts leert, hoe ick be-hoorde onderscheydt ghemaeckt te hebben, tusschen menschelijcke ende menschelijcke Schriften: en was mijn voornemen niet in dit kleyn wercksken sulcks te doen, ten dien-de oock na mijn oordeel niet ter saken. Ende seker soo ick daer mijn onderscheydt ghestelt hadde, het soude voorwaer u luyden groote-lijck mishaecht hebben. Want ick dan mijn Conscientie daer inne soude hebben moeten volghen, ende u luyder Schriften in verderf-lijckheyt der dolinghen den prijs soude heb-ben ghegheven verde boven der Broederen, boven der Ro. Catholijcken,ja boven die Lee-ringhen of Schriften van eenighe, die welc-ke den uwen als Godtloos, lasterlijck ende Kettersche vervloecken.

 

 
115.

Nu maeckt ghy my een groot roemer, daer groote beuselinghen na-volcht: ende in plaetse van sulcks u segghen te bewijsen, comdy voort met dese onghelijcke ghelijckenisse. 'Tis (seghdy) even als of ick my beroemde127 die konste ghevonden te hebben van niet te connen verdrincken: ende dat ick daerentus-schen den menschen geenen anderen raedt en wist te gheven, dan datse nimmermeer op't water en quamen. Seker Mannen na dese uwe quade ghelijckenisse self, soudy mijnre mogen spotten om mijn sotte waen van een sonderlinghe conste, maer niet berispen van een valsche raedt ghegeven te hebben. Want ghelijck de sekerste raedt teghen 'tgheschut, te blijven achter een Borstweringe van een mijle luchts of twee: soo ist wel de sekerste raedt om niet te verdrincken, datmen van 'twater blijve. Dus is de raedt veylich: soo ist mede datmen opden Berch Syon, ick meyne opte ghetuychenisse der H. Schriftu-ren blijve, tot datmen waerheydt heeft, so en salmen inder Poelen ende baren der men-schelijcker Schriften niet verdrincken. Mocht ick dan van Spotters, na dese uwe ghelijc-kenissen, belachens waerdich gheacht wor-den, ick en mocht van gheen vrome luyden daerom bestraffens waerdich zijn.

 

 
116.

Maer wie bindt my aen uwe quade ghe-lijckenisse? Of wat moechdy daer met bewij-sen? Niet. Mijn ghelijckenisse diende niet tot bewijs mijns seggens, dat ghy noch self niet en hebt derren lochenen, te weten, dat die heylige Schrift, als wesende sonder alle dolinge, veylich is, ende dat menschen Schrif-ten, als niet wesende sonder dolingh, onvey-lich zijn: maer tot een eyghentlijcker ende waerachtigher verklaringhe mijns sinnes, die ghy uyt quaetwillicheydt niet hebt wil-len, of uyt partheydicheydt niet hebt mogen, verstaen. Neemt dan noch oft ick yemandt riede dat hy niet op drifzant der menschelijc-ker glosen, maer opten vasten klip vande Goldijcke Schrift soude bouwen: dunckt u dat ick desen qualijck soude raden?

 

 
117.

Maer laet ick noch dese u ongelijcke ghe-lijckenisse wat ghelijcker makende, hier ne-men: ende tot yemants die erghens te wa-ter wil reysen, sonder kennisse te hebben van den rechten ende veylighen wegh der-waerts, segghen also: Daer zijn vrunt ver-scheyden Meyren of Poelen, door welcke ve-le segghen datmen veylich mach varen ter plae[t]sen daer ghy wilt wesen. Maer alle sulcks is gantsch onseker. Ghemerckter ve-le van die den reysigher afleyden, oock sorch-lijck zijn, diep, ende vol dwerlighe slorpen, of inswelghen, daer is mede een Revierken, dat ghewisseiljck ende veylichlijck, sonder alle ghevaerlijckheydt van verdrincken(ten ware dan yemant self buyten Boorde spron-ghe) den reysende man brenght door den naesten wegh ende recht uyte ter begeerder plaetsen. Dit weet ick uyt versochtheydt, ende is my gewisselijck cons[t]. Nadien nu die con-de of konste by my is, soo heb ick uy[t] liefde u mede willen deylen dese Conste, om u veylich

ende sekerlijck te brengen, daer ghy begeert te wesen, indien ghy die mijne conste wilt volghen, ende is dese: Dat ghy alle onsekere poelen verlatende alleen u wegh neemt lancx dit Revierken. Ick en meyne niet dat sooda-nich onbekende reysigher mijnre soude spot-ten, als of ick hem een slechte of onnutte con-ste gheleert hadde. Dit is mijn raet, die hou-de ick seker ende veylich. Want daer alle menschelijcke Schriften moghen, en mach alleen die Godtlijcke Schrift gheensins do-len. Hier toe ende daer van rade ick.

 

 
118.

128Alsoo is oock niemandt soo slecht (seghdy voorts) of hy weet wel datter gheen onwa-re leer inder H. Schrifture te vinden is, ende wat onwaerheydt datter is, dat die by den menschen is. Dits al wel gheseydt. Maer wie doet hierna? de Kinderen weten (om so te segghen) datmen, om recht verstandich te worden, hem-self verlaten ende Christum na-volgen moet: Maer zijnder al veel man-nen die't doen? zijnder alsoo mede al veel, die vlijtigher zijn, om haer dorst te laven uyt die suyvere ende ghesondtmakende beken der Godlijcker Schrifturen: dan uyt die onrey-ne stinckende, ja oock Uenijnighen Poelen der Glosen ende uytlegghinghe van men-schen? voorwaer neen. Wanter vele sulcks door u luyden benevelt zijn, dat sy meynen die H. Schrift niet te moghen verstaen, son-der uwe glosen. Daerom doe ick een nut ende geen spottelijck werck, int afraden van uwe Glosen ende in het aen-raden tot die Heyli-ghe Schrift te hooren of te lesen.

 

 
119.

129Maer, seghdy, die conste is gelegen daer inne, datmen in't lesen van de H. Schrifture oft door een anders uytlegginghe, of door ons eyghen oordeel, niet in dolinghe en ghe-rake. Daer af heb ick ghehandelt eerst in mijnen Brief, die eerst by Doctor Daneum ende na by u luyden qualijck was berispet, ende daerna in mijne tweede antwoorde der-halven op uwe tweede berispinghe in druck gegeven, daer ick u (ende den Leser die't be-lieft) toewijse, als in dat ghenoech ghedaen hebbende, doch om hier oock mijne meyninge met een woordt te roeren, soo ist in desen se-kerste dat wy buyten die H. Schirft ende die Artijculen des gheloofs niet toe en stemmen noch en bestaen, dinghen die wy niet en ver-staen, ende dat wy in 'tghene wy sekerlijck verstaen, ghetrouwelijck woeckeren soo sal-men over meerder ghestelt werden, leert be-ter const in desen hebdyse. Dese houde ick voor oprecht teweten: niet op't onseker te doen, ende het seker ghetrouwelijck te doen.

 

 
120.

130Alsoo voortvarende comdy op mijn seg-ghen van middelertijt die H. Schrifture al-leen te lesen ende te hooren, ter tijdt toe dat eendrachtelijck ghesloten sal zijn wat leere men sal volghen: ende seght datmen sal moe-ten Synoden vergaderen. Dat ick segghe dat daer het quade verworpen ende het goe-de besloten wert, ende vragende hoemen dan daer eendrachtelijck sal connen besluyten, dat ick my leelijck hebbe vergeten. Dat suldy nu moghen hooren wildy.

 

 
121.

Nerghens segge ick dat in alle Concilien of Synoden het beste verworpen wort ende 'tquaetste besloten, dit dicht ghy my op, Dats niet oprechtelijck gedaen: gelijck ick geloo-ve dat die H. Gheest gheregeert heeft in der Apostolen Concilium in dien tijden: so ghe-loove ick dat sulcks noch mach gheschieden in toecomenden tijden. Immers vele houden dat God sulck noch sal doen voor den joncx-ten dach: soo datmen soo sekerlijck alsdan sal moghen ghelooven, door wonderdaden dat die Geest Godes daer zy; alsmen moch-te ten tijde der Apostolen. Hier toe segghen anderen neen. Ick ben't gheen van beyden seker. Mach daerom d'een doch d'ander toe-stemmen. Maer of sulcks gheschiede, so sou-de eendrachtelijck ende sekerlijck besloten moghen worden, wat leere men sal moghen volghen.

 

 
122.

Of dit schoon niet en geviel, so is die hant Gods niet vercort, die mach nu soo wel, als voormaels door eenen Gamaliel, of (dien ghy in-voert) door een Paphnutium den gant-schen quaden oft onverstandighen hoope soo krachtelijck overtreden, dat de minste beste, ja een eenighe goede stemme de meeste qua-de stemmen overwint. Dit achte ick geschiet te zijn in Polen, inne drie of vier jaren her-waerts. So 'twaer is, datmen hier te lande daer af vertelt: Te weten; Dat de Ghere-formeerden siende aldaer nu in des Coninghs Raden de meeste stemmen voor henluyden te wesen, by Requeste versochten, dat die Co-131ningh die Catholijcke Religie als afgodisch verbieden wilde. Op welck versoeck men seyt die Coningh aldusdanighen of deser gelijcke Apostille ghegheven te hebben. Wy hebben altijdt benaersticht, soo wy oock noch wil-len benaerstighe, dat Gode het sijne, ende den menschen het heure gegeven mach wer-den. Gode comt toe het ghebieden over, den menschen comt toe vryheyt in den Conscien-tien. Dit willen wy hem elck van beyden oock laten behouden. Ende ghelijck wy voormaels door het versoeck der Ro. Catholijcken u luy-den niet hebben willen verbieden uwe Reli-gions exercitie; alsoo en dencken wy nu om u versoecx wille henluyden sulcx oock niet te verbieden. Maer willen het onkruyt, ons on-bekent, neven den tarwe laten opwassen tot-ten ooghst toe. Tot dat de Heere sijnen En-gelen sulcks kennende daer toe sendet. Op dat wy niet meynende onkruyt uyt te roeden die goede Tarwe uyt en rucken, ende ons lee-lijck daer aen begrijpen. Middelertijdt be-velen wy u in Conincklijcker macht, dat ghy malcanderen lijdet, eendracht onderhoudt, ende onse politijcke Wetten ghehoorsaemt, op peyne van onse onghenade. Dit of deses ghelijcks seydtmen hier van de Coningh in Polen ghedaen te zijn.

 

 
123.

Dat segge ick u met rechter trouwen, dat ick nimmermeer sonder dit ondervinden ge-looft soude hebben, dat ghyluyden so gantsch sonder alle schaemte mijn woorden so opent-lijck soudet hebben derren vervalschen: noch vele min dat ghyluyden soo gantsch sonder alle omsichticheydt op sulcke uwe verval-schinghe mijnre woorden (niet opte mijne) u besluytreden soudet hebben derren bouwen: u fundament is immers hier mede dit u seg-ghen; heeft hier Coornhert hier voor geseyt132 dat inden Concilien of Synoden dewijle die meeste hoop quaet is, het goede verworpen ende het quade besloten werdt? Neen Man-

nen dat heeft Dirck Coornhert niet geseyt, dat versiert hem op, ende daer verdraeydy ontrouwelijck sijne woorden: soo hier voor 77. eenmael ghenoechsaem is bethoont ende oock daerna.

 
124.

