Van den aflaet Iesu Christi

Aen mijnen E. Heeren Burghemeesteren der stede Delft.

Vertoont met eerbiedinghe Dirck Volckertszoen Coornhert Poorter tot Haerlem, hem door Cornelis Adriaenszoen Boomgaert (by wien hy voor een tijt dacht te komen tot Delft) geschreven te zijn. Hoe dat de Schout zijn swager (in desen geen onwillige bode) hem Boomgaert was komen aenseggen, uuten name van U. Edele. dat de selve niet en wilden gedogen zijn vertoonders wonen tot Delft, etc. Nu is waerachtich dat des vertoonders wandel ende goede name by allen eerlijcken luyden tot noch toe onbevleckt is gebleven, als noyt mensche schadelijck, maer wel velen nut geweest zijnde, ja oock den lande Hollant selve, ende dat niet

[fol. Ccxciiijv]

alleen inden sorgelicken handel van Enckhuysen, nopende des Koninc van Spanjens voornemen door zijnen Helbarier by hem vertoonder alder eerst vernomen, ende den Heren Staten door z. Nicolaes van der Laen doen aengeven, daer door de selve aenslag geluclic voorcomen ende belet is geweest: Maer ooc mede in zijne vertoonders menigvuldige uutgegeven waerschouwelicke schriften, ende om eene (uut menige) te noemen oock merckelic int besluyt vande Leydsche Justificatie Lrā. E.ij. daer inne hy vertoonder al over negen jaren den aert ende het bedecte voornemen vanden Hoofden der Gereformeerde Religien, so eygentlic ontdecte, als d'experientie die nu naectelic heeft bewesen te wesen, namelic onrustige ende staetsuchtige luyden, die daer pogen d'Overheyt onder de voeten te treden, ter navolginge vande Romanisten, als die niemant boven hen noch beneven hen mogen lijden: Ende dat tot een waerschuwinge so vruchtbaer (hadde die gehoor mogen bekomen bij de genen die selve nu doort besoecken dat volcxken in druc hebben uutgedruct te zijn voncken vande gemeen lants twist) als nootlic tot des lants ruste, somen heeft mogen sien, niet sonder gevaerlicheyt van den state ende welstant der landen ende steden, als Uutrecht aen Harmen Modet met sijne oproersche medestanders, tot Leyden aen Saraviam ´thooft zijnre vertoonders tegenpartyen inde Haegsche disputatie met zijne Complicen, tot Medemblic ende elders meer. Alle twelcke eenen ygeliken kond is, ende mitsdien u Edele niet verholen mag zijn, den welcken hy vertoonder daeromme geensins en mag toebetrouwen, sodanige onredelicke onbedachtheyt, dat de selve sijne vertoonders getrouheyt, ende lant nutte diensten, by hem tot noch toe den lande van Hollant, op zijn eygen kosten bewesen, souden willen bedancken met sulcken leliken schantvlecke in zijnen goeden name, van hen niet te willen lijden in Delft, regt of hy vertoonder waer een quaetdoender, verrader, of oproerder, van welcke vuyle cladden sijn hooftpartie by de sentencie van Leyden opentlic schuldig is veroordeelt. Daer door hy vertoonder, niet anders en mag vermoeden dan dat zijne dootvyanden, die met een valsch wroegschrift aenden Heeren Staten eertijts na zijn leven stonden, of andere heurs gelijcken partydige ende onvrome wroegers, u Edele door quaet ingeven tot het voorscreven ontbieden, aenden vertoonder beweegt mogen hebben. Nadien nu de vertoonder sodanige leelicke ende sorglicke naem-schendinge, sonderling nu hem die geschiet onder den name eender hooft-stede van Hollant, niet swijgende en mag gedogen, sonder fel tegen sich selve ende ooc zijne vrienden ende magen te wesen: maer schuldig is na vermogen by alle behoorlicke wegen zijn goede name voor te staen: So versoect de vertoonder, dat u Edele gelieve hem als een bevonden welverdient Lantzaet recht ende justitie, diemen geen quaetdoenders en weygert te laten genieten. Ende hen zijne heymelike wroegers onder oogen te stellen, het zy dan voor u Edele self, of voor Schepenen in Delft, ten eynde hy Suppliant sich wettelic mag verantwoorden voor den Schout tegen zijn vermomde wroegers, ende tegen eenen ygelic. Ende volhoort zijnde, na de schult of welverdientheyt diemen in hem sal bevinden, geoordeelt te werden: sonder dat hy Suppliant van zijne wroegers, worden sy (so hy Suppliant niet en twijfelt) valsch bevonden, eenige wrake of straf van poena alienis sal begeren, maer henluyden dat quaet gaerne vergeven. 'tWelcke doende sullen u Edele dadelic betonen datmen hier te lande niet en wil invoeren de S. Inquisitie, int procederen tegen yemanden op 't aengeven alleenlic van heymelicke wroegers, ende dat noch parte inaudita. D.V.C.

