Conrad Busken Huet

Een groot Nederlander

[p. 224]

Naschrift

EEN boek zonder fouten te schrijven is niet mogelijk. Maar men kan zijn uiterste best doen het aantal zoo klein mogelijk te doen zijn, door steeds maar weer te twijfelen, te controleeren en te verifieeren. De maker van een biographie verkeert in dezen in gunstiger positie dan de samensteller van een schets, gids, handboek of geschiedenis, die uiteraard niet alles tot in de puntjes in de werken van de behandelde auteurs kan nagaan maar allerlei op gezag van detail-onderzoekers moet gelooven. Met het groote gevaar, dat hij, niet door en door in de materie thuis zijnd, het door die anderen meegedeelde hier of daar verkeerd opvat.

Bij de behandeling van Busken Huet treft dit in bijzonder hooge mate. Wie het beeld van deze persoonlijkheid wil opbouwen uit de gegevens in de talrijke geschriften die hem vermelden, verbaast zich hoe langer hoe meer over de luchtigheid waarmee zelfs menschen van naam niet te verantwoorden regels op het papier werpen of... over de groote moeilijkheid om de eenvoudige waarheid op te sporen, blijkens de vele tegenstrijdigheden. Heel wat proeven daarvan kunnen we geven.

Saks (op pag. 90 van zijn boekje) neemt een uitlating van Huet in de Brieven voor ernst en spreekt van ‘zijn lichtzinnig studentenleven’. Inderdaad ging de jonge predikant, die ƒ 2000 verdiende (tegen zijn vriend dr. Naber, conrector aan het gymnasium, ƒ 1200) onder vroegere schulden gebukt, doordat hij toen graag als grand seigneur optrad, en kon zoodoende eerst niet rondkomen. Maar uit Naber zelf, die van de lagere school af naast hem opgegroeid was, en uit Huet's brieven als student krijgt men geenszins een indruk van lichtzinnigheid, naar wij hebben doen zien.

[p. 225]

De Vooys vermeldt in zijn ‘Schets’ inzake Huet's godsdienstige denkbeelden uitsluitend: ‘overtuigd aanhanger van de moderne richting’; ‘propaganda voor de moderne denkbeelden’; ‘de Strauss en Voltaire van Nederland’. Uit de brieven aan Van Deventer, aan Bosboom-Toussaint en uit de ‘Toespraken’ komt een andere Huet naar voren; dien we toonden. De ‘Schets’ noemt ‘Groen en Rijp’: ‘Rijp en Groen’. Prinsen, Bastiaanse en Walch doen dit ook.

De Vooys kent hooge, veel te hooge, waarde toe aan de relatie Huet-Potgieter (vooral blijkens zijn ‘Letterkundige Studieën’); aangaande het tijdstip van die belangrijke kennismaking verwarren de voorlichters den belangstellende. De Raaf en Griss, in ‘Stroomingen en Gestalten’ (2de druk, p. 194) weten te vertellen: ‘Zijn letterkundige arbeid, o.a. een in 1860-61 gehouden reeks van voordrachten over de Nederlandsche letterkunde onder de Bataafsche Republiek, had inmiddels de aandacht getrokken van Potgieter, die hem in 1863 opnam in de redactie van De Gids’. Leest men evenwel de monographie in Jan ten Brink's ‘Onze Hedendaagsche Letterkundigen’ - die Huet zelf revideerde - dan vindt men daar op pag. 11 staan: ‘De kennismaking greep plaats in 1859’. En op pag. 12: ‘Potgieter nam hem onmiddellijk onder zijne vrienden op.’ Men krijgt uit De Raaf-Griss dus een te laten indruk van de kennismaking; terwijl Potgieter hem sedert Januari '62 reeds de vergaderingen van De Gids liet bijwonen. De eerste overgeleverde brief van Huet aan Potgieter is van 23 Augustus 1859 en daaruit blijkt dat de laatste den eerste toen al als medewerker beschouwde. Stuiveling zegt in zijn ‘Een Eeuw Nederlandse Letteren’ (verschenen met het jaartal 1941 in 1943): ‘Sinds Potgieter en Busken Huet elkaar in 1860 hadden ontmoet, was er vriendschap ontstaan.’ Dus een kleine jaartalfout. Rijpma wekt in zijn ‘Beknopte Geschiedenis’ weer een ander misverstand, door te zeggen: ‘Potgieter, die zijn buitengewone stylistische gaven opgemerkt had, vroeg hem als medewerker voor de Gids.’ Echter legt Huet zelf in zijn ‘Persoonlijke

[p. 226]

Herinneringen aan Potgieter’ uit, dat hij een eerste artikel in De Gids had opgenomen gekregen eer hij bedoelden redacteur kende, en dat deze met die bijdrage niet ingenomen was. Potgieter vroeg hem dus niet, er te debuteeren.