Nadien ghyluyden dan soo stout zijt, dat ghy sulcks dorst doen in gheschrif[t]e, ja in openbare Drucke: wat meynt men dat ghy u self oorloft opten Predick-Stoel in mont-lijcke woorde, die daer inde luchte henen vlie-ghen. Wat bethoondy met sulcke uwe open-bare vervalschinghe mijnre woorden, dan dat ghy onvertsaechder zijt, om met Ca-lumnieren mijnen Schriften te becladden: dan verstandich om die met waerheydt te wederlegghen, die waerheyt voor hem heeft en behoeft geen hulpe te soecken ende logen. Dit onwaerheydt spreken blijckt ghy hier in u Boecksken soo aenghewent te hebben, dat ghy't doorgaens pleecht, ende immers nerghens en condt vergeten: ende noch laet ghy u beduncken, dat ick my hier leelijck heb-be vergeten. Saechdy sulcks ergens in my: O hoe swaerlijck soudet ghy't vergheten.

 

 
125.

133Hier op dese grove ende openbare Calum-nien voorts vroetelende, seghdy, dat die be-sloten leere dan moste beschreven worden, dat soude oock een menschelijcke Schrift zijn ende mitsdien een onware leere, het aenne-men vande welcke weder het beginne soude zijn van dolen. Ende besluyt dit u segghen van my met het spreeckwoordt, dat die lie-ghen wil een goede memorie behoeft.

 

 
126.

Hier ben ick nu bedecktelijck loghenach-tich geworden na u luyder oordeele, 'twelck ick noch niet en kan mercken, want dat ge-schiet is inder Apostelen tijden beroerende haer Concilium (so gheschiet is) mach oock nu of namaels gheschieden. Daer regeerde die H. Gheest het Concilium van soodanige heylighe Mannen, datmen reden hadt door henluyder wonderdaden, oock door die cracht of energie ende die volgende waerheyt by den hoorders bevonden in heure woorden te ge-looven, dat sy ware Leeraren ende van Go-de ghesonden waren. Soo dit nu mede ghe-schiede in onse of in toecomende tijden, sou-de in sulcken Concilio die H. Gheest die wa-re leere doen besluyten, ende die goetwillige menschen souden die moghen gelooven, voor vnst aennemen ende daer aen niet dolen, dit gheschiedende souden die dolinghe, parthy-schappen ende Secten in sodanighen minde-ren. Hier moechdy nu (wildy) al mede naeck-telijck sien, dat die waerheydt den loghen lichtelijck, die loghen altijdt sijn Dienaer den loghenaer selve beschaemt.

 

 
127.

134Nadien ick segge datmen die Schrift sel-ve soude moeten lesen tot dat (eendrachtelijck segghe ick, dit laet ghy achter) ghesloten sal zijn wat leere men volghen sal: soo besluyt ghy daer uyt (maer niet waerachtelijck) dat ick daer mede ghenoech te verstaen gheve, dat het lesen der heyligher Schrifture niet genoech en is. Dit sie ick wel dat ghy gaer-ne soudt drijven, op dat uwe montlijcke be-duydinghen ende Schriftelijcke glosen in waerden soude blijven. Maer laet ons besien of dat uyt die mijne woorden volcht. Ick houde Neen, dien Bal hebt ghy al heel qua-lijck.

 

 
128.

Want ghenomen dat in sulck Concilio waerachtelijck die heylighe Geest regeerde dat comen mach: of dat Godt door eenen eensamen ende onparthydighen Gamaliel allen den dwinghe-Landers of valschen Lee-raren derselver vergaderingen, sulcks muyl-bande, datmer eendrachtelijck besloot, dat die heylighe ende Godtlijcke Schrifture al-leen die waerachtighe Leere ware, als sy is: dat die heylighe Schrifture alleen sonder alle menschelijcke uyt-legginghen ende glo-sen ter salicheyt ghenoech waren, als sy is: dat alle montlijcke Predicatie ende Schrif-telijcke leere der menschen niet wettelijck van Gode ghesonden blijckende, sorchlijck ware, als sy is: ende datmen dese daerom verlatende die H. Schrift alleen lesen, hoo-ren, ende volghen soude voor seker ende ghe-wis, als sy is: seght Mannen, of sulcks in die vergaderinghe gheschiede, 'twelck ghe-schieden mach, soude die beschreven besluy-tinghe van sulcken Concilie van menschen ghecomen, onware leere, misverstandt ende dolinghe moeten wesen? soude het aennemen van sulck gheschrift (na mijn verstant selve) niet anders dan een wederkeer tot het ver-laten moeten wesen? ende soude Coornhert hier met lieghen hem self vergheten moeten wesen? soude ick dan met mijn woorden hou-dende tot dat eendrachtelijck ghesloten sal zijn wat leer men volghen sal, ghenoech te verstaen gheven, dat het lesen der H. Schrif-turen alleene niet ghenoech soude wesen? siet of ick niet vaster (dan ghy sulck uyt mijne woorden poocht te drayen) en mach besluy-ten uyt alle dese uwe woorden, dat ghy in't verstandt (gave Godt dat het oock ware in onnooselheyt) niet en zijt dat Ninivijten, tus-schen lincks ende rechts gheen onderscheydt hebbende: ghyluyden selve die u laet voeden als Leeraren van gantsche Ghemeynten.

 

 
129.

O hoe vlijtich strijdy voor die koken ende135 dat weeldighe voedtsel, 'twelck ghy gheniet om ydele Glosen ende onware uytleggin-ghen den Uolcke te predicken. Wt dit mijn Boecksken seghdy is te besluyten mijn ghe-voelen te zijn, dat gheene menschelijcke Pre-dicatien of Schriften in de Kercke Godes noodich zijn. Uoorwaer mannen, so ghy wel merckte opten onderscheyt tusschen noodig-heydt ende nutheydt: ghy selve, die noch-tans vele te stout zijt, en soudt soo stout niet zijn, te seggen dat menschelijck Predicatien of Schriften inde Kercke Godes noodich zijn, sy zijn dan oock soo nut als sy willen: immers u eerste Leeraer Zwingel met oock sijne navolghers houden, dat die H. Schrift selve ter saligheydt niet noodigh is, dats al wat grovers seker, indien u menschelijcke preken of schrijven noodich is, so en is God-lijcke Schrift niet ghenoech. Siet nu wat eere ghyluyden die H. Schrift doet, teghen het ghemeen seggen van meest alle die uwen doorgaens (daer af hier voor is gesien meer dan u lief is) ja oock teghen die clare woor-den des Apostels selve, daer op Calvijn glo-136serende oock selve seyt (so nu al gheseydt is) derhalven, so wie hem niet en genoecht met-te Schrifture, die wil wijser wesen dan 'tbe-hoort. Wie anders dan ghyluyden selve, u Predicatien ende glosen noodich makende,wilt wijsser wesen dan't behoort?

 
130.

Ick meyne ghyluyden oock wel hebt ge-lesen wat die selve uwe Calvijn hout van de Menschelijcke Leere. Want die daer af137 schrijft dese woorden: daer uyt nu volght dat alle Menschelijcke Leeringhen haer on-suyverheydt hebben. Dunckt u dit mijn segghen een blasphemie teghen uwe Men-schelijcke glosen: so berispt daer af eerst niet my, maer uwen Calvijn. Lieve seght doch, is ons de suyvere Leere des Goddelijcken Schrifts, dat is die clare borne des levende Waters hebbende, noch noodigh u luyder onsuyvere Menschelijcke Leere, dat is het onreyne Water van uwe vuyle ende stinc-kende Poelen? wien suldy dat vroet maken. Ick spreke hier van uwe Leere voort geco-men uyt selfs loopende luyden, die haer sen-dinghe tot noch toe niet en hebben connen bewijsen: ende niet vander gheender Leere, die in, of terstondt na der Apostolen tijden mondtlijck ghepredickt blijckt te zijn, vol-ghens heure wettighe sendinghe ons inder Apostolen Schr[i]ften opentlijck blijckende. Soeckt andere wapenen om u luyder Pre-dicatien, u luyder Lichamen nut ende meest ydermans zielen schadelijck, noodich te doen schijnen dan dese, want hier met coody te cort uyte.

 
131.

138Wat kan hier anders uyt volgen (seghdy) dan dat hy dit middel wel inden schijn, als provisioneel om slechts eenen tijt te dueren voorslaet: maer nochtans inder waerheydt dien grondt heeft, dat het nimermeer op-houden sal, dit besluyt boudy al mede uyt u dick ghemelde openbare vervalsinge mijnre woorden: dat in gheene vergaderinghe van menschen goede resolutie verwacht mach werden. Want ick sulcks nergens en segge onmoghelijck te wesen, soo nu al dickmael naeckt is verhaelt. Immers ghy selve seght 139 dat die Menschen (dat is immers alle men-schen ghemeynt) ergens in can, ja moet som-wijlen bedroghen werden ende bedrieghen. Dit zijn u eygen woorden. Laet ons hier nu maer nemen dat die menschen moghen (het moeten te rugghe stellende) bedrieghen, ende dat die H. Schrift niet en mach bedrieghen, 'twelck ghy mede opentlijck kent: so vraghe ick u of die menschen met sulck Interim van de H. Schrifture alleen te hooren ende te le-sen, oock veronghelijckt ende bedrogen con-nen worden. Den Lacedemoniers en ghe-schiede niet quaedts met Licurgy veynsen van dat sy sijne Wetten niet langher en sou-den onderworpen zijn: dan tot sijn weder-comste toe, die hy om henluyder nuts willen niet inden sin hadde. Lieve seght doch, wat quaedt soude ons gheschieden, dat wy die Schrifture alleen hooren ende lesen souden, met verlatinghe van uwer ende aller Men-schen glosen: totter tijt doe datter eendrach-telijck anders ghesloten ware, alleen waer sulcx oock schoon nimmermeer te verwach-ten?

 
132.

140Soudet oock ander schade moghen ghe-acht worden te zijn, dan datmen verlatende stinckende Poelen door der mensche voeten vuyl van gelt-dorst, eerdorst, ja bloet-dorst, besmet ende niet dan stinckende cisternen zijn-de, daer voor souden drincken van't alder suy-verste water door den Gheest Godes in't Oude, ende uyten Fonteyne des levens (Chri-stum Iesum selve) in't nieuwe Testament stralende? al ist dat ick nu segge dat gemeen-lijck uyte vergaderingen van quade menschen swaerlijck goede resolutien zijn te verwach-ten: segge ick daerom dat uyt geen vergade-ringhen der menschen wat goets is te ver-wachten. Ick segge (dit zijn mijne woorden ende niet uwe verdreyde woorden) dat het goede dan wert verworpen ende 'tquade besloten inden Concilius daer die meeste quade die minste goede stemmen overwinnen: machmen daer uyt besluyten (so ghy niet min sottelijck dan spotte-lijck doorgaens doet) dat in geene vergade-ringe van menschen het beste besloten mach werden? mach oock yemant sulck mijn seggen in't minste wederspreken?

 
133.

Is dit nu die rechte leere ende wegh (te we-ten datmen alleen die bloote Schrifture hoore ende lese) so behooren wy ons daer mede te ge-noegen, seghdy. Lochent eens dorst ghy, dat die H. Schrifture die ware leere is? dat suldy u wel wachten. Hier wildy niet mede genoe-141gen. So wildy dan (na u Calvijns leere) wij-ser zijn dant behoort; hier mach elc leser ernst-lijck over leggen wiens seggenvan ons bey-de meest over-een stemt metten woorden Go-des, uytgesproken door Isaiam luydende al-142dus: Comt. O ghy alle die daer dorstet totten wateren, ende ghy die geen gelt en hebt, comt coopt ende eet. Comt ende coopt sonder gelt, ende mangelinge Wijn ende Melck. Waerom-me geefdy gelt uyte om 'tgene niet en spijst, ende uwe arbeydt om 'tghene niet en versa-det? seght nu mannen, wijs ick niet van die vuyle wateren ende onverzadelijcke menschen, ja onreyne Zwijnen draf? wijst ghy ons niet derwaerts? als ghy ons dan op[t]er menschen Leere wijst; wijsdy ons niet af van Godes leere? of wildy nu segghen dat menschen lee-re Godes leere zy? of arbeyt ghy om ons den Uleesch-potten Egypti verla[t]en hebbende e[lk] het Hemelsche Manna self genietende, van die ware Spijse, als te licht zijnde, wederomme te rugge af te leden tot die lastighe duyster-nissen van Egypten?