Die vertooninge ende dat versoec overgegeven zijnde den xix julij, Anno 88. is daer na de xxj. der selver naden middage, M^r Pieter vander Meer; Pensionaris tot Delft, gecomen my aenseggen van wegen der Burgemeesteren aldaer: dat mijn Request voor henluyden was gelesen, die my door hem, Pensionaris deden seggen: hoe sulc ontbieden door den Schout van mijn uutblijven niet en waer geschiet, uut bedugten dat ic eenigen onrust soude aenrechten tot Delft, als my niet voor sodanigen man houdende: maer alleenlic overmits ic metten predicanten tot Leyden, inden Hage, ooc te voren tot Delft in disputatie was geweest, ende veel luyder herten met d' een of d'ander partyende, tusschen heur burgers nieuwe moeyten mochten veroorsaken: 'twelc in dese sorglicke tijden behoorde sorgvuldelic voorhoet te werden, etcetera. Ick seyde dat des niet te sorgen en waer. Doch na dien niemant eens anders sorge en mag boeten, waer ic wil-vaerdig stracx van daer te scheyden: somen my gave schriftelicke kennisse van 't gene my sijn L. nu hadde gebootschapt uyter Burgemeesteren name. Daer op my de voornoemde Pensionaris verclaerde dat zijne meesters; sulc mijn begeren al voorsien hebbende; hem bevolen hadden my te seggen: dat, also de bootschap niet schriftelic maer mondelic aen Boomgaert was gedaen, niet noodig en waer my geschrift daer van te geven. Waer na by my verhaelt zijnde d' oorsake mijns eersten voornemens, omme aldaer een jaer te blijven, 't welc ic nu door des Schouts bootschap uutten sinne hadde gestelt, vraegde ic, of dan der Buremeesteren meninge waer, dat ic uut Delft soude gaen? seyde de Pensionaris geen last tot sulc bevel te hebben, maer wilde zijne meesters daer af horen. Daer op ic hem seyde den Burgemeesteren wel te willen versekeren, dat door mijn daer wesen, tot Delft geen moeyten veroorsaect en souden worden. De Pensionaris seggende hy soude zijn meesteren weder spreken, ende my in een dag dir of vier bescheyt seggen, is so van my gescheyden. Den 23. Julij voorscreven smorgens quam de Pensionaris vander Meer my seggen: dat hy van mijn sake gesproken hadde, met drie Burgemeesteren die daer inne niet en hadden willen doen sonder de vierde: den welcken hy oec hier af hadde gesproken, die mede, als ooc d' ander drie, geen swaricheyt in mijn blijven tot Delft en maecte, maer want de vierde een wijle uyter stede soude syn, was hy Pensionaris, die my belooft hadde antwoorde te brengen, my komen verclaren (als uut hem selven so hy seyde) Dat ic sonder achterdencken wel mogte blijven tot Delft, onder mijn belofte voorscreven, ende geen antwoort meer vanden Burgemeesteren (die sonder mijn vertoon gesien te hebben my ooc geen moeyten en souden gemaect hebben) meer en behoefde te verwachten, maer my daer na vryelic mochte schicken. Alle 't welcke voorscreven ick t' elcken mael als de Pensionaris van my scheyde, sulcx (met breder woordige ommestanden so hy die sprac) terstont by gheschrift stelde tot sekerheyt mijnre gedenckenisse: op avontuer so hy sich namaels mochte vertoonente zijn van die luyden: by den welcken des koeckens nut boven des waerheyts liefde geldet, ic met sekerheyt mochte segegn 't selve so geschiet te wesen. Mijn request hielt aen Burgemeesteren niet aen hem: gaf hy my daer op

