Volledige werken 32. Eenige bladzijden uit het boek der natuur. Siska van Roosemael. Hoe men schilder wordt

[p. 281]

III
Het delfstoffenrijk
Verdeeld volgens de natuur- en scheikundige eigenschappen der stoffen.

N.B. - Meest alle later ontdekte of beschrevene bergstoffen dragen willekeurige namen, die in alle talen dezelfde zijn.

1^ste Klasse.
Delfstoffen met brandbare, niet metaalachtige grondstof.

1^ste Afdeeling

Brandbare delfstoffen, die voortkomen uit overblijfsels van het plantenrijk of dierenrijk (organische stoffen) en derhalve oneigenlijke delfstoffen zijn.

1^ste Groep. - Zouten.

Bestaan uit de verbinding van een organisch zuur met eene onorganische grondlage. Hiertoe behooren de hnmboldiet en de honigsteen.

[p. 282]

2^de Groep. - Oliën.

Olieachtige, vloeibare, brandbare stoffen; bestaan uit koolstof en waterstof. Hiertoe behooren de steenolie, de naphtha en het bergteer.

3^de Groep. - Vetten.

Weeke, schubbige of vaste stoffen, in heet water smeltend, bestaande uit koolstof en waterstof. Hiertoe behooren de scheereriet, de bergtalk en het aardwas.

4^de Groep. - Harsten.

Vaste, haltharde, harstachtige stoffen, die met heldere, roetachtige vlammen branden; bestaan uit koolstof, waterstof en zuurstof. Hiertoe behooren het aardpek, het jodenpek, het asphalt, de resiniet en het barnsteen of amber.

5^de Groep. - Kolen.

Zwarte of bruine delfstoffen, brandende met heldere vlam, veel warmte gevend; zij bestaan hoofdzakelijk uit koolstof. Hiertoe behooren: de steenkool, de bladerkool, de kaneelkool, de bruinkool, de turf, enz.

2^de Afdeeling

Brandbare stoffen, die niet van het plantenrijk of dierenrijk afstammen en derhalve eigenlijke delfstoffen zijn.

1^ste Groep. - Koolstof.

Bestaan voornamelijk uit koolstof, zijn evenwel zeer moeilijk verbrandbaar. Hiertoe behooren: de blindkool, het potlood of graphiet, en het diamant.

[p. 283]

2^de Groep. - Zwavel.

Gele, groenachtige of roodachtige stoffen, licht brandbaar en verspreiden onder het branden zwavelzure, verstikkende dampen. Bestaan uit zuivere zwavel, somwijlen door andere stoffen ontreinigd.

3^de Groep. - Boron.

Witte, grauwe of geelachtige stof; doorschijnend; smaakt zuur bitterachtig. Bestaat hoofdzakelijk uit borakszuur. Dient tot bereiding van boraks.

4^de Groep. - Kiezel.

De grondstof van het bergkristal en den eigenlijken vuurkei. Het kiezel of de keiaarde maakt de grondlage van vele delfstoffen uit en vertoont zich onder velerlei gedaanten en kleuren, naarmate der metaalzuren of aarden, welke met haar verbonden zijn. Hiertoe behooren onder anderen: de kwarts en het bergkristal, de amethist, de stras, de avanturijn, de jaspis, de kalsedoon, de chrysopras, de agaat en de opaal.

2^de Klasse.
Delfstoffen, die een licht metaal tot grondstof hebben.

1^ste Afdeeling

Metalen der aarde. (Aardachtige delfstoffen.)

1^ste Groep. - Kleiaarde (Aluminium).

De klei (potaarde, leem) maakt de grondlage van al deze delfstoffen uit. Zij zijn dikwijls uitnemend

[p. 284]

hard en meest met kiezelaarde verbonden. Men verdeelt ze als volgt:

1^o Edelsteenachtige delfstoffen. - Zij onderscheiden zich door hunne uitstekende hardte, door polijstbaarheid en glans, door hunnen aanzienlijken inhoud van kleiaarde en door hunne onoplosbaarheid in zuren. Hiertoe behooren: de korund, de safier, de diamantspath, de chrysoberil, de topaas, de graniet, de granaat, de vesuviaan, de turmalijn, enz.

2^o Veldspathachtige delfstoffen. - Dubbele verbindingen van kiezelzure kleiaarde en kiezelzure kali, natron, kalk, lithion of bariet; meest van lichte verven; kristalachtig. Hiertoe behooren de gheleniet, de werneriet, de nefelijn, de veldspath, de maansteen, de zonnesteen, de veldsteen, de labrador, de bittersteen, enz.

3^o De zeolietachtige delfstoffen. - Kristalachtig, meest wit en glasglanzend, insgelijks uit kiezelzure kleiaarde en kiezelzure alkaliën samengesteld. Meest veel water inhoudende. Tot deze behooren: de lensiet, de analzijm, de zeoliet, de laumontiet, de kruissteen, enz.