 
134.

Aenghesien (seghdy) doch dit een Maxima143 oft gront-reghel is van dese nieuwe Catho-lijcken, datmen geen Religie door die macht der Overheydt behoort te planten of te de-fenderen. Dat houde ick doch inder waerheyt voor een Maxima die u luyden (willende aen't Heerschappen over 'tvolcks Conscientien) grootelijc mishaecht. Daer inne ghy volcht het Lant-verderflijcke padt der Roomschen Catholijcken. Niemandt mach lochenen dat het niet en behoort (immers datter sotheyt is) datmen bestaet dinghen, diemen niet en vermach te doen. Dat het nu onmoghelijck144 is die Religie te planten of te defenderen door macht der Overheydt, segghen die Ge-nerale Staten ende uwe eyghen luyden wel145 uytdruckelijck selve, soo hier voor oock ghe-roert is, ende erghens meer dan ghy sult moghen wederspreken gheroert sal werden. Ia dat meer is ghyluyden selve seght sulcks wel naecktelijck in dit u selve Boecksken vanden Ro. Catholijcken ende van u selve. Soo blijckt immers naeckt datmen de Reli-gie door d'Overheyts macht niet en behoort ja oock niet en vermach te planten of te defenderen. Dunckt u nu dat ick hierinne dole, soo bewijst eerst dat die Staten Gene-rael, uwe eyghen luyden, ja oock belijdt dat ghyluyden selve hier inde dolen. Daer aen suldy te vele wercks vinden: ende ghy sullet

u oock wel wachte of schamen te bestaen. Daer ghy my nu gheeft den name van een nieu Catholijck (waer mede ghy mijnder doorgaens spottet) doedy niet onrecht, oock gheen oneere mede, als daer by verclaerende dat ick alghemeyn ende onpartydigh ben. Maer of ick u wel met ghelijck recht, maer niet met ghelijcker Eeren (voor u) soude mo-ghen noemen nieuwe Papisten, jae nieuwe Phariseen, moghen anderen bede[n]cken dient lust is yemanden schandt-namen te gheven.

 

 
135.

146Ghy seght voorts, dat het my te doen is om allen anderen Religien te doen uytroden, ende dese van 'tlesen ende hooren der Schrif-tueren te doen planten door d'Overheydts machte, ende dat ick hier in selve bestae 'tge-ne ick in d'andere Religien so hooghlijck be-straffe. Hier matight ghy u fijn van victorie te roepen, ende mijnder te spotten van my self te vergheten van de goede memorie te behoe-ven, ende anders. Waerom dat? ghy merckt147 selve wel dat ick het rade, niet tot het beste dat ick gaerne saghe, maer tot vermijdinghe van 't alderquaetste, dat ick ongaerne saghe. Voor 't beste houde ick dat het gheloof ende die conscientie vry blijven. Maer ziende u credijt alreede so groot, dat ick sulckx swaer-lijck moghte verhopen, rade ick tot het min-ste quaet, te weten, tot gelijckheyt onder al-len Landtsaten in Religions sake. Ende dit noch sonder alle swang tot, of verbodt, van exercitie binnen den huyse vande luyden, daer af ick met opset niet een woort en roere: Verhopende metter tijt also door sulck mid-dele te komen tot die behoorlijcke vryheydt (dit beken ick opentlijck) het zy dan door een waerachtigh Concilium (dat werden mach) of door't ondervinden der Overheydt, dat zy willende dwinghen teghen Godt, teghen der Landen welvaren, ende boven heure vermo-ghen sulcx te vergheefs tot noch toe hebben bestaen. Ben ick hier in my selve teghen? Ende of ick al uyt menschelijck misverstant (dat noch al veel in my mach sijn) my selve teghen waer, so zydy schuldigh dat te lijden, niet minder in my dan in uwen grooten Cal-vino, dien ick naecktelijck, claerlijck, ende vastelijck can bewijsen tot veele plaetsen hem selve teghen te sijn. Hoe u Doctor Da-neus oock meer dan tot een plaetse in sijn aen teeckeninghen op mijn Brief, hem selven opentlijcken teghen is, heeft elck moghen zien in mijn Boeckxken ghenaemt Zeept. Immers hoe ghyluyden self in u antwoorden opten selven Brief u selve plat teghen schrijft, segghende dat die Hypocrijten (dat ongheloovighe sijn) niet en laten ghesont in de leere te zijn, ende bequaem om anderen te leeren: daer teghen ghy weder schrijft dat die ongheloovighe blindt sijn. Moghen blinden anderen recht leeren of ley-den. Oock mede daer ghy der selve Hypo-crijten kennisse seght te wesen letterlijck, ende nochtans vruchtbaer: Daer teghen ghy plattelijck schrijft, dat die letterlijcke kennisse onvruchtbaer is: mooghdy (alst u lust) self lesen, bet[o]ont in mijne tweede verantwoor-dinghe des voor-ghemelden mijnen Brief Pag. 141. ende122. En hoe ghy in desen uwen ondersoeck u self plattelijck tot meer dan een plaetse wederspreeckt[,] sal d'onpartij-dighe Leser licht zien. Ende om in een plaetse aen te wijsen, soo siet tal. 95. hier voor. Dese ontwijffelijcke verwertheydt berispt eerst te rechte in uwe Doctoren, jae in u selve, ende komt dan ondersoecken in mijn middelen, of ick my selve oock weder-spreecke. Ende ghy sult bevinden Neen.

 

 
136.

Daer ick nu segghe dat die ghelijckheydt in Religions sake onder den Landtsaten het148 minste quaet is, heb ick ghemeen metten uwen: Die soeckende niet (so ghy tot macht ghekomen zijnde, nu hier te lande doet) uyt-rodinghe vande Room. Catholijcke Religie, maer alleen toelatinge vande uwe in Uranc-rijcke totten Coningh deden segghen alsoo: Des Conincks ende des Rijcx oorbaer be-hoeft een vaste ende oprechte eendracht alder Burgheren. Die eendracht en mach niet vast wesen, ten zy dan dat alle die Burghers ghenieten een gemeen recht, ende dit sonder-linghe inde Religie. Daeromme behoort die Coning alle zijne Ondersaten te om-helsen met een ghemeene liefde, ende dit (sonderlin-ghe) in d'aldergrootste ende treffelijckste sa-ke, te weten die Religie: die haer wortelen so diep vesticht in der menschen herten, dat die Eendracht nerghens vaster ende besten-digher plaetse en mach vinden. Maer die onghelijckheyt onder den borgheren hebben alle wijse Politienen ghenaemt een pestilen-tie van 't Republijck of ghemeen beste: so sy wederomme die ghelijckheyt den alderseker-sten bande ghenaemt hebben van de Een-dracht ende ghemeen vastigheyt. Soo dan die vryheyt om haer Religie te oeffenen in sommige plaetsen die van der Religien wert benomen, daermense den Catholijcken geeft: wie en ziet niet dat die eene partye door't be-wijs van sulck voordeel te fierder sal worden: daer d'ander partye te mis-trouwigher sal worden, als hy merckt dat hy pericule heeft te beduchten van d'ander partye die met meerder gonste bewijst, ende alsoo sullen we-deromme komen die jammeren die wy inden voorleden Iaren beproeft hebben.

 

 
137.

Also spraken die uwen, als zy noch int ou-de spit laghen in Uranckrijck: op ghelijcke wijse spraeckt ghyluyden oock hier in den Nederlanden in uwe Requeste An. Lxxviij. aen den Ertz-Hertoghe ende Staten, doe ghy maer begheerde u Religie neven ande-ren toeghelaten te worden: Ende soo soudy noch hier spreken, indien ghy noch als voor-maels laeght verdruckt onder 't kruys. Maer anders spreeckt nu tot aenzien gheko-men zijnde, ende het spreeck-woordt waer maeckende: Als niet komt tot yet, so is dat niet alle mans verdriet.

 

 
138.

Lieve seght doch wat recht hebdy meer dan al d'andere, om uwe Religie alleen te oeffenen met toelatinghe van de Overheydt. So onder drie of vier Lapsalvers een Doc-tor in Medecijnen waer in een stadt: Dese sijn Doctoraetschap wettelijck bewijsende, soude politijcke reden hebben, datmen d'an-deren alle het ampt verbieden, ende hem al-leen toelaten soude om menschen te genesen. Maer so zy alle vier malcanderen voor Lap-salvers scholden, sonder dat een van hen allen zijn Doctoraetschap wettelijck conde bewij-sen, begheerende elck van henluyden datmen al d'andere, behalven hem, het ampt te ple-ghen soude verbieden: Soudet niet recht sijn datmense alt'samen lede heur ampt neven malcanderen, elck om best te doen, tot datter een recht Doctor quame? Of ten minsten datmen een oprecht Doctor (so die daer ware ende sulcx onlochbaerlijck bleeck) alleen het ghenesen toelaten, ende al d'ander Lapsal-vers sulckx verbieden soude? Wat rade ick hier ter noodt anders, wie van u allen kan (swijghe heeft) zijn zendinghe of (in desen) Doctoraetschap Wettelijck bewesen? Nie-mant. Men lij[d]e dan alle die Lapsalvers ne-ven malcanderen, sonder d'een meer dan d'ander te gonnen of toe te laten. Dit moght men eenighsins doen of lijden, somen im-mers Predicatie ende glosen die sorghelijck sijn wil hebben. Ende dit soude een eendrach-tighe ghelijckheyt sijn. Of men hoore ende lese desen rechten Doctoor, ick meyn die Godtlijcke Schriftuere alleen, met achter-latinghe van alle die onseeckere Lapsalvers: 'twelck gheen onghelijckheydt of pericule, maer een groote ghelijckheyt ende seecker-heyt sijn soude. Alsoo en rade ick niet dat d'Overheyt met macht d'een of d'ander re-ligie uytroeyen of planten sal: maer wel (soo hy immers in Religions sake ghebieden wil daer toe ghyluyden hem port) dat hy dan het minste quaet doende, ten minsten dese ghe-lijckheydt, ende daer door eendracht onder den Ondersaten beneerstighen sal, seght my nu doch waer inne dat ick my selve teghen ben.

 

 
139.

Ick houdt voor quaedt dat yemant eenen penning den straetschenders soude schencken. Ende raedt daer toe ghevraeght zijnde, soude ick moeten segghen, ick en rades u niet, soo verde hy't sonder levens ghevaerlijckeheydt moghte laten. Maer so ick stonde nevens eenen die al sijn haef aen gheldt by hem heb-bende, alle ooghenblick verwacht van straet-schenders onser machtigh sijnde, vermoordt te worden: Ende ick hem riet, dat hy henlie-den sijn ghelt schencken ende toe werpen soude, om 'tleven (dat waerder is) te moghen behouden: Soude ick dit radende, daer in my selve wederspreecken moeten? Wat Coop-man by zijn goet wesende in't Schip, dat in verdrenckens noot is, en wort niet gheraden van den Schipper ende stuyrman, jae ghe-nootsaeckt van't pericule, zijn eyghen goet te laten, over boort werpen, om 't Schip ende 't lijf te behouden, soude men daer uyt mo-ghen besluyten, dat Schipper ende Stuer-man self om wint ter zee varende, raden, datmen 't ghewonnen goedt in zee werpen, ende moetwillens verliesen soude? Die schrickelijcke felheydt der moorders, ende die grouwelijcke stormen der Zee, persen sulcke noot-raet uyte, om 'tminste quaedt te kiesen, ende niet d'een of d'ander mensche. Soo heeft u Luyder poghen na den dwangh over die conscientien desen mijnen raedt, als minder quaet zijnde, geperst uyt mijn penne, ende niet mijn vrywilligh verkiesen. Dus zijt ghy, niet ick, daer aen schuldigh, so daer yet onrechts inne is.

