Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Jonathan Swift

door Jos Staal

Jonathan Swift werd op 30 november 1667 in Dublin geboren. Zijn ouders waren Engelsen die zich een paar jaar voor z'n geboorte in Ierland hadden gevestigd. Zijn vader overleed kort voor z'n geboorte, hij werd opgevoed door ooms.

Swift bezocht de Kilkenny Grammar School en daarna het Trinity College in Dublin, waar hij een theologische studie volgde en in 1686 z'n Bachelor of Arts behaalde. Pas in 1692 zou hij z'n Master of Arts verwerven, in Oxford.

In 1689 vertrok Swift naar Engeland, als privé-secretaris kwam hij in dienst van de diplomaat Sir William Temple. Na onenigheid met Temple keerde hij terug naar Ierland. In 1695 werd hij tot priester gewijd; in Kilroot, nabij Belfast, werd hij Anglicaans predikant. Inmiddels had hij zich verzoend met Temple. Kilroot beviel hem slecht en hij ging opnieuw naar Engeland.

Na de dood van Temple, in 1699, werd hij politiek actief; als schrijver kreeg hij later grote invloed in Torykringen, hoewel hij aanvankelijk met de Whigs sympatiseerde. Hij ging om met grote figuren als Pope, Steele en Addison; de dichter John Dryden was een neef van hem.

In 1713 werd hij deken van St. Patrick's Cathedral in Dublin. In 1736 publiceerde hij het boek waarmee hij blijvend bekendheid zou verwerven: Gulliver's Travels, een satire op politieke en sociale wantoestanden en op de mensheid in het algemeen. Naast proza - voornamelijk politieke en satirische pamfletten - schreef hij ook poëzie.

[pagina 2]

Swift overleed op 19 oktober 1745 in Dublin.

Werk

Swift's pamfletten ontstonden uit verontwaardiging over misstanden in kerk, staat en wetenschap; hij dreef de spot met wat hij dom en gevaarlijk vond. Z'n pessimisme was van christelijke snit, hij geloofde niet dat de mens tot iets goeds in staat was, ook niet met behulp van de rede. Hij had zo z'n bedenkingen tegen het rationalisme, wat hem tot een uitzondering maakte in deze tijd van ‘de Verlichting’. Ongetwijfeld hebben eigen ervaringen ook een rol gespeeld. Hij had een hoge positie in de Engelse staatskerk, maar vanwege A Tale of a Tub (1704) weigerde koningin Anne hem tot bisschop te benoemen. Hij kreeg een functie in Ierland, indertijd beschouwd als een verbanningsoord.

In A Tale of a Tub behandelt Swift in de vorm van een allegorie over drie broers - Peter (rooms-katholiek), Martin (lutheraan) en Jack (calvinist) - de godsdienstige controversen van zijn tijd. Swift kiest niet duidelijk partij voor Martin, wat men van een Anglicaans geestelijke toch zou verwachten; hij lijkt er voornamelijk op uit aan te tonen hoe belachelijk het is te discussiëren over godsdienstige zaken.

Nadat Swift deken was geworden in Dublin, begon hij zich steeds meer voor Ierse kwesties te interesseren. The Drapier's Letters (1724) bevatten felle aanklachten tegen de uitbuiting van de Ieren door de Engelsen. Ze werden een symbool voor Ierlands herboren vrijheidszin en Swift werd door de Ieren op handen gedragen. Hij pleitte niet voor onafhankelijkheid, maar voor gelijkberechtiging; z'n voorstellen ter verbetering van het Ierse lot werden echter niet opgevolgd. A Modest Proposal (1729), waarin hij op zakelijke toon voorspelt het probleem van de armsten op te lossen door hun kinderen als voedsel aan de rijken te geven, is zowel een aanklacht tegen de armoede als een honend protest tegen de apathie en zelfgenoegzaamheid van de Ieren.

