Avondstonden

Verhalen, zedeschetsen en zinnebeelden

[p. 129]

De geest
- Zedeschets. -

Geene stad is ryker aen plaetselyke vertellingen dan Antwerpen. Elke straet heeft er hare sage of legende, doch het is uiterst moeijelyk tot de kennis van een zeker getal derzelve te geraken, uit hoofde dat zy meest geweten en verteld worden onder de allerlaegste volksklas, en zelfs niet tot den geringsten burgerstand opklimmen. Het is met dit vak der nationale overleveringen toegegaen als met vele andere: het kleine volk alleen heeft ze geheel bewaerd.

Dan, het komt aen weinige schryvers als gepast of doenlyk voor, zich in de armste kwartieren der stad, als vriend en gebuer te doen erkennen, om door dit middel eene volksvertelling of een nog onbekend mirakel,

[p. 130]

uit den mond eener vischvrouw of eener asscheraepster te hooren. Een byzonder geval nochtans verschafte my de gelegenheid om eenige dier vertelsels afteluisteren, zonder dat men myne tegenwoordigheid bemerken kon. De vertellers waren vier jongens, die byna de mannenjaren bereikt hadden en by dage op eenen winkel als leergasten van timmerlieden of smeden arbeidden. Gewis hunne wys van verhalen was niet van de fraeisten, doch een van hen vertelde met eenen zekeren zwier, met eene losheid die aen zyn verhael een eigenaerdig en kluchtig karakter gaf, en my op de gedachte deed komen, zyne woorden als eene proef van den antwerpschen tongval door den druk medetedeelen.

Onder de halfgeslotene venster van een burgershuis en op eenen keldermond of val gezeten, maenden zy elkander aen om te vertellen. De eerste die sprak, was:

kobe.

Zeg, Frans, kunde gy die historie, die ze zondag in de'¹ poesjenelle kelder gespe'ld hebben? Ge we't wel, Snoef² die trouwtd op 't leste met de keunegin van Teurrekeije.³

1 Het bepalend lidwoord, mannelyk enkelvoud, heeft in Antwerpen geene andere verbuiging dan dat men voor zekere letteren, welluidendheidshalve, de of den bezigt, zonder op het geval te letten. Voor de medeklinkers B, D, H, R en T. als ook voor alle klinkers gebruikt men den, zoowel in nominativo als in accusativo.

2 Men heeft in Antwerpen veel kelders, waer des winters, voor kinderen allerlei vertelsels verbeeld worden, by middel van marionnetten, die zy poesjenellen noemen. Snoef eene persoonaedje die in alle stukken voorkomt en bezonder belast is de aenschouwers te vermaken, even als de Arlequin. Het is gewoonlyk de geliefde acteur van het geëerd publiek.

3 De helden der Antwerpsche geschiedenissen, trouwen op het einde onfeilbaer met eene keuninks dochter, eene princers van Turkeije, Amerika of Spanje, of wel zy vinden, indien het er spookt, eenen grooten yzcren pot met geld.

[p. 131]

balte.

Die kan ekik.

frans.

Is dâ die van Hanefroeike?

sus.

Och néë, we't het nie meer? Daer komtd'en¹ betooverd kornyn in, dâ diën brief op diën tore' draegt, aen de Princers van Améreka. Kunde gy het nie, Balte?

balte.

Ik kan ekik alles! Ik kan Malegys, ik kan Smidje Verholen, ik kan Guldentop, ik kan Sinte Peeter, ik kan ouw² lampen veur nief, ik kan den betooverden hond, en dâ van 't Steen, en visserke visserke vangt me nie,³ en, och heer, ik kan er wel honderd ander as⁴ ik ze maer wilde vertellen.

frans.

Ah wel, laet ons strooikentrek doen.

(Zy trekken wie eerst zal beginnen).

kobe.

Hoera, viva! 't is Balte! Toe, van doctoor Faussius of van de' kelder onder de Vierschaer.

1 De onbepaelde lidwoorden Een, Eene, Een, zyn in Antwerpen Ene, En, E, de e hebbende den klank van e in het fransche le. Voorbeeld: Ene man. En vrouw. E kind. Voor klinkers en voor de letter H zyn dezelve Enen, En, En.