 

 
140.

Maer dat en mercke ick noch niet. Want een willighen en gheschiedt gheen onrecht. Men vraghe alle Menschen, den Christen name voerende, ende u selve mede, of die menschelijcke Schriften so goedt sijn als die Godtlijcke: d'antwoorde sal wesen neen. Vraeghtmense voorts al, ende u luyden mede, of die Goddelijcke Schrift ghenoeghsame leeringhe ter saligheyt inne heeft: ghy selve moet (met oock alle naem-Christenen) antwoorden ja. Als de menschen dan na heur eyghen belijden het beste dat ghenoeghsaem ter saligheyt is gheven, ende 't anderafgheraden werd: wie soude sich erghens af hebben te beklaghen?

 
141.

Recht anders raedt ghyluyden, die ons van't best af-trecken wilt tot het snoodtste, van't seeckere tot het sorghelijck, ende van't waerachtighe tot het loghenachtighe. Ghy bekent selve doolinghe in alder menschen149 Schriften of leeren te wesen. Dit u af-raden van't beste tot het snoodtste, bestraffe ick hooghlijck, ende dat met groot recht. Doe ick sulcx nu met dese mijne raedt mede? Doe ick niet het platte contrarie? Nochtans schroomt ghy niet sulcx my aen te seggen.

 

 
142.

Uallende van 't een qualijck besluyten in 't ander, seghdy voorts dat het volghen moste uyt mijnen raedt, datmen verbieden soude die oeffeninghe van Doop ende Nachtmael oock vergaderinghen, hoewel ick daer niet van en segghe, seghdy selfs, soo ick oock en doe. Neen dit en soude gheensins moeten volghen, maer wel soude volghen moghen dat ophoudende der Predicanten verwerde gloseringhen, schelden, ende lasteren, dat is dat ophoudende het bitter aenblasen int vyer der partyschappen, die selve minderen sou-den. Dat ophoudende het vyandtlijck twi-sten om Ceremonien, die onwijse yver daertoe oock minderen soude: Ende ophoudende dese hatelijck yver, die vriendelijcke Liefde ende eendracht vermeeren soude: Immers ten minsten in den ghenen die d'Evangheli-sche Leere ghelooven ende nae volghen sou-den, so die mijne woorden daer by gevoeghe, wel claer uytdrucken, in wie, of welcke sulcx minderen soude. Ende soude sulcx dan dat baten moghen (in soodanighen ten minsten) dat zy den twist om Ceremonien verlatende, des te eerder totten dinghen self gheraecken souden.

 
143.

Van daer komdy weder tot het lesen van150 de Schrift, poghende sulcks mijn voortstel ydel te maken. Want seghdy diese lesen kon-nen, sullen in de kercke niet gaen soecken, datse t'huys hebben: Oock diese niet konnen lesen. Want die sullens hem moghen doen thuys lesen. Ende die partijdighe sullen oock thuys blijven. So salder niemant komen.

 

 
144.

Men heeft over langen tijden ghedruckte Apostillen ghehadt op alle Evangelien ende Epistelen der Zondaghen ende Heylighe da-ghen, die moght elck koopen ende lesen, of doen lesen in zijnen Huyse. Quam daer-omme niemanden ter Predicatien? Die Lu-therschen hebben daer op oock heurder Lee-raeren Apostillen beter dan hare Predican-ten die opten Predickstoel konnen naekou-ten: Comen daerom die Lutherschen niet meer ter Predicatien? Immers die Ghere-formeerden hebben Calvinus Commenta-rien van al het Nieuwe Testmente, oock Musculi, Martyris, Rudolphi, Beza, Marloraets, ende meer anderen, veele op't Oude Testament, chierlijcker, bedachter, ende kloecker beschreven, dan die hondertste van uwe Ministren vermach in de Kercke opten stoel nae te kallen. Dese moghen de uwe lesen, oft hen doen voorlesen, ende wat-ter aen ghebreeckt, arbeydt ghy noch in ghe-meen Tale te doen drucken. Comter daerom nu niemant van diese lesen, of salder dan niemant van die komen tot'uwe Pred. laten zy niet te komen u hooren predicken, niet tegen-staende zy luyder meeninghe claerder ende beter beschreven, moghen in huys lesen, of hooren lesen, dan ghyluyden (al doedy schoon u alderbeste) vermooght die te predicken: Waerom soude die Godtvruchtighe ende vrede-lievende laten te komen hooren die le-singhe van de H. ende Godlijcke Schriftue-re? Die Bybels hebben ende lesen connen souden die Godtlijcke Schrift ten minsten so veel eere doen, als uwe menschelijcke glo-sen. Die gheen Bybels hebben, soude ko-men, ende die niet lesen konnen, soude ko-men: Toonende alt'samen dat hen die Reli-gie oock ter herten gaet. Aengaende die par-tijdighen, dese en komen nu doch oock van selfs niet: Immers ghyl. of die uwen bekla-gen sich nu al vast van self, niet alleen over den cleynen aenwas, maer oock over merckelijc-ken afval. Dit quaedt is nu al, ende soude niet worden, maer wel verminderen. Dus en behoeft daer gheen ghebodt toe, noch straf van ghelt of anders.

 

 
145.

151Voort-gaende haelt ghy noch andere twee of drie treflijcke (God wouts) swarigheyden voort, als namentlijck, wat Bybelsche over-zettinge, men soude lesen vant onderlinge spreke van schriftuerlijcke saken. Ende vande versterc-kinge ende troostinge der aengevochten ende krancke persoonen, soo wichtigh sijnde, dat uwe doorsoekcer niet en ziet hoe ghyluyden [u] daer door soudt konnen redden.

 

 
146.

Wat betoondy met dese nulle swarigheden doch anders dan dat ghy gheen waerachtige en weet te bedencken? maeckt ghy die onder-scheydt der translaten seer veel ende groot, wat seeckerheydt laet ghy den Bybele, is zy cleyn ende weynigh, wie sal daerom twisten? maer ghy oordeelt moghelijck uyt u Luyder Oversetters al te vermetele vryheydt van al152 d'andere. Neemt een voor al d'anderen, na-mentlijck uwen Calvinum. Die latende inden Text met groote Letteren het woordt Puissance (dat's macht) noch staen, stelt in in sijn glose daer voor dignite (dat's waer-dicheyt) segghende voor redene van sulcke sijne nieuwigheydt int oversetten dese woor-den, ende het waere oock beter datmens alsoo vertaelde, omme te resuteren (of wederleg-ghen) der Papisten versieringhe, die dese plaetse jammerlijck corrumperen. Volght: Ende alsoo trecken zy die vrye wille uyt dit woort.

 

 
147.

Sonder twijffele soomen saghe dat elck Oversetter de H. Schrift op de Calviniaen-sche wijse vertaelde, niet na der waerheydt, die hy daer vindt, maer na sijn opininen d[i]e hy daer brenght: men soude haest een Babelsche verwerringhe zien in de Oversettinghe der Bybelen. Maer zy en sijn noch niet alle tot so onschamele, partydighe, ende vermetele stoutheyt ghekomen: als sich u Calvijn daer wel naecktlijck bethoont, immers die Zur-chers gheensins: soo ick hebbe doen blijcken in mijn eerste Boecxken tal.33. van de toe-latinghe Godes opten Text, Pro.16.4.

 

 
148.

Belangende nu die andere doorghewende swarigheyt van't onderlinghe spreecken van Schriftuerlijcke saken, en heb ick gheen ver-bodt op ghedicht, ten volght oock niet uyt mijn segghen dat het noodigh soude sijn. Want de Predicanten dan gheen meerder authoriteyt en souden hebben als andere ghe-meene luyden, als die noch niet en hebben doen blijcken heure Wettige zendinge: sulckx dat zy minder dan nu souden oghen twist rockenen ende schaden. Maer zy souden in dat onghemack komen noch boven 't verlies van heure onwaerdige Eere die zy nu hebben dat zy niet meer soo weeldighen als onbear-beyde koken souden hebben, heure profytelijc-ke Neeringe souden verliesen, ende mitsdien 't Landt van onnutte, jae schadelijcke kosten souden ontlasten. Dit saeght ghy Dementrij oock wel, daer ghy schreeft datmen alle Pre-dicanten af-dancken souden.

 

 
149.

Nopende nu het verstercken vande aenge-153vochten, en het vertroosten van de krancke persoonen, heb ick die meyninghe, dat ghe-lijck die dwaesheyt Godes wijser is dan die menschen, ende die kranckheyt Godes sterc-ker is dan de mensche: alsoo mede het stame-ren Gods welspreeckender is dan alder men-schen welspreeckentheyt, gady hier niet wat te verde, tot oneere vande H. Schriftuere, ende tot Eere van u menschelijck uytlegghen

oft glosen? Soudy beter konnen verstercken ofte vertroosten dan die Goddelijcke schrift selve? Of heeft die H. Schrift Troost-Spreucken ende versterckinghen ghebreck, so dat die uwe toe-voeghselen behoeftigh is? uwe duystere Fackelen en behoeftmen niet daer de claere Zonne schijnt: Ende ghy zijt al te samen ellendighe troosters en versterc-kers, daer ghy sonder Schriftuere troost ende versterckt. Want dat helpt gheensins daer't oock die H. Schrift selve doet, en be-hoeftmen uwes troostens ende versterckens gheensins.

 

 
150.

154Van daer comdy op noch andere swarig-heyden, u niet anders ghelatende dan of de Bybel onbequamer ware de Ionckheyt tot de Godvruchtigheyt aen te voeren: dan uwe Catechismus, wesende vol schadelijcke, ver-leydelijcke ende verderflijcke doolinghen der Menschelijcker goetdunckentheyden. Be-roerende nu die huys-soeckinghe na den boec-ken en heb ick niet af ghesproken, ten volght oock niet uyt mijn segghen noodtlijck te zijn. Men maeckt by wijlen Wetten meer, tot een raedt ende dreyghemente van de gierighen, dan tot straf aen den vromen, maer ghylieden hebt selve onder den uwen die u Iuck onder-worpen sijn, al huys-soeckinghe na de boec-ken u mishaghende gheordoneert in 't 3. Articule van u Synode tot Dordrecht ghe-houden, Anno 1574. Hoe ghyluyden sulcks onderhout, en weet ick niet. Maer ghy weet wel, dat ick niet geloove dat d'Overheyt tot het gene ick voorstel, gebracht mach werden, maer wensche wel dat menschen die nae haer saligheyt yveren, mijn boecken, u boecken, ende alder menschen boecken, als niet vry van doolinghe zijnde, vrywilligh verwerpen ende sich alleen hielden aen de H. Schrift. Die is vry van alle doolingen, ende die heeft in alles dat ter saligheydt noodigh is meer dan overvloedelijck.

 

 
151.

Ghyluyden nu komende te spreken van't Placcaet, houdende seker verbodt opte boec-ken, ende van der Catholijcken Religions exercitie, seght dat dese mijne middelen niet verre daer van ('twelck ick een nieuwe In-quisitie noeme) en verschillen. Hebbe ick in desen voorslagh van de Boecken in d'Over-heyts handen te brenghen ghedoolt, dat en waer niet d'eerste doolinghe van mijn leven. Ick wensche dat het die laetste moght sijn, want ick my selve weet te sijn een mensche, ende daerom gheensins vry van doolen, doch155 heb ick ghedoolt in desen, dat is ghekomen uyt ghedencken van't Exempel in der Apo-stelen tijden, daer elck sijn boecken brachte ten brande, ende uyt oorsaecken by my hier voor verhaelt, te weten, dat ick om meerder156 dwang hebbe geraden. Want hier was raet-saem, niet mijnen wille, maer noot des volcx. U aenghegheven dwangh worde gevreest, dit dede my 'tminste quadt kiesen, maer niet mijn vrywilligh oordeel.