[fol. Ccxcvr]

antwoorde uut hem selve: hoe sal hy sich van vermetelheyt moghen ontschuldighen? dede hy 't dan oock uut bevel of met wil der Burgermeesteren, hoe mach hy (dat nu loochende) hem van onwaerheyt verschoonen?

Door dese bootschap des Pensionaris quam ic weder in mijn eerste voornemen van voorts dat jaer tot Delft te blijven, ten eynde voorscreven: ende haelde mijne papieren boecken ende anders, my daer toe nodigh zijnde, van Haerlem tot Delft daer bleef ic stil, quam selden uyten huyse, ende vorderde mijn voorgenomen werc totten 3. toe deser maent October als my twee Roeydragers quamen voorlesen ten geschrift van wegen den Burgemeesteren der stede Delft: daer by my wert bevolen op sekere straf te gaen uut Delft binnen xxiiij. uren. Ic was verwondert, mits die onwaerde veranderinge, ende eyschte van sulck bevel uutschrift, maer dat vergeefs. Des ick my van dit lichvaerdige handelinge met overgegeven schrift aenden Burgemeesteren opter daet beklaegde, reden daer af begeerde. Andermael regt versochte, verklarende by weygeringe van dien onwillich te wesen om heur onwettelijc bevel te gehoorsamen, ende in meyninge te zijn mijnen goeden name met behoorlicke middelen (so ic mits desen doe) te verantwoorden, so ic hoopte sulcx my niet qualic afgenomen te sullen werden. De Burgemeester Brasser dit verstaende dreygde dadeliken met kordewagen of slede my uyter stat te doen voeren: en meynende als of ic tegen de stede derhalven in proces wilde treden, sprac daer op: wy hebben den Koning van Spanjen wel konnen wederstaen, souden wy 't niet konnen eenen Coornhert? Was dat niet een Burgermeester antwoorde: so mede was zijn reden die hy ter selver tijt gaf van sulc uut setten, te weten: Hy en is hier geen burger. Houden dan de Delfsche wetten datmen den vreemden tegen alle wetten mishandelen ende regt weygeren sal? dat en weygertmen dieven noch moorders. Maer ic Pars inaudita en hebbe tot Delft noch gehoor, noch kennisse van aenklacht, noch van heymelicke wroegers mogen verwerven. Na vermogen van 't Keyserlicke woort: Want het ons also gelieft, nu ⁺ van nieus tot Delft uytten grave gedolven.

Noyt ontbrac hem stoc die een hont wilde slaen. Hadden de Delfsche reden tot sulc heur doen, waerom schamen zy sich die te seggen? Hadden zy geen reden, waerom schaemden zy sich niet so onrechtelic te handelen? Of was hun voornemen my te eeren met onverschulde starf aen te doen, ende heur self te schenden met den welverdienden overdaet aen te doen? Mijne weldaden tot des lants nut, niet op 't lants dachgelden, maer op mijn selfs koste den lande bewesen, en mogen zy self niet ontkennen: maer dat ic oyt tegen 'tbehoren gedaen soude hebben, en mogen zy noch niemant, my overkennen. Soudet dese Wethouderen dan wel voor eerlic achten, eerlicke Lantsaten weldaden met oneerlicke schantvlecken ende met namenschendinge (voor so vele in heur is) te vereeren? Wanen zy dan mede over d'ander zijde behoorlic te zijn, datmen misdaet met prijs en baet behoort te straffen? So gantsch verkeerdeliken en plagtmen niet te misbruycken, dese twee steunselen van alle bestendige gemeen-bestens, namentlic loon ende straf alsmen nu begint te doen.