2 De uitgang oude wordt verzacht en verandert in ouwe als wy zouden wy zouwen, koude winter, kouwe winter.

3 Het woordje niet zonder nadruk uitgesproken verlaet de t.

4 De l in als wordt niet uitgesproken. B.V. as ik het zag, zou ik het gelooven.

[p. 132]

sus.

Néë, Balte, doe g' et nie. Vertelt liever van den duvel of van tooverhekse' of van spooke'¹

balte.

Ah wel, 'k zal eulie² 'e waerachtig vertelsel vertellen, dâ gebeurd is op de Kleinmarkt; een bitje verder a's de kornynepyp, int Frans gezeed³ la pipe de lapin.

kobe.

Lapin? Dat is 'en kat; ge zeg het mis.

balte.

Zie dâ gauwke! Lapin is 'en kat, pertang!⁴ Neen, poes is 'en kat in 't Frans. Ze riepen ommers altyd tege' diën ouwe' Franschman uit de Mannekestraet: voleur de poes de kattendief! Dâ wilt tege' my Frans spreke'! Wel gy kastekindere', hebtde geulie op de Chantjië gewerkt? Heeft eulie vadergardechou geweest, he? Onder

1 De n wordt nooit gehoord in de uitgangen der veelsilbige woorden die op en uitgaen. Men zegt verbinde, honde, zinge voor verbinden, honden, zingen. Voor de klinkers en de letter H, die hier nooit geospireerd is, heeft de verkorting geene plaets. Zelfs stelt de Antwerpenaer tusschen alle op een stootende klinkers, ook tusschen die welke van zelf versmelten, eene n of andere letter om de euphonie. Hy zegt dus: ik wilden-u-iets, hy maelden-u-immers?

2 Het meervoud van het voornaemwoord van den tweeden persoon wordt gemaekt met het byvoegen van lie zynde eene verkorting van lieden. Men zegt geulie of gylie en eulie of ulie; dit laetste voor aen u als ook voor de bezittende voornaemw. meervoud uw, uwe, uwen. B.V. Geulie weet het. Ik zal eulie straks euliën boek teruggeven.

3 De ontvolmaekt verledene tyd van het werkwoord zeggen is als volgt: Ik zé voor ik zegde enz.

Gy zé

Hy zé

Wy zéën

Gyl. zeet

Zy zéën.

Het verleden deelwoord is gezéed.

4 Het fransche woord pourtant.

[p. 133]

den tyd van de Marriene'?¹. Zwygt nâ, zulle,² want ik begin op 'e' nief³. - Nâ-w-in die straet daer stond eens 'en huis mê vier steugië zonder de zolder, zoo groot en zoo schoon a's het paleis van 'ne keunink⁴.

Maer in datd huis wilde-n-ommers in 't geheel niemand nie woonen en het bleef jaren lank onnuttig leeg staen, want het spookte-n- er in.

sus.

Ah! ah! da zal schoon zyn!

balte, gestoord.

Stilans! houd u' gezigt. Ah wel. Op slag van twelf ure dan kwam er iedere' keer 'ne geest die het huis van onder toe boven afliep, en a's dat dan lank genoeg geduerd had dan kwam de geest tege' slag van den eene' achter de straetpoort staen en begost⁵ zoo jammerlak t' huilen en te schreeuwe, dat er iedereen compassie mê kreeg.

1 Hebt gylieden onder Napoleon op de scheepstimmerwerf of Chantier gewerkt? Is ulieden vader Garde-Chiourme of slavenwachter geweest? - Men merke hier by aen, dat het werkwoord xyn altyd met het hulpwoord hebben vervoegd wordt.

2 Zullen is een tusschenwerpsel dat overmatig in de Antwerpsche straettael voorkomt: het beteekent verstaet gy het? hoort gy het?

3 Nieuw, nieuwe, nieuwen is in Antwerpen nief, nieve, nieven.

4 De g na de n op het einde eener silbe, verandert meest altyd in k als gang, gank, ding, dink, hy zong, hy zonk.

5 De onvolmaekt verledene tyd van het werkwoord beginnen is:

Ik begost voor ik begon enz.

Gy begost

Hy begost

Wy begosten

Gyl. begost

Zy begosten.

Het verleden deelwoord is begost,

[p. 134]

kobe, met bange stem.