 

 
152.

Dese mijne doolinghe (soo't doolinghe is) bekenne ick gaerne, ende sal my van beschey-den Luyden wel ten goeden af-ghenomen werden, want ick sach u luyden heftigh aen-porren totten dwang der conscientien, dacht opt Fabelken vanden Philosooph, die liever op sijn hals aennam vanden Coning een jongen Ezel binnen 1 Iaer te leeren spreken, dan by weygheringhe van dien terstondt van den droncken Tyran ghedoodet te werden. Ick dachte dat tijdt ghewonnen veel ghewon-nen is, ende dat het beter is een toekomende Tyrannye te beduchten, diemen noch mach hopen te ontgaen, dan terstont een te hebben diemen niet en mach ontgaen. Hy spieghelt sich sachtelijck die sich aen een ander spie-ghelt.

 

 
153.

Daer ghyluyden lochent dat Placcaet door aenporringe der Predicanten gemaeckt te sijn, mooghdy wel recht in hebben. Doch gelooven dat weynigh Luyden, immers ick selve gheensins. Uraeghdy na die redene, die zijnder (behalven meer andere) drie niet cleyn d'eerste is der Predicanten neerstigheyt, om alle wederspreeckinghe of verstooringhe van uwe uyterlijcke kercken-vrede te doen belet-ten, oock met lijf-straf, ghebleken in haer157 onderscheyt vant ampt der burger ende kercke-lijcke Overheydt, den Heeren Staten over-ghelevert. Die tweede is uwe openbaer schrijven in druck, dat ghy die vryheydt der conscientien seght niet te sijn gheleghen daer in, dat een yeghelijck mach ghevoelen ende ghelooven wat hem goet dunckt: ghemerckt sulck u schrijven het voorspel is van elck te dwinghen, om te ghelooven niet dan dat u Luyden goet dunckt, ende ten derden, om dat ghyluyden opentlijck int selve Boeck die Politie ende Kerckelijcke Discipline der Stadt Geneven sulcx lovens waerdich acht, dat ghy seght te wenschen te sijn, dat sulcke in veele plaetsen ghevonden moghte worden: In wat plaetsen soude (die Hollanders ende Brabanders sijt) dat doch meer wenschen, dan in u Vaderlant? Maer hoedanigh is die Politie ende Kerckelijcke discipline, die ghy daer wenscht? Aldusdanigh, die Ministeren oordeelen van de Leere, ende die Magistraet doodet om die leere. Dese uwe wensche waer den ghemeenen Ondersaten, den meesten Magistraten, jae oock den Staten Generael der Nederlanden een schrickelijcke vloecke. Want dat is ghewenscht om die Geneefsche Mutsaerden, tot veele plaetsen te zien bran-den. Is dat niet een wensche van openbaere Stokebranden? Siet daer hebdy nu (behal-ven veele meer andere) die redenen die my krachtelijck verbieden te ghelooven, dat door aenporringe der Predicanten sulck Placcaet niet ghemaeckt soude zijn.

 

 
154.

Ghyluyden segt, dat ick het Placcaet we-158derspreke, ende dat icx nochtans met mijnen raedt eensdeels schijne te proberen, ten is niet al waer dat in de stickziende ooghen schijnt. Maer waer mede bewijsdy dit, mach d'Overheyt alle oeffeninghe van Predicatie

ende Ceremonien verbieden, sy mach wel een soorte, namentlijck die Papistige verbieden. Wildy dan nemmerm[e]er op houden van mijn woorden te vervalschen ende onwijselijc te besluyten, ghy voecht hier nu by oock Ce-remonien, niet teghenstaende ghy selve ter-stont hier voor seght. Ende dat met waer-heyt dat ick vande oeffeninghe van Doop ende Nachtmael (hier by u gemeynt mette name van Ceremonien) niet en spreke om verboden te worden. Leset ende siet of ghy hier geen menorie en behoeft.

 

 
155.

Wildy nu oock sien hoe qualijck ghy be-sluyt? diemen (om redenen voorseyt) verstaet te moghen alle Predicatien verbie[d]en: en verstaetmen niet (so ghy kinderlijck segt) dat hy d'een soude verbieden ende d'ander niet, want dat waer plat teghen die minderinghe van partijschappe, ghemerckt sulcke onge-lijckheyt dies te meer vermeerderen soude, seght doch soudet ghyluyden u niet beklagen of d'Overheyt wesende Con[f]essionisten die Religie alleen toe liet, ende die uwe met aller anderen verboodt? wie twij[f]elt daer aen? die twijfelt, die lese u luyder sent-brief des aen-gaende aen den Confessionisten in Duyslant Autors van't Berghsche Boec, by u luyden in druck uytghegeven, Anno 1580[.] Waer u daer sulcx leet van anderen te lijden: waerom wildijt hier anderen doen? Is dat na de leere Christi? Maer want ghy self wel merckt int vervolch dat die partijschap vermeten ende niet minderen soude, so scheyt ghy daer af, als ick hier met nu mede doe.

 

 
156.

Ick heb selve gheseyt op't segghen van Secte, dat ick voor onmoghelijck houde dat dese mijne middelen in't werck soude komen, overmidts alle Overheydt d'een of d'ander Religie is toegedaen: ende dat niemant hem self 'tgeen hy voor 'topperste goet acht, (so alle Godvruchtighe zijn religie acht) en sal benemen, ghemerckt niemants Leere nu die Godlijcke Schriftuere selfs is[,] maer men-schelijcke beduydinghe die soude door dese middele niet meer ghepredickt worden. Alsoo en meyne ick daer niet dat sy onver-standelijck, maer wel dat sy wijslijck souden doen: so sy die twijffelachtige ende menschen duydingen verliete[n] om die sekere Schriftue-re. Hier teghen acht ghyluyde[n] dit voor onverstandicheyt ende voor blauwe redenen: te verlaten 'tgene daer vele goets in is (maer oock quaet, dit bekent ghy doorgaens self) om 'tgene dat louter, suyver, ende niet dan goet is. Alsoo prijsdy niet seer bedecktelijck159 uwe menschelijcke ende modderighe gloosen, boven die Goddelijcke ende suyvere text sel-ve, meer aenwijsende tot u ghemenghde dan tot Godes reyne leere: meer tot die Schrif-ten vande heerlijcke ende hooch-begaefde mannen (soo ghy uwe Leeraren noemt) dan tot die verachte ende vervolchde Euangeli-sten ende d'Apostelen, ende in somma meer tot menschen, dan tot Godes leere.

 

 
157.

Om dan immers uwe vuyle gloosen noch staende te houden, beneven die suyvere schrif-tuere, dat is uwe eyckelen, ja Draf beneven die Terwe, vraechdy Coornhert of hy wel hout dat Godes woort van eenich mensche recht ghepredickt ende gebruyckt soude wer-den? ende doet daer op antwoorden ja. Daer op besluyt ghy onrecht te zijn dat d'overheyt alsoo sonder exceptie het Predicken verbo-den. Alsoo dat wesen souden d'ordonnantie Godes te wederstaen.

 

 
158.

Dat ick ja soude antwoorden is ja, te we-ten dat sulckx gheschieden mach van den waren Sent-boden Godes maer niet van self slopende bedriegers. Bewijst ons een ghenoechsaem na den ordeninghe der Heyli-ger Schriftueren, dat ghyluyden Predican-ten der gereformeerden wettelijck syt geson-den: ende men sal met u na alle mogelijcke vlijte den menschen aen porren om u te gaen hooren, maer dit hebdy noyt ghedaen, dit en doedy noch niet, ende dit en vermoochdy nimmermeer (soo ick moet houden) te doene daeromme en soude d'Overheydt doende leesen die Heylighe Schriftuere, ende u met al d'andere self lopende ende dolende Predi-kanten, doende voor een wijle swijghen: op dat die loutere ende recht-leydende schriftue-re ghehoort mochte worden, niet schijnen te doen teghen, maer na Godes ordonnantie in dat deel: hoe wel ick voor beter achte, als keure mochte plaetse hebben, dat ghy ende alle d'andere vrylijcke Predicten, 'tgene ghy alt'samen verstaet recht te wesen, op dat die ghene die de meeste waerheyt hadde het mee-ste ghehoor mochte hebben van vrywillighe onghedwonghen gheloovers dan soude die waerheyt met die boedel beschermer moeten zijn van elcx, ende vernielder van een adners leere, in 'tgeen elck recht of onrecht hadde.

 

 
159.

Daer ghy nu voort komt met Pauli be-160veel aen Timotheum ghedaen om te predic-ken, is niet a[n]ders te passe gebracht dan al-dus. Alle wat Paulus bevolen heeft Timo-theum aen wiens sendinge niemant en mach twijfelen: is oock bevolen ons Ministers der gereformeerden, aen wiens sendinge vele twijfelen, ende in ons macht niet en is te doen blijcken, is dat niet constelijck ende va-stelijck van u luyden besloten?

 

 
160.

Even so wijslijck voerdy inne die spreucke161 Pauli tot Tim[o]theum, dat die gantsche Schrift van God inghegheven oorbaerlijck is tot leeringe, etc. op dat die mensche Go-des geheel sy tot alle goede wercken volmaec-telijck onderwesen, want men daer uyt soude mede moghen argumenteren aldus. Alle daer die Schriftuere van Gode inghegheven oorbaer toe is, daer toe zijn oock oorbaerlijck die uytlegginghe, die glose ende Predicatien door ons menschelijck goetduncken inne ge-geven is. Dat niet een konstighe besluytre-

162den? Maer ghy en merckt niet (als door-gaens) dat ghy meynende my te wederspre-ken met dese inghevoerde sproocke, daer met gantselijck wederspreeckt u selfs gloosen ende uytleggingen die ghy immers gaerne hooch noodich soudet doen schijnen. Ghemerckt ick uyt dese spreucke Pauli waerachtelijck ende krachtelijck sal mogen besluyten aldus. Alle de daer hebben 'tgene dat van self ghe-noech is om den menschen volmaecktelijck te onderwijsen tot alle goede wercken: die en behoeven daer toe niemants anders hulpe noch toevoechsele. Calvijn, Besa, ende meest alle die uwen houden daer toe de H.Schrif-tuere van selfs ghenoechsaem te zijn. Soo volcht na 'tsegghen van uwe Heerlijcke ende Hooch-begaefde mannen selve, dat wy heb-bende die Schriftuere niet en behoeven noch haren, noch uwe, noch gheender menschen hulpe noch toe-voechsele om volmaecktelijck onderwesen te werden tot allen goeden werc-ken: Merckt ten lesten noch eens mannen hoe Meesterlijck ghyluyden die Heylighe Schrift kont handelen: ende hoe vastelijck ghy kont besluyten. Dat Calvijn de schrif-tuere van selfs ghenoechsaem daer toe hout, is voor meer dan ghenoech ghebleken. Laet hier nu oock sulcx blijcken nyt maer een plaetse Bese, die meer dan ghenoechtsaem is. De-se schrijft teghen Castellionem in zijne res-ponsione, etc. Desensione pag. 194. aldus. Ende wie heeft doch by onse ghedenckenisse Lutherum anders gheleert, dan het leesen der Schriftueren? volcht noch Pag. 195. Uoorts moocht ghy sien hoe ghy't voor Go-de mocht verantwoorden, dat ghy dat al-dersoetste tuychnisse vande authoriteyt der Schriftueren (sonder 'twelck onse gheloof elcke ooghenblick nootlijck moet wancken) alsoo verkleynt, dat ghy't wel belijdt nut, maer loochent ghenoechsaem te wesen, dat schrijft Besa tot Castellionem, daer seyt hy die Schriftuer ghenoechsaem te wesen: welck bewijst oock met Luthero, die hy seyt alleen van't leesen vande Schriftuere gheleert te zijn gheweest mach dat in niemanden an-ders gheschieden dan in Luthero? siedy hier wel dat ghyluyden hier een selve sake voor-staet met Catellionem tegen uwen Besam?