Het is wel so datmen in dese tijden gesien heeft eenige exempelen van onwettelicke verstotinge uut steden ooc lande der Overheden. Maer so 'tselve niet altijt prijselic en is, so en ist oock niet altijt navolgelic: sonderlingen als daer geen wettelike anxt en is van have, lijf of vryheyt te verliesen door 't mistrouwen van anderen in magt sittende. Maer wat gemeenschap heeft sulcx met mijnen persone, in geen regeringe, sonder alle magt, vande machtigen veracht, geens menschen vyant, sonder ende tegen alle aanhang ende secten wesende? Souden de Delfsche voor verstant te hebben met der landen vyanden my verdacht houden? heur conscientie sal my voor een getrou Vaderlander moeten bekennen. Of souden sy mynenthalven voor innerlicke beroerten beducht zijn? men sal qualic yemant in Hollant vinden, die sulcx door rechte middelen meer te voorhoeden blijct gearbeyt te hebben (hy belget sich die wil) dan Coornhert. Lieve, wat heeft dees innerlicke beroerten der Nederlanden doch meer veroorsaect, dan der Pauselicken dwang inde conscientien? Wat hebben de gereformeerde: voncken vande inlantsche twist, doch meer bearbeyt, dan dwang der conscientien? ic swijge heur gesochte heerschappie? Wat hebbe ic doch vlijtiger gepoogt te wederspreken dan dwang der conscientien: magmen met eenige reden innerlike beroerten beduchten, inden genen, diese boven yemant soect te beletten met de alderbequaemste middelen? Of souden wy sottelic meynen te treden tselve pat daer door de Koning van Spanjen de landen int verderven heeft gebragt, sonder de selve int selve verderf te brengen? Dit verderf te voorhoeden met de verleydinge vander Lantsaten zielen, zijn de twee oorsaken geweest van mijn schriven, discputeren, costen, moeyten ende gevaerlicheden, ende noch soudemen mijnenthalven met reden (godwouts) voor bereorten mogen bedugten?

Immers by my leggen al over lange volschreven antwoorden op vele der predicanten terg ende naem-roversche schriften tegen my in druc uutgegeven, die ic tot noch toe verdruct hebbe (als voor staet) tot verschoning deser quade tijden. Dit weten eenige mijne bekenden: ende dit mag ic, dient begeert, alle uren betonen: zijn dit tekenen eens menschen die beroerten soect te maken? wat oorsake mochter dan zijn om my uut Delft te doen gaen? Mijn schandaleuse proposten om de gemeente tot oproer tegen heur overheyt te verwecken? niet alleen 't volc maer d' overheden selve hebben het tegendeel altijt aen my bevonden: als die doorgaens inden mont hebbe, dat vele lijdelicker is de regeringe van een of weynig openbare tyrannen (swijge van goede burgerlicke Overheyt) dan van hondert duysent onsinnige tyrannen, namentlic het veelhoofdige ende wilde beest jan alle man. Doch was die tot Delft mijnenthalve niet te bedugten, so ic daer met geenen burger behalven mijn waert, kennis, ommeganc noch spraec en hebbe gehad, ic quam selden opter straten, hielt my binnens huys in alder stilheydt. Of soude dit wel d' oorsake wesen, namentlic dat ic in sulcke myne stille ledicheyt alderminst stil ende ledig ben in leelicke oeffening, ooc om 't lant metten Lantsaten nut te zijn, ende hier inne mijn oude zeden niet en verkeere in onnut verkeeren, ticktacken ende brassen: daer door de Delfschen sulc mijn niet stil of ledig konnen wesen, uutsettens waerdig oordelen souden? of soudemen mijn tegenspreken van dese onware religie, by d' Overheyts believen self, nu wel voor oproersch wille achten? Maer dit en mach niet zijn, somen ooc self niet voor oproerders en wil achten, de innevoerders vande gereformeerde religie binnen dese landen. Want die beroerden 't volc tegen des Overheyts wille in sulcker voegen: dat sy (so de predicanten self in druc heur beroemen) d' overheyt

+ Want het ons also gelieft.