Hoon voert ook de boventoon in Directions to Servants (Richtlijnen voor bedienden; plm. 1704), een onvoltooid werk uit z'n nalatenschap, waarin hij personeel opzet tegen hun bazen: ‘Wanneer u een fout hebt begaan, wees dan altijd brutaal en onbeschaamd, en gedraag u alsof u zelf de verongelijkte persoon bent; dit zal uw Meester of Mevrouw onmiddellijk van hun stuk brengen’.

De satirische roman Gulliver's Travels (voluit: Travels into Several Remote Nations of the World, by Lemual Gulliver, first a Surgeon and then a Captain of several Ships) verscheen in 1726. Het boek had meteen groot succes. Binnen drie weken werden er tienduizend exemplaren van verkocht, binnen een jaar werd het vertaald in het Nederlands en het Frans.

[pagina 3]

Swift schreef z'n satire in de traditie van de imaginaire reisverhalen, zoals Robinson Crusoe van Defoe. Tegelijk is het een parodie op echte reisverhalen, die toen zeer populair waren. Ook maakte Swift gebruik van Latijnse en Franse voorbeelden.

Gulliver's Travels

Gulliver's Travels (Gullivers reizen) bestaat uit vier boeken. In het eerste boek wordt de Engelse politiek in Swift's tijd gehekeld, in het tweede boek de staatkunde in ruimere zin, in het derde boek de wetenschappelijke hoogmoed en in het vierde boek de mens zelf. Verteller is de Engelse scheepsarts Lemuel Gulliver, die door schipbreuk en piraterij in vreemde landen terechtkomt.

In het eerste boek belandt Gulliver op het eiland Lilliput, waar alles twaalf maal zo klein is als in zijn eigen wereld. Dit eerste boek bevat de meeste verwijzingen naar toenmalige politieke situaties. Het gekibbel van de Lilliputters bijvoorbeeld, is het gekibbel van de kleinzielige Londense politici tijdens de regering van koningin Anne.

In het tweede boek wordt Gulliver achtergelaten in Brobdingnag, het land van de reuzen. Als hij de koning trots vertelt over het dagelijks leven, de staatsinrichting en de wetenschap in Europa, is het oordeel van de koning hierover vernietigend. In dit boek wordt de grootheid van een ideale samenleving geplaatst tegenover de nietigheid van de bestaande maatschappij.

In het derde boek, dat minder hecht van structuur is, maakt Gulliver verschillende reizen, onder andere naar het vliegende eiland Laputa en naar Balnibarbi, een eiland dat afhankelijk is van Laputa en waarvan men mag aannemen dat het Ierland voorstelt. In dit boek richt de satire zich hoofdzakelijk tegen geleerden en plannenmakers, die bijvoorbeeld zonneschijn willen destilleren uit komkommers, een project dat nogal wordt bemoeilijkt door de hoge komkommerprijs.

In het vierde boek moet de mens het zelf ontgelden. Daarin beschrijft Gulliver z'n reis naar het land van de Houyhnhnms en de Yahoos. De Houyhnhnms zijn paarden die een hoge trap van zedelijke ontwikkeling hebben bereikt. De Yahoos, hun slaven, zijn vervuilde apen zonder moraal of beschaving, in wie Gulliver tot zijn ontzetting de mens herkent, maar zonder hun verstandelijke vermogens.

Swift past in Gulliver's Travels twee satirische procédés toe. In het eerste en het derde boek zet hij een slechte en verwerpelijke situatie af tegen de Engelse, die als ideaal wordt voorgesteld; in het tweede en vierde boek wordt Gulliver gedwongen de Engelse samenleving te verdedigen tegenover de heilstaat van Brobdingnag en

[pagina 4]

Houyhnhnmland. Gulliver zelf is een aanbidder van de Rede; ook met hem wordt in zekere zin de spot gedreven. De mens is geen animal rationale, maar slechts rationis capix, tot rede in staat, schreef Swift in een brief aan Pope. Oorsprong en doel van het menselijk handelen hebben volgens hem met de rede niets uit te staan: uiteindelijk schieten de normen van de mens tekort.

Bewerkingen

Van Gulliver's Travels verscheen al in 1728 in Engeland een vereenvoudigde bewerking, die ook voor kinderen geschikt was. Daalder noemt in Wormcruyt met suycker Nederlandse bewerkingen door onder anderen Andriessen, Goeverneur, Kieviet en De Zeeuw.