Zyt de gy dâ Sus, die daer ne zucht gelaten heét?

frans.

Eê! hy is al bang, hy beeft, ik vuel' het. Wel wâ kieken!

balte.

A's Kobe zyne' mond nie toehoudt, stamp ik hem van de keldermond. -

Na daer dierf toch niemant in datd huis gaen, al was't dat de geest niet dé¹ als roepe': verlost myn ziel! verlost myn ziel!

Daer wierd dan gezeéd, en 'k geloof ekik datd ook wel, dat het de ziel was van de' lesten heer daer het huis van geweest was, en dat diën uit gierighad² ene' groote schat had verbeurgen. En ge we't wel, a's iemand sterft mê verbeurge' geld op zyn konsjentie dat hem dan zoo lank in d'Hel moet blyve' brande' tot datd het geld gevonde' weurd³.

A's dâ nâ⁴ zoo al heel lank geduerd had, dan kwam

1 De onvolmaekt verledene tyd van het werkwoord doen is:

Ik dé voor ik deed enz.

Gy dé

Hy dé

Wy déën

Gyl. dé of déed

Zy déën.

2 In de uitgangen heid en lyk verandert de klank der y in a, en men spreekt alsof er stond had, lak, gezondhad, gemakkelakhad voor gezondheid, gemakkelykheid.

3 De O in or wordt uitgesproken als eene zachte eu, zorg, zeurg, verborgen, verbeurgen, hy wordt, hy weurdt.

4 Nu spreek men gewoonlyk uit na; de a heeft Jen korten klank van a in nat. Met nadruk wordt nu, nouw.

[p. 135]

er eens ene keer enen ouwe soldaet van de' marmittenoorlog.

Dië soldaet heette sterke Jan, en diën had gezeéd, in 'en herberg, dat hem veur 'ene' niet en 'ne niemendalle, om zoo te zeggen veur ze plesier, 'ene' nacht in het leeg huis zou slapen, a's ze hem honderd gulden op veurhand wilde' geven.

Den huisbaes die zé tege' Jan: Is dâ waer? Derfde gy in datd huis slapen?

Ja, zé Jan zoo, want ik geef wâ schoon de knoppen, ze hem, van alle spooken en duvels. Dâ God bewaert, is wel bewaert!

Ah wel, zé den huisbaes, geef me d' hand daer op, zé hem;¹ 't is gedaen. Wâ moet ik u geven, vroeg hem.

Hoort, zé Jan, geef me maer al om te beginnen ene wis buekenhout in klompekes, 'en dozyn flesse' wyn, 'en fles kwak, 'ene' koekpot vol spys en 'en goêi pan om myn koeken in te bakken.

Dâ zulde gy hebben, zé den huisbaes, - en a's hem dâ gegeven had, trok Jan tege' den aved² mê zyn provisie in het huis.

A's hem nâ vier geslagen had dan droeg hem zyn hout en zyne' koekpot mê spys, in 'en kamer op d' eerste steugie, daer nog 'en tafel stond mê twee stoelen.

1 Het persoonlyk voornaemwoord hy wordt alleen gebezigd onmiddelyk voor het werkwoord; anders zegt men hem. Zag hem dat hem sliep? beteekent zag hy dat hy sliep. Deze regel heeft uitzonderingen.

2 Tegen den avond.

[p. 136]

Hy begost daer 'e' vier te maken gelak om het huis aftebranden en hy zette zyne koekpot daer neffe om de spys te doen gaen.

Terwylt dat de spys nou aen 't gaen was, begost Jan de flessen een voor een den hals af te byten, en hy kreeg op den duer 'e' stuk in zyne' kraeg gelak 'ene ouwe' Zwitser; - maer hy was toch nie' van zyne' center¹ en hy wist heel goed wat hem zé of dé.

Dâ was me goed, maer a's hem nâ lank genoeg gedronken had, begost zynen beer te danse'.² Hy zette dan zyn pan op 't vier en hy lapte daer 'ene' goeije pollepel spys in. - Dan aen het kissen dat het 'e' plezier was. Het rook er zoo lakker a's aen de deur van 't Lanswelvaren: - zoo 'enen reuk gelak van 'en restoratie.