[fol. Ccxcvv]

alhier van 't gebruyc haerder Religien niet en hebben te bedancken (inde antwoort opte Remonstrantie der stede Leyden, c.iiij.vers.) So is dan mijn noodlic wederspreken met waerheyt uut drang mijnre conscientien vander gereformeerde religien / ooc d' oorsake van dese mijne uutsettinge. Houtmen my, die geen aenhang altoos en hebbe noch soecke, ende niemant int harnas rade, datmen geen C. Religie daer mede behoort in te voeren of te beschermen, strafbaer om tegen een gemeenlants religie mette Heilige Schrift gesproken of geschreven te hebben, dat niemant tot noch toe verboden (immers my opentlic by de Princelicke Excellencie ende Heeren Staten geoorloft) is geweest, hoe salmen mogen ontkennen dat der Gereformeerde ja ooc de Catholijcke martelaren (die meest al tegen d'overheyts verbod, lants leere ende uyterlike vrede, door aenhang van 't gemeen volc) voor verstoorders des gemeynlants ruste, te recht gestraft zijn geweest? Immers salmen so doende niet moeten beschuldigen het onschuldg Lam Godes van oproer, die by wijlen duysenden uyten gemeenen volcke tot aenhang ende navolgers hadde? souden ooc zijn Apostelen om de waerheyt gepredict te hebben tegen der Pharizeen verbod niet strafwaerdigh zijn geweest om Gode meer dan de menschen gehoorsaemt te hebben? Alle dese deden tegen verbod, my ist niet verboden, hoe maghmen my hier in beschuldighen, souder veel meer den Gereformeerde de nieuwe ende oude martelaren, jae Christum ende zijn Apostelen self te beschuldigen.

Als dan noch al eenige vande Wet; Consistorijs ende my, om heur Catechismus berispen, partydigh zijnde; als D. Jansz. B. Jansz. W. Jacobsz. G. Hendricsz. Jan Jansz. de Schout etcetera buyten, tegen, immers met weygering van justitie alleen op't aenbrengen van heymelicke valsch-wroegers soude mishandelen : wie soude sulcx hebben mogen vermoeden op G. Brasser, ende H. Aemsz. die self niet suyver wesende vant geruchte van lorling drayen (of schoon 't selve buyten heur schulde mag zijn geweest, 't welc ic liever dan anders gelove) noch onlangs doort heymelic wroegen heurder vyanden ende muyterlingen wel heurder twintig in getale op 't rolleken stonden: om van den genen die des magt hadde, onverhoort ende tegen alle regt mishandelt te werden: was henluyden dat lief? dogt heur dat recht? ic achte wel neen. Hoe hevet henluyden nu regt mogen duncken, dat sy my, in als ten goede name staende, ende aenden lande wel verdient zijnde (niet ydele roemsucht maer noodlicke naem-scherm druct dit uytte penne) nu self aendoen, 't geen sy van anderen ongaerne souden hebben geleden? Sullen zy seggen voor reden sulcx heurs doens, dat ic tot Delft comende geen testimoniael vertoont en hebbe? Ic quam daer eerst niet om te woonen, na bleef ic door des Pensionaris seggen voren verhaelt, ende voor noch na hebben zy my geen testimoniael afgeeyscht: die ic des noot zijnde loflicker ende waerachtiger mach tonen, dan yemant van heur soude vermogen. Wat sal dan heur veronschuldinge zijn? dat zy Privilegien of keuren hebben, om elc die 't heur lust regt te weygeren ende gewelt te doen met uutsetten of bannen? noyt gaf Graef van Hollant eenige stede sulcke tyrannijcke magt: immers noyt Graeft en had self sulke magt, als openbaerlic tegen alle beschreven regten ende der landen vryheden wesende: veel min mogen dan de Wet tot Delft, die self gesworen hebben elc des versoeckenden recht te doen, keuren te maken die tegen goddelicke beschreven, ende natuerlike wetten, ende ooc tegen alle previlegien der landen (daermen nu voor strijdet) zijn strijdende.