We hebben aangeduid dat men genoemde ‘Persoonlijke Herinneringen’ maar gedeeltelijk mag vertrouwen, en ditzelfde geldt voor Ten Brink's levensbeeld van Huet in ‘Onze Hedendaagsche Letterkundigen’, eenigszins herzien herdrukt in ‘Geschiedenis der Noord-Nederlandsche Letteren in de 19de eeuw’ (deel II). Zijn jeugdwerk bijv. wordt daarin veel te sterk geprezen. Merkwaardig is, dat in die door Huet zelf gecorrigeerde uitgave sprake is van de ‘Litterarische Phantasiën’, van 1868, in de bibliographie - Te Winkel schrijft dien titel net zoo in het zevende deel van zijn ‘Ontwikkelingsgang’, p. 433 en spelt tevens ‘Nieuwe Litterarische Phantasiën’, van '74 - deze Ph vindt men ook bij Stuiveling (p. 139). Die uitgaven hebben een F.

Van het dagblad te Haarlem waaraan Huet redacteur werd, geeft vrijwel niemand den naam juist op; al deze verschillen zouden toch in het oog moeten springen, waarna men op een groote bibliotheek eens-voor-al de werkelijke benaming zou nagaan en vastleggen. Uit onze reproductie treedt hij nu overtuigend aan den dag.

De Vooys, in den 17den druk van zijn ‘Schets’, vermeldt ‘Haarlemmer Courant’. Gedurende een kwart-eeuw hebben duizenden onderwijzers dit zoo voor de hoofdacte moeten leeren. Rijpma, in den 11den druk van zijn blijkbaar eveneens druk bestudeerde ‘Beknopte Geschiedenis’ heeft op pag. 113: ‘Oprechte Haarlemsche Courant’. Walch, in zijn ‘Schets’ (die steeds Huët spelt, tegen welke trema Huet toch protesteerde) spreekt van de ‘Opregte Haarlemmer’ (p. 142). Stuiveling heeft dezen naam ook (p. 138). Prinsen in zijn ‘Handboek’ (derde druk, p. 625) schrijft ‘Opregte Haarlemmer courant’. Maar in zijn ‘Schets’ (derde druk, p. 74) luidt het ‘Haarlemsche Courant’. Bij Meerkerk vindt men

[p. 227]

zoowel ‘Haarlemsche Courant’ als ‘Haarlemmer Courant’ op één bladzijde (127), nadat er tevoren (99) heeft gestaan: ‘Oprechte Haarlemmer’. Ten Brink rept van de ‘aloude’ ‘Opregte Haarlemmer Courant’ (in het vermelde tweede deel der ‘Geschied. der Noord-Ned. Letteren’).

Slaat men nu die aloude benaming na, d.w.z. in de dagen dat Huet er leiding gaf, dan ziet men staan wat geen der hier geciteerden leert: de ‘Opregte Haarlemsche Courant’. Al deze achteloosheid bij het orgaan dat toen toonaangevend was.

Ernstiger zijn de afwijkende gezichtspunten omtrent Huet's inborst. De Raaf-Griss zegt er over (p. 194): ‘Hij miste echter de liefde voor zijn volk, die zijn oudere vriend in zoo hooge mate bezat.’ Doch op bladzij 467 van hetzelfde boek lezen we: ‘Huet heeft bloedig gehekeld, maar hij heeft het gedaan uit liefde voor Nederland en zijn kunst.’ Prinsen laat zich in zijn ‘Geïllustreerde Nederlandsche Letterkunde’ aldus uit: ‘Er gaat geen gloed, geen koesterende warmte van Huet uit’ (p. 239). Bij Kalff vinden we (deel VII van diens ‘Geschiedenis’), dat in ‘De Génestet's Uitvaart’ van Huet's hand ‘een weldadig aandoende warmte’ treft [......] ‘beven er tranen in zijn stem’.