Ah wel, dâ was me goed; de koek van Jan was langs den eene kant schoon bruin gebakken en hy goeiden hem omhoog in de schouw om hem om te draeijen.

Maer gelyk hem nou weer op 't vier stond valt er in eene' keer iet uit de schouw - en bardoef in zyn pan, en de koek in d' asse!

Wel honderd duzed 'k weet nie watte! riep Jan; zoude dat hier en daer nie verwense? Bruin en zoo lakker! Daer lé nou mene zieltjeskoek.³ Maer wâ wil ik er aen doen?

1 Een stuk in den kraeg krygen: dronken worden. - Van zynen center zyn, van zyn verstand zyn.

2 Honger krygen.

3 Wanneer er ergens koeken gebakken worden, moet degene die den eersten koek krygt, eenen vader-ons bidden voor de geloovige zielen in het vagevuer; daerom noemt men den eersten koek de zieltjenskoek.

[p. 137]

zeét hem in zyn eige; 't is nâ toch zoo. 'k Zal maer 'ene' nieve pollepel spys in de pan doen; op goê val hetd uit.

Nâ, hy doet dâ, en weer aen 't kissen da g'er de geeuwhonger zoudt van gekregen hebben; al was 't dâ g'in geen dry dagen geten had.

Maer Jan die laet de' steel van de pan los en hy pakt dat dink op, dat uit de schouw gevalle' was.

Graed nâ toch eens wat datd het was? - Het was 'en doodsbeen uit 'enen arm!

Jan die schiet in 'ene' lach en hy zé, zoo al lachende: Ja denke' ze my verveerd te make' of veur de' zot t' houwe, dan zyn ze wel geleverd mê hun' peerdebeenen! al was't dat ze den heele prosput¹ deur de schouw goeide' dan gaf ik er nog geen duit om; mê hunne flauwekul!

Maer dâ was me goed, a's Jan zyne koek nou half gebakke' was, zeét hem zoo in zyn eige': gy zult me deze keer nie vast hebbe', vieze mannen? 'k Zal de' koek liever half rauw binne' spele'...... En hy steekt zyn hand uit om de koek te pakken maer in eene' keer valt er 'nen heelen reessel beenen uit de schouw, en bardoef in Jan zyn pan en de koek in d'asse!

Wel Seezeke van Maderitje! riep Jan; zal ik nou alle myn spys naer de weêrlicht zien gaen? Wat is dâ nou weêr daer ze daer mê gegoeid hebben? Dat is geene kleine potternoster; het is zeker 'en ruggraet van 'e' veuleke.

1 De plaets waer de peerden begraven worden.

[p. 138]

Hoe flauw dat die manne' toch zyn, ze kunne' ne' mensch nog nie gerust laten eten.

Ja maer hetgeen dat in zyn pan gevalle' was, ware zoo allemael beentjes aen 'en koor geregen en het was 'en ruggraet van 'ne mensch.

Jan die begost dan zoodanig kwaed te worden dat hem de beenen oppakte en gelyk tegé de' muer aen garselemente' van een sloeg.

Hy gink gestoord by zyn pan zitten en sloeg er van tyd tot tyd 'ene' nieve' pollepel spys in, maer iedere keer dat hem de' koek wilde-n-uit de pan nemen, viel er 't een of 't ander menschebeen in - en dat duerde zoo lank tot dat er op. 't leste 'nen doodskop in viel.

Jan die schoot in en franse koleère en hy goeide den doodskop zoo ver als hem vliege' wou.

Dan begost hem gerust te bakken en hy had al 'en schotel vol koeken op de tafel gezet om te gaen eten.

Als hem nâ goed by de tafel zat en lakker aen 't knabbelen en aen 't zuigen was, komt er in eene' keer 'ne slag. - Jan telde en 't was twelf ure!

Maer Jan heft zyn' oogen op en hy ziet daer in den hoek daer hem de beene' gegoeid had 'e' leelyk geremt staen.

Want op slag van twelf ure ware' de beenen allemael aen een gekropen en daer stond nâ de geest mé 'e' wit laken op zynen rug. - En hy was, och arme, zoo mager geworden van dat eeuwig rondloopen dâ ge zyn ingewand door zenen buik kost zien.