4^o Glimmerachtige kleiverbindingen. - Meest met metaalglans en weinig hardte. De bestanddeelen zijn bijna dezelfde als die der delfstoffen van de vorige groep, doch er verschijnt min of meer ijzer onder gemengd. Hiertoe behooren: de glimmer (Russisch glas, St.-Jacobsglas, kattenzilver), de piniet en de talkglimmer.

5^o Verbindingen van kleiaarde met water. (Aluinaarde-Hydraat.) - Gelijken de vorige grootendeels in voorkomen, doch overtreffen ze in hardte; geven met kobalt eene schoone, blauwe verve. Hiertoe behooren: de diaspor en de gibsiet.

[p. 285]

6^o Verbindingen der kleiaarde met kiezelzuur en andere zuren (Hallieten). - In deze rij zijn gedeeltelijk harde en weeke kleiaardeverbindingen begrepen, waarin met of zonder kiezelzuur, ook zwavel-, fosfor- of vloedzuren voorkomen. Hiertoe behooren: de itneriet, de spinellijn, de wavelliet, het blauwspath, de turkoze, de ijssteen, de aluinsteen en de natuurlijke aluin.

7^o Gestaltelooze kleiaardeverbindingen. - Deze delfstoffen komen niet voor in regelmatige vormen, maar ruw of in lagen, waarom ook hunne bestaandeelen zeer veranderlijk zijn. Hiertoe behooren het lava-glas, de parelsteen, de peksteen, de puimsteen, de allofaan, de beeldsteen, de Saksische wonderaarde, de porseleinaarde, de cimoliet, de potaarde, de klei, het leem, de kleisteen, de bol, de bergzeep en de vollersaarde.

2^de Groep. - Ytter-aarde.

De grondstof dezer is de ytter-aarde (yttrium-oxyd), welke daarin meest met zuren verbonden voorkomt. Zij hebben nog geene aanwending in de artsenij of in de kunsten gevonden. Hiertoe behooren de gadoliniet en de orthiet.

3^de Groep. - Glicyn-aarde.

De grondstof dezer is de glicyn- of berilaarde (glycium-oxyd), welke zich daarin meest met kiezelaarde en kleiaarde verbonden bevindt. Hiertoe behooren de fenakiet, de smaragd en de euklas.

4^de Groep. - Thor-aarde.

De grondstof dezer is de thor-aarde (thorium-oxyd). Hiertoe behoort de thoriet.

[p. 286]

5^de Groep. - Talkaarde.

De grondstof dezer is de talkaarde (magnium of magnesium-oxyd), die meest daarin voorkomt verbonden met water, kiezelaarde, kleiaarde en eenige zuren. Hiertoe behooren de watertalk, de magnesiet, het meerschuim, de speksteen, de ophiet, de talk, de bijlsteen, de augiet, de hoornblinde, het bergvlas (amiant), het berghout, de schillersteen, de chrysoliet, de chondrodiet, de wagneriet, de teerlingsteen (boraziet) en het bitterzout.

6^de Groep. - Zirkon-aarde.

De grondstof dezer is de zirkon-aarde (zirconium-oxyd), verbonden met kiezelzuur. Hiertoe behooren de zirkon en de eudialiet.

2^de Afdeeling
Metalen der Alkaliën.

De grondlage dezer delfstoffen is een van die lichte metalen, welke, met zuurstof verbonden, de alkaliën of onzuren daarstellen. Zij onderscheiden zich van de aardachtige grondstoffen door mindere hardte en tegenstand.

1^ste Groep. - Kalk.

De grondstof dezer is de kalkaarde(calcium-oxyd), doorgaans met een zuur verbonden. Hiertoe behooren: de koolzure kalk, de kalksteen, het marmer, het mergel, het krijt, de bitterkalk, de dolomiet, de bruinkalk, het pleister, het albast, de apatiet, het vloedspath, de borakszure kalk, het tafelspath en het kalksalpeter.

[p. 287]

2^de Groep. - Bariet.

De grondstof dezer is de bariet-aarde (barium-oxyd), verbonden met koolzuur en zwavelzuur. Hiertoe behooren: de witheriet en het zwaarspath.

3^de Groep. - Strontiaan.

De grondstof dezer is de strontiaan-aarde (stron-tium-oxyd). Hiertoe behooren: de strontianiet, en de zwavelzure strontiaan.

4^de Groep. - Kali.

De grondstof dezer is de kali (kalium), verbonden met zuren. Hiertoe behooren: het salpeter en de zwavelzure kali.

5^de Groep. - Natron.