‘Lidewyde’ acht Van Deyssel onder invloed van Dumas, Meerkerk door de inwerking van Sainte-Beuve, en De Raaf-Griss in navolging van Zola te zijn geschreven. Maar 't was van Feuillet. Prinsen noemt het een ‘grenzenlooze brutaliteit’ dezen roman het Nederlandsche volk ‘als afscheidsgroet’ te brengen; Stuiveling heet het een ‘tartend afscheidsgeschenk’ (p. 136). Ondanks de omstandigheid dat Huet's zoon deze legende in 1897 al afwees. Ten Brink gelooft (in zijn ‘Geschiedenis der Ned. Letterkunde’, pag. 637) dat Huet uit teleurstelling over het wansucces met ‘Lidewyde’ naar Indië vertrok; Van Schothorst (óók in zijn ‘Geschiedenis’, deel II, 8ste druk, pag. 275) meent dat Huet zich hier niet meer op zijn plaats voelde na den storm van verontwaardiging die er over dien roman losbrak. Wij weten echter dat Huet al in Indië woonde toen het boek verscheen.

[p. 228]

Stuiveling gewaagt van Huet's veroordeeld zijn ‘tot de slaafse alledaagsheid van het krantenvak’ te Haarlem (p. 138).

De tot oordeelen bevoegde Quack getuigde dat Huet de courant tot de eenige waardevolle voor de buitenlandsche politiek ten onzent maakte.

Prinsen fantazeert een nieuwen Muiderkring om Huet te Bloemendaal. En zegt ook: ‘In '68 toch aanvaardde hij de redactie van de Javabode, het conservatieve blad’ (p. 625, ‘Handboek’). Saks spreekt van: ‘den - tot dusver liberaal geredigeerden - Java-bode te Batavia.’ Meerkerk noemt den redacteur hiervan mr. Tersteeg in plaats van mr. Tollens.

Stuiveling keuvelt, in verband met de campagne tegen Huet, dat hij zat ‘in Batavia, ver van Holland en dus eenigermate veilig voor het vuil’ (p. 139). In Indië waren de persoonlijke aanvallen evenwel veel talrijker en feller dan in Nederland, naar Huet's brieven uitwijzen.

Huet was democraat, zegt Stuiveling (p. 148). Hij aanvaardde een soort ‘fascisme’, oordeelt Saks.

De Vooys verhaalt in de ettelijke drukken van zijn ‘Schets’, benevens in de bloemlezing uit Huet, dat deze sinds 1872 een eigen courant bezat. Het was echter op 4 April 1873 dat het Algemeen Dagblad van Nederlandsch Indie het licht zag. Dit 1872 ook bij Kalff, Prinsen, Bastiaanse en Stuiveling.

In zijn ‘Schets’ meent De Vooys: ‘Hij overzag namelijk, wat er in de Franse, Duitse en Engelse litteratuur belangrijks uitkwam. [......] De gehele periode van 1862-1885 spiegelt zich in zijn kritieken af.’

Tielrooy, die Huet's critischen arbeid, juist wat de uitheemsche letteren betreft, conscientieus heeft nagegaan, concludeert in zijn ‘Conrad Busken Huet et la littérature française’, p. 287: Les autres étrangers n'occupent pas la même place dans son oeuvre que les Français: ceux-ci y viennent après les écrivains néerlandais, et ils y sont beaucoup plus nombreux que les Allemands et les Anglais, les Russes, dont il n'a guère étudié que les très grands, ceux qui appartiennent à la littérature mondiale.