[p. 139]

Jan bezag het spook zoo 'ne' zekeren tyd en hy vreef aen zyn oogen, want hy docht dat het nie waer was; maer als het spook hem verruerde dan zag hem pormentelyk dat het ene geest was.

Ha, zé Jan, goeijen dag. Pietje de Dood! Hoe gaget mê uw gezondheid? Me dunkt ik heb ouw nog meer gezien. Staetde gy nie in de kerk van Sinte Willebors mê het Zielenoctaef? Ge ziet er anders maer armoyeus uit, Jan Stek! Zie zoo 'ne koek of dry en zoo 'e' fleske zou u deugd doen. Maer wâ zeg ik? 'k Geloof waerentig dat de koeken deur uwen buik zouwe vallen; want ge draegt'en gilé die à jour gewerkt is. Als ge nochtans eens wilt drinken, zit maer by.

De geest die sprak nie; maer hy dé 'en teeken mê zyne' vinger, al' of hem zegge' wilde: komt gy eens hier.

Maer Jan die was slum genoeg om het nie te doen.

Aperopo, zê hem. Pietje krakelink, wilde gy daer blyven staen toe morgen, dâ kunde gy gerust doen. Maer a's ik gelak a's gy was, ik ging wat aen 't vier zitten; want diën hoek is heel roemotiek en ge moest zoo eens een valling pakken. Ah sa, maer zeg m' eens wat tael spreekte gy? Zeg! is 't vanparlé fransé conter alle mense? Ook al niet? Gaet dan maer naer uw doodkist terug, droogzak! Zytde van God sprekt, zytde van den duvel vertrekt! Maer de geest bleef staen en dé nie als mê zyne vinger wenken om dâ Jan by hem zou komen.

Maer Jan ging gerust voort mê eten en hy zag naer 't spook nie meer om.

[p. 140]

Als dâ zoo n'en heelen tyd geduerd had sloeg het halver een, en de geest die hefte zyn mager beenen op en, kwam zoo allenskens naer Jan gegaen en hy wenkte-n-altyd mê zene' vinger.

Maer Jan stond in, eene' keer op en hy riep tege' de geest:

Ah sa Peerlala, 'k heb ouw maer een dingen te zeggen: ge meugt zoo veul spreken als ge wilt maer van me lyf te blyven, zullen, of we weurre kwaei vrienden! Als ge nog wat digter derft komen zal ik u die fles eens op uw leelyk gezigt kapot slagen. - Ge zoudt me geeren den nek breken, eh? 'k weet het wel; maer 't zal nie waer zyn; ge kent me nog nie, manneke'!

De geest stak zyne vinger uit en raekte-n-er mê aen Jan zyn hand: - maer op d'hand van Jan was 'en heel blyn gebrand.

Wel Nóondekeu! riep Jan, wilde gy zoo kennis mê my maken? Het schynt dâ ge warm handen hebt, gebuer? Maer zoo zyn me nie getrouwd. 'k Zal ouw dâ wel afleeren. - Arrè! dat is het eerste koofke!

En Jan sloeg het spook mê 'en' lege fles vlak op het scheel van zyne' kop; maer hy raekte de' geest toch niet, want hy sloeg gelak op de' wind.

Dan wierd Jan eerst voor goê kwaed. Hy wilde de' geest vastpakken en op de' grond slagen, maer dâ liep nie af; want als hem docht dat hem hem vast had, dan vuelden hem niemendalle.

Pas op, riep hem, dat duert nou al lank genoeg; ge

[p. 141]

kunt maer eens gauw gaen zeggen wat dâ ge van my hebben moet. Waerom komde gy my hier ruzie zueken, eh? 'k heb ommers mé ouw of mé uw heel familie geen affaire'? Laet me dan gerust en gaed aen.

Maer de geest dé nie a's wenken en naer de deur wyzen!

Jan pakte dan zynen kandelèr en zé tege' de geest: allô! laet zien wat dà g' hebbe' wilt. Ga veur, ik zal u volgen.

Het spook dé de deur open en wees Jan den trap af, maer Jan was wel slummer, en hy zé altyd: ga zelf veur - want had hy veur gegaen dan had het spook hem zeker den nek gebroken.

Ze kwamen dan te lange leste beneën, in de' gank, en daer lag'ene' zark mé'enen yzeren rink die er in vast was.