De grondstof dezer is het natron (natrium), verbonden met chloor, zuurstof of zuren. Allen smelten in water, en smaken zoutachtig. Hiertoe behooren het klipzout, het glauberzout (wonderzout), de boraks, de soda of loogzout en het natronsalpeter.

6^de Groep. - Ammoniak.

De grondstof dezer is het ammonium, dat bestaat uit stikstof en waterstof en zich slechts bij de oppervlakte der aarde vertoont in vulkanen en brandende steenkoollagen, of bij het vergaan van dierlijke stoffen. Hiertoe behooren: de ammoniak (salmiak) en de maskanijn.

[p. 288]

3^de Klasse.
Delfstoffen, die een zwaar metaal tot grondstof hebben.

Deze onderscheiden zich van alle vorige door eene grootere eigen zwaarte en door eene meer bestendige verf. In de meeste zijn de metalen met andere metalen vermengd of door verbinding met zwavel, selen of chloor tot erts gebracht. Weinige vormen een zuiver metaal.

1^ste Groep, - Ceryn.

De grondstof dezer is het cerium, verbonden met zuurstof, kiezelzuur of vloedzuur. Hiertoe behooren: de cerynsteen, de allaniet, de pyrorthiet, de vloedzure cerium, de yttroceriet en de monaziet.

2^de Groep. - Titaan.

De grondstof dezer is het titanium, verbonden met zuurstof, en verder met ijzer, kalk, enz. Hiertoe behooren: de anatas, de roode schorl, de titaniet, enz.

3^de Groep. - Tantaal.

Dit metaal (tantalum, columbium) is zeer weinig in de natuur verspreid en werd tot nu toe slechts als tantaalzuur, in verbinding met ijzer, mangaan- en tinaarde gevonden. Hiertoe behooren: de tantaliet en de yttertantaliet.

4^de Groep. - Wolfram.

Het wolfram (wolframium, scheelium) bevindt zich niet zuiver in de natuur. Het is met zuurstof verbonden en werkt zelfs als een zuur in de volgende delf-

[p. 289]

stoffen, waarin het zich bevindt: het wolframzuur, het wolfram, de tongsteen.

5^de Groep. - Molybdaan.

Het molybdaan (molybdaenum) is weinig in de natuur verspreid en is met zwavel of met zuurstof verbonden. Hiertoe behooren: het waterlood of molybdaanglas en de molybdaanoker.

6^de Groep. - Chroom.

Het chroom (chromium) vindt men slechts in verbinding met zuurstof, in andere metaalaarden als zuur bestaande. Hiertoe behooren: de chroomoker en het chroomijzer.

7^d Groep. - Uraan.

Dit metaal (uranium) is spaarzaam verbreid; men vindt het slechts in verbinding met zuurstof. Hiertoe behooren: de uraanoker, de pekblinde, de uraanglimmer, de uraanvitriool.

8^ste Groep. - Spiesglans.

De grondstof dezer is het spiesglansmetaal (antimonium, stibium), hetwelk somtijds rein gevonden wordt en somtijds met zwavel of andere metalen of met aarden verbonden is. Hiertoe behooren: het maagdenspiesglans, de grauwe spiesglanserts, de zinkeniet, de antimoonblind, de antimoonbloem en de spiesglansoker.

9^de Groep. - Arsenik.

De grondstof dezer is het arsenik-metaal (arsenicum), dat zoowel zuiver als verbonden met zwavel en

[p. 290]

zuurstof in andere ertsen voorkomt. Hiertoe behooren: het maagdenarsenik, het auripigment, het arsenikijzer, de arsenikkies, de arsenikbloem en de pharmakoliet.

10^de Groep. - Wismuth.

De grondstof dezer is het wismuth-metaal (bismuthum). Het bevindt zich deels als metaal, deels verbonden met andere metalen of met zwavel, deels verbonden met zuurstof en zuren. Hiertoe behooren: het maagdenwismuth, de wismuthglans, het wismuthzilver, de wismuth-oker, het kiezelwismuth, enz.

11^de Groep. - Teiluur.

De grondstof dezer is het telluur-metaal (tellurium), dat voor eigenschap heeft andere metalen te verertsen. Allen toonen metaalglans. Hiertoe behooren: het maagdentelluur, het schrifttelluur en het bladtelluur.

12^de Groep. - Zink.

Het zink (spiauter, zincum) vindt men niet zuiver, maar met zwavel en zuurstof verertst, of met kiezelaarde, kleiaarde en zuren verbonden. Hiertoe behooren: de zinkblinde, het roode zinkerts, de galmei of kalamijn, het zinkglas en het zinkvitriool

13^de Groep. - Kadmium.

Het kadmium is tot hiertoe slechts spaarzaam gevonden, in verbinding met zwavel en zinkerts. Hiertoe behoort: de greenockiet of zwavelkadmium.