 

 
161.

Ende self by u luyden wel ghemerckt zijn-de, dat het met Timotheo, Tito, ende diergelijcke, als diemen wete wettelijck te zijn ghesonden, heel een ander sak[e] is, dan met u onghesondene ende van self-lopende Leera-ren, derhalven men die sentboden Godes wel te recht van u Huyrlingen der menschen mach uyt-nemen ende af-sonderen: so maect ghy hier al mede na u ghewoonte als ghy be-naut zijt) uytsluypelijcke vragen ende seght: soo sal hy ons moeten segghen tot wat tijdt het opgehouden heeft datmen die Schriftue-re oprechtelijc heeft konnen uytleggen. Neen dit bewijs statet u luyden toe, u luyden segge ick, die vande Roomsche Kercke zijt afghe-vallen: op dat het oprechtelijck uytlegghen der Schriftueren (dat's d'oprechte leere, soo ghy't noemt) daer niet meer en was, maer niet dan loghen ende menschen leere, of soudy willen seggen dat het recht uytleggen der H. Schriftueren noch was inde Roomse Kerc-ke als Luyter, Zwingel, etc. daer af vielen? hoe suldy dan ontkennen dat sy luyden die ware leere, ende midtsdien vande ware kerc-ke afghevallen zijn gheweest, ende oock ghy-luyden altsamen voor ende na henluyden? maer wildy die niet belijden, soo ghy niet sult: so doet ons blijcken wanneer ende door wat bevel Godes die H. Schrift begonnen is recht uytgheleyt te worden by u luyden. Immers u soudet meer voeghen na dien ghyluyden hierom vande Room. Kercke zijt gescheyden te bewijsen, tot wat tijdt het op-ghehouden heeft, datmen die Schriftuere oprechtelijck heeft konnen uytlegghen inde Room. Kercke seghdy niet selve hier, oock voorin dit u boecxken dat die Papisten zijn gescheyden vande ware Leere der Apostoli-scher kercke, ende dat sy daerom een Secte zijn, dat moest ghy doen blijcken eerst, om u afval vandien te verantwoorden, ende dan noch wanneer ende door wien men die schriftuere eerst rechtelijck heeft konnen uyt-legghen in u kercke: siet nu hoe onwijslijck ghy verwert zijnde, so dat ghy niet wetende wat antwoorden u self noch meer ende meer verstrickt met sulcke uwe sotte ende onnutte vraghen. Condy u eyghen segghen niet verantwoorden, wat bestaet ghy een anders seggen te berispen.

 

 
162.

Om immers die Coken noch warm te houden door diere verkoopinghe van uwe (niet alleen onnutte maer oock) schadelijcke gloosen ende Predicatien, soo dit u schrijven self doet vermoeden, haeldy hier voort een bewijsinghe op reden ende Schriftuere (so[o] ghy waent) bestaende, ende heeft sich aldus, de H. Schrift te leesen is nut, sonder die te ver-staen is het lesen van dien onnut, d'een ver-staetse beter dan d'ander, diese dan beter ver-staet hoortse een ander te leeren. Tot bewijs van dit u seggen brenghdy inne eenige spro-ken der Apostelen.

 

 
163.

Dat de H. Schrift nut is, houde ick so wel als ghy daerom arbeyde ick van uwe onnut-te, ja schadelijcke gloosen der menschen daer toe aen te wijsen dat het lesen van dien onnut is, sonder die te verstaen, heeft een ander be-dencken inne, want meendy dat het leesen der H. Schrift niemanden nut is, dan die al die gantse Schrift verstaet, ick sal neen seg-gen, ende ghy Predicanten selve, en sult so vroom niet wesen (al ontbreeckt u geen stout-heyt) dat ghy ja daer toe sout dorren seggen, want ghyse self niet in allen verstaet: ende soude midtsdien oock het lesen vande Heylige Schrift u self dan moeten onnut wesen. Dit suldy niet segghen, het lesen der Heyli-ger Schriftueren is dan oock al yemant nut,163 of hyse niet altemael en verstaet. Nu is het verstant nut den gheenen, die 'tgene hy ver-staet beleeft ende doet. Want niet alle die164 Heere, Heere seggen, maer die des Vaders wille doen, ende niet die hoorders maer die doenders des wets, sullen gherechtveerdicht werden ende totten rijcke Gods ingaen, d'an-deren die daer weten ende niet doen des Hee-ren wille sullen dubbel vout geslagen werden.

So veele schillet dan, dat henluyden het hoo-ren, lesen, of verstaen, sonder 'tghene verstaen is te doen, nut soude zijn: dat het henluyden oock schadelijck wesen, ende maer tot ver-meerderinghe ende ghewin van wroeghen sal verstrecken.

 

 
164.

Hier uyt volght dat een minder wetende ende meerder doende veele meerder nuts schept uyt het lesen der Heylighe Schriftue-ren: dan een veel wetende ende weynich doen-de. Want niet het verstaen, maer het doen in Christo van 'tgene verstaen is, verandert den165 Mensche, uyt quaet in't goedt. Waer uyt mede volght, dat de gene die naerstigh woec-kerende met sijn twee ponden (jae al waer't maer met een pondeken) ghetrou is, soo wel ghepresen ende begiftight wert van den Hee-re: als die ghetrou is met sijn vijf ponden, anders souden groote menighte grove ende slechte verstanden, traegh van begrijp sijnde haer rechtelijck te beklaghen hebben, van dat andere met veele Edeler, subtijler ende door-luchtigher begrijp of verstandenissen van nature verde boven hen begaeft waren. Neen niet in subtijl verstaen van de Drievuldig-heyt, Predestinatie, twee verscheyden natue-ren in Christo, met derghelijcke meer hooge questien, maer int ootmoedigh, naerstigh, ende ghehoorsaem volbrenghen van 'tghene wy verstaen recht ende Gode aenghenaem te sijn, is onse saligheyt ende nut der zielen ghe-leghen, niet in hooghe gheleertheyt, maer in nedere onderdanigheyt heeft Gode een wel-behaghen.

 

 
165.

Waer toe dient alle dit? tot bewijs, dat of schoon d'een (soo ghy seght) die Schriftuere beter verstaet dan d'ander: Sulck beter ver-staen den beter verstaender niet en hayrken beter maeckt, dan een diese minder verstaet, ende meerder ghetrou is dan diese beter ver-staet, ende minder ghetrou is om 'tgheen hy verstaet te ghehoorsamen, ende te volbren-ghen metten daet. Nu meyne ick niet datter groote menighte bejaerde menschen (den na-men Christi voerende) ghevonden sullen wer-den, die ghevraeght sijnde[,] of zy alle 'tghene zy nu al ontwijsselijck verstaen quaet te sijn, laten, ende wederom al 'tghene dat zy ver-staen goet te sijn doen konnen, nu sullen ant-woorden ja. So nu het lesen ende verstaen van de H. Schrifture niet en is tot dien eyn-de, op dat wyt souden weten alleenlijck (soo't met Adams weet-gierigheyt toeging) maer sonderlinghe op dat wy het gheweten quaedt laten, ende 'tgheweten goet doen souden, dit en mach niemandt (niet Godloos sijnde) lo-chenen, waerom en sijn wy alt'samen niet meer naerstig in Christo om het bekende en ghewilde goet te volbrenghen: dan om dat gheweten onvruchtbaer te laten, in de specu-latie alleenlijck, ende nieuwe wetenschap op d'ander vergaerende, die selve onnut te laten sonder immermeer int werck te komen (daer toe zy alleen dient) ten waer dan om ons meer ende meer te wroeghen ende verdoe-men. Dit 's immers het recht middel om te worden soodadighe Luyden als d'A-postel af seyt: altijt leerende, ende nimmer-166meer komende tot kennisse der waerheyt.

 

 
166.

Die dan lust heeft om door inswelgen van de weet-gierighe ende opgeblasen glosen der menschen hovaerdelijck te swellen, ende ver-derflijck te bersten van sulcke ydele ende ver-derflijcke wetenschappe: die mach laeten 't goede dat hy nu al [o]ntwijffelijck weet int werck te brenghen, ende altijdt wroeten nae nieuwe wetenschappe, sonder die immer-meer te beleven. Maer alle vroede eenvuldige ende Godtvreesende herten, hoe slecht, grof ende bot die oock sijn: sullen veele meer ar-beyden om in heur kleyntgen ghetrou te zijn, uyt hem self te gaen, ende Christum in te gaen: So doende, ende so int licht, 'twelck Christus selve is komende, en sal hem nim-mer kennisse noch verstant ontbreken, maer van d'een claerheyt in d'ander stijghen, ende so ten laetsten van Christo ende Gode sel[f]s167 gheleert zijnde, gheender menschen glosen noch onderwijsinghe meer behoeven, want dit sijn die luyden die van Gode geleert sijn, ende werden als rechte ghesalfde des Heeren in den eenighen ghesalfden Christo sulcks van de salvinghe gheleert, dat sy gheender menschen Leere, boven het ghetuygh van de Leere Godes, ick meyn de H. Schrift dan meer en behoeven. So vele zy hier gheseydt tot beantwoordinghe uwer woorden, dat d'een de Schrift beter versaet dan d'ander.

 

 
167.

Met het voorseyde alleen is alle ten vollen beantwoort 'tghene ghy daer meer by seght, van dat diese beter verstaen een ander behoort te leeren, met die Sproken der Schrift by u daer neven ghestelt, doch om dat hier aen is gheleghen, heb icx noch mede breeder willen beantwoorden. Ghy bewijst uyte Sproken Pauli, 1.Cor.12.7. Colos.3.16. ende 1. Petri 4.10. Dat die Christenen malcande-ren behooren te leeren ende vermanen. Ende voeght daer by (als voor een ongheschickt-heyt uyt mijn segghen volghende) dit moste de Overheydt verbieden, indien zy nae den raedt deses schrijvers te werck soude willen168 gaen: Ende also soude haer verbodt strijden teghen het ghebodt Godes ende de reghel der Liefden selve. Siet met welcke onbre-kelijcke banden ghyluyden my hier hebt ver-strickt.

 

 
168.

Neen Mannen, dat moste uyt mijnen raet gheensins volghen. Ick segge daer nergens dat niemant montlijck een ander soude moe-ten vermanen of onderwijsen. Dit dicht ghy, ten volght oock niet uyt mijn segghen van't niet meer predicken der Predicanten. Want of henluyden schoon niet toe-ghela-ten en ware als Predicanten ende ghezonden Dienaeren Godes (dat zy in der waerheydt niet en zijn) met authoriteyt te leeren: soude henluyden (ick swijghe die ghemeyne man) daerom moeten verboden werden, als men-sche tot mensche, ende d'een teghen d'ander waerheyt te spreecken? Ziet daer u vaste stricken aensticken.

 
169.