Het spook wees aen Jan dat hem dië zark moest opheffen; maer Jan die begost te lachen en hy zé: ja g'houd me wâ veur de zot, brurke! Als ge geene nikanik¹ in ouwe zak hebt zulde nog al lank moete' rondloopen. Heft gy de' steen zelf op, want ik kan ekik het nie.

De geest hefte de' steen op en daer onder was 'ene groote put, daer dry groot' yzere' potten in stonde' vol gouwe geld.

En zoo gauw als Jan het geld gezien had, begost het spook te spreken.

Ziede dâ geld? vroeg het aen Jan.

1 Mécanique.

[p. 142]

Wel gy viese landsman, riep Jan, ge sprekt gelak Vlaemsch? Nou beginne' we malkandere' te verstaen. Fransch kan ik toch ook, zullen, want 'k heb vyf jaer gediend - en Vievan Apoleon! Ja 'k zien zoo al iet blinken dâ sterk op tienguldestukke' trekt.

De geest haelde de dry potten uit de' put en zé mê 'en holle stem:

Dâ zyn dry potte' geld, die ik had verbeurgen eer datd ik dood was.

Eer dâ ge dood waert! riep Jan heel verwonderd, zyde gy dood? Dâ zoude niet zegge', 'k Geloof dâ ge me wat opwindt.

Maer de geest die luisterde daer nie naer en hy zé: Ik heb in d'hel zoo lank moete' brande' tot dat die potte' zoude' gevende' zyn - en gy hebt me nouw uit d'hel verlost.

Heb ik ouw uit d'hel verlost? riep Jan; dat doet me groot spyt. Ge zyt dan toch 'ene' schoone jonge! 'k Zal er maer van zwyge' want myn bloed kokt al!

Nou brand ik nie meer, zé de geest, arrè! daer is myn hand, vult, nou is ze heel koud......

Bedankt veur de goedheid, zé Jan, houdt uw pikkelbeentjes maer stillekens t' huis. Zoo weinig komplementen a's 't meugelyk is. Ik ken u, vogel, gy zyt gy den duvel te plat, gy!

Zie, zé het spook, van die dry potte' goud verzoek ik u dat g'er eenen aen den arme' zoudt geven, eenen aen de kerk om missen veur myn ziel te doen en......

[p. 143]

Hola, riep Jan, dâ verwensch ik 'en bitje. Ben ik ouwe knecht. Ge maekt gy geen' slechte rekening! en wâ zal ik dan hebbe'? Neen, maer als er wat drinkgeld overschiet dan zal ik het doen...... Ge zyt gy ommers toch ryk genoeg al is 't dâ ge zoo slecht gekleed gaet, en dâ nog al in de' winter. - Ah wel, wâ zegde?

Den derde' pot, zé de geest, is veur ouw.

Veur my! riep Jan heel bly, wel Simenie! daer weur ik stapelzot van. Kom hier, 'k zal u eens kusse' op uw postelyne kaken.

En Jan sprong op van arreusie; maer hy strunkelde en hy viel in de put en zyn licht uit! Het sloeg juist een uer.

Nâ was Jan in den donkere'.

Pietje de dood! riep hem zoo hard a's hem kost, waer zyde? He, spookske lief, kom eens hier! 'k Heb ik ouw uit d'hel verlost, ge meugt me nou ook wel is uit deze put verlosse'.

Maer het spook was weg.

Jan die kroop dan mé veul moeite de put uit en raepte zyn keers op.

Hy ging dan naer boven en als hem zyn eige' wâ gewarmd had en nog twee fleskes had gedronke', viel hem in 't slaep.

's Anderendaegs dé Jan hetgeen dat de geest hem gezeéd had. Hy gaf 'ene' pot aen den arme, 'ene' pot aen de kerk en hy hiel 'ene' pot veur zyn eige'.

En Jan was ryk, want in zyne pot waren wel honderd duzed millioen.

[p. 144]

En Jan woonde dan in 'e' groot huis, en hy hiel sees en peerd, en hy sliep op 'e' fraweelen bed, en hy dronk wyn, en hy gink alle dagen naer d'herberg....

En daer kwam 'e' varke mê 'ene' lange snuit en 't vertelsel is uit!