[p. 229]

De vriendschap tusschen Potgieter en Huet ontstond mede ‘uit gemeenschappelijke liefde voor de grote kunst van binnen- en buitenland’ geeft Stuiveling op pag. 111 ten beste; en later prees Huet ‘het realistische proza van Flaubert, de Goncourt en Zola’ voegt hij er op bladzij 151 bij. Vatten we het gebezigde woord ‘kunst’ op als ‘litteratuur’ - voor de muziek (Wagner) noch voor de Haagsche Schilderschool hebben beiden iets gevoeld - dan kan men niet verder gaan dan te verklaren dat ze allereerst met de middelmatigen onder hun buitenlandsche tijdgenooten sympathiseerden. Potgieter verwierp bijv. Balzac evenzeer als Zola, terwijl Huet in boekvorm nimmer een critiek over Flaubert of de Goncourts heeft gebracht. Vondel en de ‘Camera’ beoordeelden ze uiteenloopend.

Over zijn critiek zegt Tielrooy in zijn Conclusion (p. 289): La seule divinité qu'il reconnaisse sur terre, c'est la Beauté. De Raaf-Griss daarentegen, en terecht (p. 463): ‘Nog dient, wat den geest van Huets critiek betreft, opgemerkt, dat ze meer verstandelijk dan aesthetisch was, dus meer in ging op den gedachteninhoud dan dat zij de schoonheid van zin en woord beluisterde.’

Stuiveling acht de herinneringen aan Potgieter een ‘betrouwbaar karakterbeeld’ en spreekt van beider ‘duurzame vriendschap’ (p. 151) en dat door den ouden vriend's dood Huet ‘het liefste ontvallen was, wat hem aan Holland bond’ (p. 147). (Nadat hij met Potgieter's ‘instemming’ naar den Oost zou zijn gegaan; p. 139). Wij hebben doen opmerken dat zij totaal van elkander vervreemd waren, blijkend uit hun ruzies en de spaakgeloopen correspondentie.

Bij Rijpma leest men op pag. 114: ‘Vooral zijn latere critieken zijn vaak bitter en pessimistisch.’ Waartegenover De Vooys heeft (p. 167): ‘Gedurende de jaren 1874-1886, toen hij meer ruimte van tijd kreeg, zien we zijn litteratuurstudie aan rijpheid en diepte winnen.’

Stuiveling zet de kroon op zijn werk door te doen drukken (p. 153): ‘De laatste kans om Huet voor Nederland terug

[p. 230]

te winnen, een Leids professoraat in de letteren, werd in 1884 moedwillig verzuimd; de oppervlakkige veelweter Dr. Jan ten Brink genoot de voorkeur.’ In '84 gaat Huet geheel op in den titanenarbeid voor ‘Het Land van Rembrand’, een praestatie waarmee hij de cultuur van zijn land heel wat meer dient dan met een professoraat; voor Nederland behoefde hij dus allerminst teruggewonnen te worden.

Afgezien van dit soort uitspraken, evenaart Stuiveling Prinsen in achteloosheid betreffende het feitenmateriaal: beiden zien kans, in de enkele bladzijden aan Huet gewijd, ten minste vijftien feitelijke onjuistheden neer te zetten. En dit, terwijl eerstgenoemde zich wel overmatig critisch jegens anderen heeft betoond en werk volledig verworpen waar hij gemiddeld op elke twintig pagina's één onnauwkeurigheid kon signaleeren.

Tielrooy, die - evenals De Vooys, Rijpma, Walch en Te Winkel - Huet voor een halven Franschman houdt, neemt ten onrechte invloed van Sainte-Beuve bij de negen lezingen aan en dat ‘Robert Bruce’ autobiographisch is.

Jan ten Brink, de door Stuiveling zoo lieflijk gequalificeerde, schrijft (p. 638): ‘Hij legde allen het zwijgen op door zijn Land van Rembrand - maar de groote bijval, dien dit meesterstuk verdiende, bleef uit.’ Waarnaast Tielrooy uitroept (p. 196): Et puis, c'est de 1882 à 1884 ce magnifique monument, cette admirable histoire de la civilisation néerlandaise qui a nom ‘Het Land van Rembrand’. Ce renom de Busken Huet allait grandissant; on comprenait enfin en Hollande quel bel écrivain on avait là.

Walch, eindelijk, in zijn zeer te waardeeren ‘Nieuw Handboek’, vervangt in de titels van de litteratuurlijst op pag. 673 Conrad overal kalmweg door Coenraad.

Wij meenen al deze tegenstellingen wel in ons boek te hebben opgeheven en hopen dat ònze tekortkomingen meevallen.