Een gevangen Zeerover, vanden groten Alexander gevraegt zijnde waerom hy de zee met sijn roven ontveyligde, seyde: my noemtmen een rover om een scheepken of twee genomen te hebben: ende gy die hele Koningrijcken rooft, sult daer door eens Keysers name verdienen? dunct u o Koning, dat billic: Alexander horende dese waerachtige antwoorde, liet den rover ongestraft by leven: ontbehoorlic achtende dat d' aldergrootste rover, het roverken soude doden. Mijn oprechticheyt blijct (wient leet mag syn) voor u altsamen, vele uwer namen zijn verdagt door alle mans opsprake: sout gy u dan niet ontsien hebben u eygen steen opten welverdienden eerst te werpen.

Dat mijne waerschouwinge over lange jaren voor der gereformeerde voornaemste leraren als voor oproersche luyden (die 't gebiet soecken over d'overheyt inde politie, ende over d'ondersaten inde conscientie, nu inder daet waerachtig is bevonden, blijct aen mijne gedructe schriften, ende aen der selver gereformeerde Consistorie dadelic bestaen) is so kenlic, dat het niemant, ooc zy self niet en mogen lochenen. Dat de gereformeerde heur leere voormaels heymelic leerden in dese landen, mogen zy niet lochenen: dat sulcx was tegen des Konings placcaten, mogen zy niet lochenen: ende ic lochene opentlic dat heur leere de waerachtige is, ende bewijse ooc in dit boecxken heur lere valsch te zijn, sonder dat sulcx yemanden hier, na de bevochte vryheyt inde conscientie, by een eenig Placcaet verboden is geweest: soude hem overtreden vander Lantsheeren placcaten int innevoeren van een onware leere, ende dat noch met wapenen geoorloft: ende my 't berispen van heur valsche lere met schrijven, dat niet verboden en is, strafwaerdig wesen? soude heur t' samenrotten ende conspireren tegen verbod prijslic, ende mijn eensaem onpartydige open handel lasterlic wesen? sy handelden oproersch, ic soec sulx te voorhoeden: zy hebben (als ooc de Munstersche Dopers bestonden) steden ende landen heur overheyt afhandig gemaect, (samen ooc aenden handel tot Uutrecht heeft gesien, ende tot Leyden, Medemblic, etcetera op handen was) ic arbeyde om rust inden lande te behouden: ende ic soude uutsettens ende zy eerens waerdig wesen? Ende gy Wethouderen van Delft nadien ghy self metter daet bewijst geoorloft te wesen tegen onsen Lantsheere self, dat gewelt met gewelt wedersta: so en mooght ghy my geensins beschuldigen, sonder u self swaerliker te beschuldigen : dat ic u gewelt (die mijn overheyt, swijge mijn Lantsheere niet en zijt) wedersta, niet met gewelt maer met reden, tot scherm mijnder goeder namen, int vertoonen van der waerheyt deser uutsettingen voor den volcke, by de welcke ghy mijnen name hebt willen schenden: op dat het volck selve de rechter zy tusschen ons, tot vermijding van processen, daer in ghy my sout overwegen.

Eyntlijc dat gy my recht versoeckende onverhoort metter daet uut Delft hebt doen ruymen, is yderman so kont, datmen u voor partydige mannen, of my voor een onvroom Lantzaet zal moeten achten. Datter noch niemant so onschamel en is gevonden, niet onder u, mijn partyen selve; die my heeft derren ontseggen yet bedreven te hebben: tegen eenige Placcaten, ooc niet tegen't Placcaet, noyende het uytsetten der quade Patriotten of suspecte personen vanden ix. April. 85. moet ghy self bekennen. Sal danck sulcx verstaende niet moeten verstaen, dat ghy in mijn persone, om in t' beleven mijnre conscientien, ende met waerheyt u religie, voor dat zy is, te weten voor valsch, bekent gemaect te hebben, opentlic begint te hanthaven, uwer Predikanten voorgenomen dwang inder conscientien? Ghy sult dan met schaemten swijgende belijden u aengeheven Geneefsche Inquisitie: Of my overkennen, eenige mishandelingh tegen 't gemeen beste. Dit suldy nemmermeer vermogen tot u ondaets, maer het tegenwoordige heb ick vermogen tot mijnder namen verantwoordinge: Het volck kennis van beyden hebbende, sal mogen oordelen van u ende my.

Ydermans ten goeden Dienstwillige, D. V. Coornhert.