[p. 291]

14^de Groep. - Tin.

De grondstof dezer is het tin (stannum) dat zich daarin bevindt in verbinding met zwavel of met zuurstof. Zuiver werd het tot nog toe slechts aan den Ural in kleine korrels gevonden. Hiertoe behooren: de tinkies en de tinsteen.

15^de Groep. - Lood.

De grondstof dezer is het lood (plumbum), dat zich daarin meesttijds in verbinding met zwavel en zuren bevindt. Hiertoe behooren: het maagdenlood, de loodglans, het selenlood, de menie, het hoornlood, het witlooderts, het loodvitriool, het bonte, gele en roode looderts, enz.

16^de Groep. - Mangaan.

De grondstof dezer is het mangaan (manganesium), meest verbonden met zuurstof. Hiertoe behooren: de mangaanblinde, de hausmanniet, het mangaanerts, de manganiet, de bruinsteen, de psilomelaan, de wadde, het roode mangaanerts, het kiezelmangaan en de helvijn.

17^de Groep. - IJzer.

Het ijzer (ferrum, mars) wordt zelden zuiver gevonden: het is meest met zwavel, met zuurstof of met zuren verbonden. Hiertoe behooren: het maagdenijzer, de zwavelkies, de vitrioolkies, de magneetkies, het magneetijzer, het titaanzand, het titaanijzer, de ijzerglans, de bloedsteen, het roodkrijt, de ijzersteenen, de ijzernieren, ijzerboonen, de tripliet, het ijzervitriool, de spath-ijzersteen en verschillende ijzerertsen.

[p. 292]

18^de Groep. - Kobalt.

Het kobalt (cobaltum) wordt niet zuiver gevonden. Men treft het aan in ertsen, meest verbonden met arsenik, zwavel, zuurstof en zuren. Hiertoe behooren: het zwavelkobalt, de kobaltglans, het spijskobalt, het aardkobalt, de kobaltbloem, het kobaltvitriool.

19^de Groep. - Nikkel.

De grondstof dezer is het nikkel (niccolum). Men vindt het niet zuiver in de natuur, maar in verbinding met andere metalen of met zwavel en zuurstof. Hiertoe behooren: het zwavelnikkel, de nikkelglans, het roode arseniknikkel, de witte nikkelkies, het spierglansnikkel en de nikkel-oker.

20^ste Groep. - Koper.

Het koper (cuprum, venus) vindt men deels zuiver, deels met zwavel en zuurstof verertst, deels met zuren in de delfstoffen dezer groep verbonden. Hiertoe behooren: het maagdenkoper, de koperglans, de koperindigo, het bonte kopererts, de koperkies, het grauwkoper, het roode kopererts, het koperzwart, het koperlazuur, de malachiet, de kopersmaragd, de libetheniet, de euchroiet, het linzenerts, het kopervitriool, het zoutkopererts en de volborthiet.

21^ste Groep. - Kwikzilver.

Het kwikzilver (hydrargyrum, mercurius) bevindt zich in deze delfstoffen deels metaalachtig, deels met andere metalen vermengd of met zwavel, chloor

[p. 293]

en selen verbonden. Hiertoe behooren: het maagdenkwikzilver, het amalgaan of zilverkwik, de cinnaber en het kwikzilver-hoornerts.

22^ste Groep. - Iridium.

Het iridium werd nog niet zuiver aangetroffen; men vond het slechts in verbinding met platien en osmium, in beide volgende delfstoffen: het maagdeniridium en het osmium-iridium.

23^ste Groep. - Zilver.

Het zilver (argentum, luna) bevindt zich in de delfstoffen dezer groep deels zuiver, deels met andere metalen vermengd, deels met zwavel, selen, chloor of zuurstof verbonden. Hiertoe behooren: het maagdenzilver, het spiesglanszilver, het telluurzilver, de zilverglans, het sprokglanserts, de polibaziet, de zilverblinde, het selen-zilver, het loodzilver, het zilverhoornerts en het bruinzilver.

24^ste Groep. - Goud.

Het goud (aurum, sol) werd tot nu toe slechts als metaal, zuiver of met andere metalen vermengd gevonden. Hiertoe behooren: het maagdengoud, het gulden maagdenzilver, het palladium-goud en het rhodiumgoud.

25^ste Groep. - Palladium.

Het palladium werd tot nu toe slechts gevonden als metaal, zuiver of met platien en goud vermengd. Hiertoe behoort alleen het palladium-metaal.

[p. 294]

26^ste Groep. - Platien.

Het platien (platinum) werd tot nu toe slechts als metaal aangetroffen en altijd met wat goud, palladium, rhodium, iridium, osmium, koper en ijzer vermengd gevonden. Hiertoe behoort alleen het platien-metaal of wit goud.

einde