Mercket dan noch eens, suclk leeren ende vermanen gheschiedt door d'een aen d'ander als een ghemeen Christen, of als ghesonden Dienaeren Godes gheschiet, dat als een ge-meen Christen, soo ghyluyden selve seght by de Sproke Pauli, Colo.3.16. henluyden vermaent te sijn: so en raeckt dat den Pre-dicanten niet alleen, ende soude sulcks mo-ghen blijven gheschiedende, of daer schoon gheen Predicant en gloseerde, so ick nu ter-stondt hebbe betoont. Maer sal dat ver-manen, onderwijsen, ende leeren moeten geschieden, door de Predicanten aen de gant-sche ghemeente als Dienaeren ende ghez[o]n-den Boden Godts, daer toe ghy voorneme-lijck in al dit u schrijven arbeyt, soo bekenne ick naecktelijck dat d'Overheydt doen soude teghen Godes ghebodt, ende teghen die lief-de: wanneer die sulcks verboodt te doen Pre-dicanten, die daer wettelijck van sulcke heure zendinghe hebben ghedaen blijcken. Maer dunckt u oock dat d'overheyt seer soude doen te[g]hen Godes ghebodt, ende tegen die liefde als hy Predicanten die haer zendinghe in 't minste niet en konnen bewijsen, ende allen anderen het predicken ende leeren in een Ge-meente poghen te doen beletten, self het pre-dicken ende leeren verbodt so wel als d'ande-ren? of ten minsten dat beter waer d'een onge-169zonden neven d'ander liet predicken, ter tijt toe dat die Heere selve daer inne ghelieven sal te voorzien, sodanighe Predicanten sijt ghy-lieden. Ghy en condt u zendinghe self niet bewijsen, en arbeyt om allen anderen het pre-dicken ende leeren in ghemeynten te doen be-letten. Wie ziet hier niet dat ghy over al u selve verstrickt in den stricken daer met ghy my meynt te verstricken.

 

 
170.

Uan de bewijsinghen metten Sproken170 kom[d]y op't bewijs metten Exempelen der H. Schriftueren, dat's van den Os opten Ezel, want het een helpt u so veel alst ander. Dat is dat ghy in beyden bewijst, dat ghy die Schriftuere meer teghen, dan voor u voorstel, weet by te brenghen. Hier brenghdy by dat het in de Kercke Godts ghebruycke-lijck is gheweest te doen uytlegghinghe van Godes woordt. Lieve seght doch, van wat Godes Woort? Te weten, dat wy nu hebben beschreven, of betuyght zijnde in den nieuwen of in den ouden verbonde? Siedy hier noch niet d'onbescheydenheyt uwer on-ghesplitte klauwen? Het nieuwe verbondt en was doe noch niet beschreven: Hoe moghten zy dat met glosen uyt-legghen. Dat werde doe tusschen Ioden ende Heydenen op-ghe-recht, doe wert int nieuwe verbont bewesen dat Iesus is die selve Christ[u]s, die int oude verbot was belooft. So verwerdy ongelijcke saken onder malcanderen, ende moet midts-dien noodtsaeckelijck over al daer mede u self verwerren, ende betoonen dat ghy die Heyli-ghe Schrift, die ghy anderen wilt uytleggen, selve niet en verstaet, ende vergheefs invoert: sonder yet anders te bewijsen dan uwe on-wijsheyt met dese Schriftuerlijcke Exem-pelen, d'ander uyten Ecclestastiken Historie by u daer by ghevoeght tot betoon van u ey-ghen mistrouwen van dese, en hooren by u selve niet te ghelden: Nadien u Calvijn ende Beza self die waerschijnlijck bewijsen, niet uyte Schriftuerlijcke Exempelen staen al-dus.

 

 
171.

Alle dat ten tijde Christus zijn nieuwe171 verbondt oprechte (eer 't selve was beschre-ven) noodigh was ghedaen te worden by Christum, by sijn Apostelen, ende by dersel-ver wettelijck ghesondene naevolghers, als Timotheus, Titus, ende andere meer, van alle welcke men is verseeckert dat zy hadden den H. Gheest, tot bewijs ende verclaeringe van den Rijcke Christi, by Moysen ende den Propheten duysterlijcken voorseyt: dat is oock noodigh om ghedaen te worden by on-ghezonden van self loopende Predicanten, van welcker gheest men met groote redenen twijffelt, nu ter tijdt, als wy in gheschrifte hebben het nieuwe verbont naecktelijck Moy-sen ende die Propheten uyt-legghende ende verclaerende. In Christi ende der Apostelen tijden was noodigh uyt-legghende ende ver-claringhe van sulcke Prophetien [d]oor sulcke gheest-rijcke ende wettighe ghebleken zendt-boden Godes, welcker uytlegginghe wy nu in ontwijffelijcken gheschrifte hebben ende lesen. Daer uyt volght dat boven die aucten-tijcke uytlegginghe Christi ende sijnre Apo-stelen ende alle Wettigh gesonden Dienaren Godes beschreven int Nieuwe Testament, ons nu ter tijdt no[c]h noodigh is te hebben die uyt-legghinghen van dien, deser onghe-sonden ende van selfs loopende Predicanten, van welcker gheest men met recht twijffelt, also die beschreven uyt-legginghen Christi ende zijnre Apostelen daer toe niet ghenoegh en zijn. Dat dit die gront is van 'tbewijs deser inghevoerde Exempelen, moet ghy be-kennen, ende dat sulck bewijs niet en deught, mooght ghy niet ontkennen. Dus laet u self eerst recht van Gode leeren, eer ghy ander menschen Godes weghen gaet leeren. Zijn dat uwe so claere ghetuyghnisse ende redenen dat hy veel te onbeschaemt soude sijndie sulcx soude willen weder-spreken?

 

 
172.

Aenghesien (seghdy voorts) na Coorn-172herts ghevoel dit het rechte middel ware om de secten te minderen, datmen alleen den blo-ten Text der Schriftueren lase: soo mocht-men hem vraghen van waer dan die Secten ende Heresien ten tijde der Apostelen selfs ghekomen sijn, datter doe uyt het qualijck verstaen van de H. Schrift selve Secten re-sen: So soude nu al mede in dese tyden, of-men schoon die naeckte text lase, die Secten niet ophouden, ende uyte werelt ghenomen worden. Daer op sal ick antwoorden, dat ick niet en meyne datmen die Secten heel uyt de werelt soude moghen wech-nemen: maer wel souden die mette partyschappen ver-dwijnen uyte herten der gheender, die 'tgeen zy uyte H. Schrift verstaen, goet te sijn int werck breughen. Ick segghe die myne mid-delen oock dienstlijck te zyn tot minderinghe der Secten ende partyschappen: maer betone daer by meer dan naecktlijck, dat ick gheen hope hebbe dat sy heel uyte werelt ghenomen sullen worden.

 
175.

Ghyluyden niet konnende wederlegghen dat door 'tmiddel by my uytgeslaghen allen valschen Predicanten den mont gesloten, het bitter schelden uyt ghevoert, en[d]e het voetsel van alle partijschappen wechgenomen soude zijn, komt voort met een seer ongheschickte ongheschicktheyt, ende een gants ongelijcke ghelijckenisse seggende: dat daer mede oock den ghetrouwen Predicanten den mont ghe-sloten, alle goede bestraffingen, vertroost[i]n-ghen ende onderwijsinghen wech-genomen, ende het voetsel van kennisse ende gheloove verhindert soude werden, ende dat dit soude zijn ghelijck of men aldus doende 't gebruyc der tongen verbieden wilde, om dat daer uyt alle quaden voort komen.

 

 
176.

Ist niet een groote ongheschicktheydt dat ghy seght dat daer mede den getrouwen Pre-dicanten den mont geslooten soude worden? wie zijn dese ghetrouwe Predicanten? andere in d'an[d]er kercker, of die in uwe Kercken zijn? niet die in ander kercken zijn en houdy daer voor, m[a]er die in uwe Kercken zijn? Later een van [a]llen uyten uwen hier voor treden, die wettelijck kan bewijsen dat hy van Go[d]e is ghesonden, gheen Godvruch-tighe Overheyt sal hem verbieden zijn boot-173schappe te doen. Heeft uwer niemant die macht (so ghy oock geen van allen en hebt) waer blijckt u ghetrouheyt daer inne dat ghy ongesonden van self loopt Predicken u goet-duncken ende niet Godes woort?

 

 
177.

174Even so ongeschickt, ja so vermetel is dat ander u segghen, dat met het niet Predicken van u luyden alle goede vermaninge, bestraf-finghen, etc. wech-ghenomen soude zijn. Wat hoore ick nu hangen aen u Predic[ke]n, alle goede vermaningen? of zijnder geen goe-de vermaninghen, bestraffinghen, etc. inde H. S[c]hrift? of zijn uwe beter ende krachti-gher dan die? wie sal dat ghelooven. Ick meyn im[m]ers dat die Heylige Geest Godes so wel-sprekende is inde H. Schrift, om goe-de vermaningen, straffingen, etc. te doen: als u onsekere ja doolende menschelijcke geest in uwe tonghen. Of sal Paulus nu om u nuts willen moeten lieghen, daer hy seyt dat alle Schriftuere Goddelijck ingegeven (dats niet al w[a]t ongheso[n]den Predic[an]ten kallen) nut is om te leeren, te straffen, te berispen, ende te onderwijsen inde rechtvaerdicheyt, op dat [d]ie mensche Godes volm[a]eckt sy ende bequaem tot allen goeden wercken.

 

 
178.

Neen d'Apostel en liecht niet, maer ghy-luyden doolt, door verwaentheyt, als of die karre aen u aers ghebonde[n] waer, als of alle goede vermaninghen, etc. aen u tonghe alleen hinghen, ende oft sonder u niet en soude ver-moghen die Heylighe Schrift, uyt die welc-ke ghy dit alle moet halen, ende sonder haer niet en hebt. Is dat geen verwaende ver-metelheydt? so mede met u onghelijcke ghe-lijckenisse van't swijgen, want sonder sprake mach het menschelijcke gheselschappe qua-lijc bestaen: maer mach sonder u luyder Pre-dicken die Godvruchtigheydt niet bestaen, ende oft ghy altsamen sweecht, soude die Schriftuere daerom by den Leesers en[d]e hoorders swijghen[,] die spreeckt niet dan dat waerachtich is: ghy leert selden dat waer-achtich is: waer dan u luyder (u ongesonden, ende niet recht ghesonden Predicanten segge ick) swijgen niet nut, op dat u verleydinghe minder schade, ende die Heylighe Schriftue-re meer ghehoors, meer leesens, ende meer vruchts mochte bekomen.

 

 
179.

Hier bestraft ghy my om gheschreven te175 hebben: oock souden terstont van selfs alle Secten, etc. verdwijnen. Hier soude my oock gheen gloose gebreken, so ick my tegen mijn conscientie wilde verschoonen of ver-antwoorden. Maer hier moet ick u recht ende my self onghelijck gheven daer in, dat ick hier niet omsichtich ghenoech en hebbe gheschreven, ick behoor[d]e ghestelt te hebben: oock souden alle Secten, etc. terstont begin-nen te verdwijnen, of (ten minsten) te min-deren, want dit is mijn meyninge geweest: ende in verklaringhe mijnre woorden behoo-re ick boven u ghelo[o]ft te worden, gemerckt ick soo gheheel onbedacht niet en ben, dat ick soude meynen dat sulcx also met een oogenblic soude verdwijnen, maer soude wel meynen datse daer do[o]r allencxkens souden verminde-ren, dit te weten het verminderen ende niet het gheheel wech-nemen der Secten, is 'tvoornemen gheweest, daer toe mijn schry-ven streckt in dit boecxken, so oock die titu-le int hooft wel uytdruckt, daer icx heete mid-del (niet tot gantsche wechneminge, maer) tot minderinghe der Seckten ende partij-schappen, etc.

 

 
180.