Gewoonlijk worden alleen de eerste twee boeken bewerkt, de reizen naar Lilliput en Brobdingnag. De bewerking van De Zeeuw uit 1941 - in de serie ‘Oud Goud’ - vormt hierop een uitzondering. In 1981 verscheen in de nieuwe serie ‘Oud Goud’ een bewerking door Peter van Gestel; hij beperkte zich wel tot de eerste twee boeken.

De reizen naar Lilliput en Brobdingnag bevatten de meeste ingrediënten die kinderen aanspreken, ze kunnen worden gelezen als sprookjesachtige avonturenverhalen in de wereld van dwergen en reuzen. Het satirische element verdwijnt veelal naar de achtergrond; verhandelingen over sociaal-politieke situaties worden drastisch ingekort. De bewerking die het origineel het meest nadert - ook qua stijl - is die van M.

[pagina 5]

Zwiers op basis van de integrale vertaling van Arjaan van Nimwegen. In tegenstelling tot de meeste andere bewerkingen werd die uitgave minder gekuist, Zwiers nam bijvoorbeeld ook de passage op waarin Gulliver beschrijft hoe een van de hofdames in Brobdingnag de gewoonte had hem schrijling op een van haar tepels te zetten.

Bibliografie

Keuze uit het werk voor volwassenen

A Tale of a Tub (1704), Bickerstaff papers (1708), The Conduct of the Allies (1711), The Drapier's Letters (1724).

Keuze uit de vertalingen in het Nederlands

Directions to Servants (plm. 1704): Richtlijnen voor bedienden. Vertaald door Jean-A. Schalekamp. Weesp, Heureka, 1985.

Gulliver's Travels (1726): Gullivers reizen. Vertaald door S. Davids. Antwerpen/Amsterdam, Manteau, 1974.

Gulliver's Travels (1726): Gullivers reizen. Vertaald door Arjaan van Nimwegen. Utrecht/Antwerpen, Het Spectrum, 1979 (Serie Prisma Klassieken).

A Modest Proposal (1729): Een bescheiden aanbeveling. In: Raster, 33/1985 (Themanummer Satire). Amsterdam, De Bezige Bij. 1984.

Keuze uit de bewerkingen van Gullivers Reizen

Gullivers reizen. Naverteld naar het Engels door P. de Zeeuw J. Gzn. Den Haag, Van Goor, 1941 (Serie Oud Goud, 11e druk 1978).

Gullivers reizen. Vertaald en bewerkt door P.O. Geldermans. Met illustraties van Hans Baltzer. Amsterdam/Brussel, Agon Elsevier, 1964.

Gullivers reizen. Bewerkt door M. Zwiers op basis van de vertaling van Arjaan van Nimwegen. Met illustraties van Egbert Miske. Utrecht/Antwerpen, Het Spectrum, 1980 (Serie Beroemde Avonturen).

Gullivers reizen. Vrij uit het Engels naverteld door Peter van Gestel. Met illustraties van Gijs Mertens. Den Haag, Van Goor, 1981 (Serie Oud Goud).

Over Jonathan Swift

D.L. Daalder, Wormcruyt met suycker. Amsterdam, De Arbeiderspers, 1950, blz. 235/6. (Fotografische herdruk: Schiedam, Interbook, 1976.)

J.L. Snethlage, Jonathan Swift. Den Haag, Kruseman, 1962 (Serie Helden van de geest).

David Ward, Jonathan Swift: An Introductory Essay. London, Methuen & Co Ltd, 1973.

C.J. Rawson, Gulliver and the Gentle Reader: Studies in Swift and Our Time. London, Routledge and Kegan Paul, 1973.

J.A. Downie, Jonathan Swift, Political Writer. London, Routledge & Kegan Paul, 1984.

Frans Kellendonk, De dubbelzinnigheid van Dr Swift. In: NRC Handelsblad, 9-8-1985.

24 Lexicon jeugdliteratuur
oktober 1990