Dit merckt ghyluyden oock recht, seg-gende, so volcht dat door dit Interim noch seer lancksaem die menschen tot Euangeli-schen ghemaeckt souden worden, doch moet ghy weten, wat lancksaem gheschiet dat ge-schiet noch al. Houdy't selfs so vergeefs (als ghy wilt seggen) dat door sulck verbodt die openbare uytlegginge wel, maer niet het ver-stant, dat elc volgens zijn Secte op die schrif-tuere heeft, cesseren soude: so ghy oock doet, daer toe ooc tot een exempel in voerende 'tver-bodt vande uytlegginge der Roomsche Ca-tholijcken hierin Hollant, welcker dolingen noch by hen blijven: soo ist hoochlijck te ver-wonderen dat ghyluyden benaersticht hebt met verlooren moeyten het verbodt van der Roomscher Catholijcken Predicatien of uyt-leggingen, tot groot onghenoeghen van hen allen, ende tot geen kleyne schandale van vee-len by allen onpartijdighen menschen, is dat dan niet een verlooren ende vergeefs verbie-den? wildy dit niet bekennen, so moet ghy-luyden bekennen dat sulcke mijnen raet gheen verlooren moeyten en soude wesen[,] hier moet ghyluyden my in sulckx te raeden recht ghe-ven: of ghy moet u self in sulcx te doen on-recht gheven. Immers waer mijn raet van allen kercken in desen gelijckelijck so te han-delen schoon recht: soo waer u Raet in desen aen de[n] Roomschen Catholijcken alleen sulcx.

te doen doene onrecht, als d'aldergrootste onghelijckheyt in sich hebbende.

 

 
181.

Men leest die Heylighe Schrift (seghdy) om die te verstaen, een Dooper leesende den Text, 1. Corint.15.17. salse niet verstaen,176 maer meer in zijn dolinge versterct worden. Wel aen is dit door zijn schuldige stijf sinnic-heyt, soo sal hem die oock het verstant uwer gloosen behinderen. Ist do[ol]r der schriftue-ren duysterheyt, sullen u duysternisse die con-nen verklaren? Een Roomsch Catholijck hoorende die uytlegginghe van u ende oock vande Confessionisten opten woorden: hoc est corpus meum, sal vermerckende uwe onder-linghe verwerringhe ende bittere twistichey-den in desen, die min dan voor verstaen, ende meer dan voor in zijne eerste meninghe, verstijven. Wat sullen hier doch uwe uyt-legginge[n] baten? Of meyndy die oogen door een voor-oordeel verduystert zijnde klaerder licht te geven met die benevelde gloosen van uwe beroockte Lanteernen: dan die naeckte Texten der Goddelijcker Schriftueren con-nen geven door haer zonnelijcke klaerheydt? dit geefdy hier niet duysterlijck te kennen, toeschrijvende alsoo meer krachts om te lee-ren uwe menschelijcke opinien, dan die God-lijcke Schriftuere So soudy u selve wel stel-len inde H. plaetse. Neen so niet, wat die H. Schrift niet en vermach, dat en sullen uwe177 onheylighe gloosen niet vermoghen by den stijf-sinnigen menschen, al vele sekerder ver-klaert d'eene Text d'ander, dan uwe gloosen die H. Schriftuere.

 

 
182.

D'Oude dolinghen souden blijven segh-dy, en elc willende die Schrift verstaen soo't hen best dunckt sullen wy voor een dwalingh hondert hebben. Antwoort: Vermach die Heylighe Schrift die waerachtich is die do-linghen niet te minderen: uwe Menschelijc-ke glosen self vol dolinghen zijnde en sullent niet vermoghen. Dat's een. Daer ghy voorts voor oorsake vande vermeeringe van dolingen stelt: dat elck de Schrift versta so hem goet-dunckt? ontdeckt ghy mede al u wille te zijn, om als ghy macht sult hebben, elck na uwe pijpe te doen d[a]nsen, niet te lijden dat yemant die Schrift anders versta dan ghyluyden, ende u verstant alle man met macht op te dringhen, soudy dan daer mede die Secten meynen te minderen, so zydy be-drogen ende merckt niet dat sulck dwinghen der Roomsche Catholijcken van een dolinge hondert heeft ghealchemistiseert inde Nabu-donorische Oven der Tyrannische vlammen, die helpen daer niet tegen.

 

 
183.

Maer elck most zijn verstant ende opinie by hem selven houden, sonder die te openba-ren seghdy voort, gloserende na u goetdunc-ken tegen die waerheyt mijnre woorden sulcx niet in hebbende, dats min dan uytspreken-de, doch is dit niet vreemt in die woorden van my, die een mensche ben, gemerckt uwe ghewoonlijcke vrymoedicheydt sulcx daghe-lijcx doet inden woorden Godes selve, uyt-ghesproocken inde H.Schriftuere. Zijne meyninghe niet te moghen uytspreken in sa-ken des gheloofs is openbare Tyrannye, die ben ick so vyant als ghyluyden vyant zijt van die vryheyt der conscientie. Het volcht ooc gheensins uyt mijn schrijven, dat niemant zijn meyning soude moeten uytspreken: maer seer wel uyt uwen onderscheyt van't ampt der Overheydt politijck ende Kerckelijck, want die vryheydt van't spreken soude u uy-terijcke kercken vrede verstooren: dat soudy gaerne voor-komen met vangenisse, lijfstraf of boeten.

 

 
184.

Ende wanter noch altijdt Seckten sullen wesen, soo vraechdy: waer blijft dan die re-medie om den heylsamen rechten wech te gaen, 'twelck dese schrijver beloofde, andt-178woort, of seght uwe gloosen beter wech te zijn dan de Heylighe Schriftuere, dat suldy u wel wachten: of seght datmen sonder u gloosen die Heylighe Schrift niet en mach verstaen, d'welck ghy mede wel sult laten: of seght dat die Heylige Schrift die ware wech is, ende datmense sonder uwe gloosen mach verstaen, d'welck ghy niet en moocht laten. Ende bekent dan dat ick in dit mijn boecxken van alle onwegen af wijse tot een recht, vey-lige en heylige wech. Condy of wildy dit noch niet sien so ghy segt: so wascht af (wil-dy) met dit Ooch-water uwen partijdighen Etter in uwe duystere oogen, ende neemt aen een ernst inde Heere om zijnen wille te vol-brenghen. Ende ghy sultse mogen sien: Of meyndy dat uwe geleertheyt meer voor[d]eels mach doen om die Heylighe Schrift te ver-staen: dan der ongheleerder ernst, lust, ende wille om Gode te ghehoorsamen?

 

 
185.

Opt exempel van de verbrande boecken int werc der Apostolen, segdy dat die altsamen onge-179twijfelt quaet waren, maer onder dese boec-ken souder veel goet zijn. Maer ghene (naer u eyghen belijden) sonder quaet. Wat be-hoeft men gemenght goet, daer quaet onder is, als men suyver ende Louter goedt mach hebben?

 

 
186.

Maer (seghdy) die menschelijcke Schrif-ten ende uytleggingen openen die conduyten vande loutere Fonteyne tot behoef des heyl-samen waters met leeren, vermanen, etc. Dat leeren ende vermanen, etc. Can die God-lijcke schrift al beter dan alle menschelijck vernuft. Doch (kondy) wijst ons ware sent-boden, men sal henluyden toe-laten sulcke o-peninghe vande Schrift, die ghy alst u ghe-lieft open ende klaer maeckt, nu wederom besloten ende duyster. Maer toondy niet dat ghy die rechte sleutel ende macht of last hebt om die te openen: soo waert beter dat ghy af-liet uyt u eyghen autoriteyt die te sluyten ende te verduysteren met uwe benevelde gloosen.

 

 
187.

Daer na vraechdy na borge dat by niemant een ander water plaetse soude hebben, dan die suyvere borne der schriftneren, alsmen al niet anders toe en liet dan het lesen van dien. Dat heb ick niet gheseyt, maer wel dat sulck vreemt water minder gebruyckt soude wor-den. Comt yemant sonder voor oordeel inde H. Schrift, die sal daer geen dolinge in vin-den noch uyt drincken, want sy daer niet in en is: maer al brenghtmen gheen dolinge inder

menschen gloosen, men vintse meest onwe-tende daer inne, die dan inghedroncken zijn-de schadelijck zijn.

 

 
188.

Die Godtsalich zijn (schrijfdy) sullen die ordinarisse middelen vande Predicatien ende ondersoeckinghe der goeder schriftuerlijcke boecken niet begheeren te verlaten: die niet Godsaligh en zijn sullen oock na het lesen van den Text niet vraghen. Hier ghevoel ick heel anders, te weten dat die Godsalich zijn liever die eenvuldighe maer Goddelijcke Schrift, dat menschelijcke vernuft tot een Leer-mee-ster nemen, de stemmen des Herders alsoo volghen, ende der vreemden Huyrlingen on-ghesonden Leeraren stemmen vlieden sullen. Maer die niet Godsalich en zijn, sullen lie-ver het konstighe vernuft der menschen na-volghen: by den welcken heur blintheyt meer lichts, klaerheyts, ende sekerheyts meynt te vinden dan by de H. Schriftuere. Sonder-linghe om dat die den ooren soetlijck ketelen ende kussens onder alle ellebogen leggen.

 

 
189.

180Ten laetsten om die menschelijcke gloosen nootlijck te maken ter salicheyt, seghdy plat neen daer toe, dat het nut sy datmen uwe slijc-kige) gloosen verlaten ende sich aen den (suy-ver Borne der Godlijcker) schriftueren alleen houde om welck uwe plat neen seggen te ve-sten brenghdy 'texempel inne vanden Moor-man dien't nut was die goede uytlegginghe Philippi te hooren. Wildy dan niet eens ophouden u onbedachtheyt so bottelijck uyt te gheven, u luyder uytlegginge by des Apo-stels te ghelijcken desen tijden by haer tijden te pas te brenghen? doe was 'tOude Testa-ment beschreven: het nieuw[e] niet, daerom was den Moorman nut die Euangelische verlichtinghe vande Oude Testamentsche duysterheyt uyt een ghesonden Apostel (die den Heylighen gheest hadde) te hooren. Nu hebben wy het nieuwe. ('tOude Testament verklarende self in gheschrift, dat hadde de Moorman) niet. Is ons nu ghelijcke seer van noode ander verklaringhe des Ouden Testaments dan't nieuwe selve: wat voor-deel sullen wy dan ghenieten van't nieuwe Testamente is ons die Euangelische Leer selve noch duyster, wijst ons waer ghyluyden verklaerders die klaerheyt haelt? uyten He-mele? so soudy die Hemelsche Propheten (so ghyse noemt) niet moghen schelden. Hael-dyse uyten nieuwen Testament: so machse het ghemeen volck daer oock halen, of is die meer voort ghemeen volck besloten dan voor u die gheleert zijt? sal nu die Heylighe Geest moet zijn, dat suldy niet derren seggen. Siet daer uwe onbedachte besluytinghen. Laet ons nu noch al nemen sulcke duysterheyt te zijn na de beschrijvinghe des nieuwen Testa-ments als daer voor was, ten tijden deses qualijck ghealligeerden Moormans Exem-pel: laet ons mede, als hy, behoeven verkla-ringe vanden Propheten ('t Euangelie had-de noch las hy niet) wie suldy ons stellen tot-te verklaerders van dien? Philippum of een ander Apostel die den Heyligen Geest heeft? die vintmer nu niet: ware zentboden Godes: die zijt ghyluyden niet, want het noch in u machte niet en is gheweest uwe sendinghe wettelijck te bewijsen. Na dien wy nu heb-ben die verklaringe vanden ouden inden nieu-wen Testament door Christum ende zijn A-postelen selve ghedaen: waert met openbare rasernije dat wy die verlaten ende tot uwe glosen ende goetdunckenheyden lopen souden ende hier mede meer dan uwe benevelde door soecker ende onderwijser waenden betoondt zijnde, dat sy soeckende na mijne ghebreken die in mijne middelen seer weynich vinden, maer in dit haer schrijven selve seer menich-vuldelijck ende overvloedelijck toonen, ont-decken, ende onwijslijck openbaren heur ey-gen groove gebreken, hope ick dat dit Ooch-water uwes Etters partijdicheyt wat afge-beten hebbende, ghy voorts aen wat minder sult volghen uwe lust tot berispen van 'tgeen wel gheseyt is: ende wat voordachtiger uwen mont sult besnoeren om te swijghen van sa-ken die ghy niet en verstaet.

De Heere verlichte onser alder herten: Amen.


Vorige Volgende