Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Dirk van der Maat

door Margreet van Wijk-Sluyterman

Dirk (Theodorus Simon) van der Maat is op 29 januari 1948 geboren in Haarlem. Na de middelbare school werkte hij in Amsterdam enige tijd op een reclamebureau. Op 19-jarige leeftijd werd hij free-lance reclametekenaar. Vijf jaar later, nadat hij enkele opdrachten had gekregen voor het ontwerpen van omslagen en illustreren van kinderboeken, zei hij de reclamewereld vaarwel. Vanaf dat moment legde hij zich toe op het illustreren van kinderboeken, vooral voor uitgeverij Lemniscaat. Incidenteel werkte hij voor de jeugdtijdschriften Tikker, Bumper, Klapper en Bobo.

In de jaren 1977-1982 maakte hij een grote reis door het Verre Oosten. Hij woonde een tijdlang op een kampong in Indonesië en in een dorp in India. Tegenwoordig woont hij in Amsterdam.

Zijn werk werd in 1978 tentoongesteld in Galerie Prinsenkamer in Amsterdam. Op de tentoonstelling van illustratoren van jeugdboeken, in 1988 bij de boekhandel Lankamp en Brinkman in Amsterdam, was ook werk van Dirk van der Maat te zien.

Werk

Omdat hij geen tekenopleiding heeft gehad, is Van der Maat meteen in de praktijk van het reclametekenen terecht gekomen. Naar zijn mening is het reclamevak als opleiding voor een tekenaar heel goed. Je leert goed kijken, snel werken en helder denken; je leert je te verplaatsen in wat anderen denken. Nu neemt Van der Maat alleen nog incidenteel reclameopdrachten aan; zijn voorkeur gaat uit naar het illustreren van kinderboeken, waartoe hij zelf in 1973 de eerste stap heeft gezet.

Dirk van der Maat schildert graag portretten; daarnaast vindt hij nog tijd om vrij te schilderen, hij experimenteert veel met vormen en materialen. Hij geeft de voorkeur aan olieverf boven waterverf, omdat hij daarmee warme en intense kleuren kan bereiken. Voor veel van zijn illustraties en omslagontwerpen past hij dan ook met terpentine verdunde olieverf toe. Al experimenterend komt hij soms weer bij oude technieken terecht, zoals het ‘glaceren’: nadat de eerste schilderlaag gedroogd is, kan de schilder daarop weer verder werken met een volgende laag, die er overheen geschilderd wordt. Dit geeft een transparante indruk.

Illustraties

Omdat het illustreren

[pagina 2]

van kinderboeken hem aantrok, heeft Van der Maat in 1973 een proefopdracht aan Lemniscaat gevraagd en sindsdien is hij voor die uitgever blijven werken. Daarnaast heeft hij ook gwerkt voor Christofoor en Zwijsen.

Hij maakt potloodillustraties, zoals onder meer in Koning van Katoren (1976) van Jan Terlouw. Het zijn zachte tekeningen zonder grote contrasten, met vloeiende lijnen en een specifieke vorm van kruisarceringen voor de schaduwwerking. Ook voor de platen in boeken van Alet Schouten gebruikte hij een zacht potlood: voor de kleine tekeningetjes in Het huis van Roos en Lap (1978) en de volpaginaplaten in Zoete meisjes en een tijger (1986), dat in Indonesië speelt. Door zijn langdurig verblijf op een kampong in Indonesië heeft hij een goed beeld van de dagelijkse werkelijkheid in dat land kunnen geven.

Niet alleen voor illustraties in kleur, maar ook voor zwart-wittekeningen schildert hij met verdunde olieverf, evenals voor de bruine tinten van de platen in Sprookjes van draken, zeemeerminnen, reuzen en dwergen, heksen en tovenaars (1981) van R. Manning-Sanders. In dit boek is de kleur van de drukletter aangepast aan de tint van de tekeningen. Opvallend is de manier waarop Van der Maat gebruik maakt van het perspectief: op de voorgrond plaatst hij een grote voet of een lange arm van een bedreigende figuur die alleen al




door de verhoudingen in de afbeeldingen afschrikwekkend lijkt. Dat effect bereikt hij ook in de omslagtekening voor Pjotr van Jan Terlouw.

 

Fantasie en werkelijkheid beeldt hij overtuigend uit door een combinatie van gewone mensen en sprookjesachtige figuren in Momo en de tijdspaarders (1975) van Michael Ende. Fantasierijke afbeeldingen in een realistische stijl maakte hij voor de gids voor Boek en Jeugd 1981-1982.

Omslagillustraties

De ontwerpen voor omslagen van Dirk van der Maat dragen duidelijk zijn eigen stempel. De omslagtekeningen voor de boeken van Jan Terlouw, waaronder De kloof, maken de spanning en de actie in de verhalen zichtbaar. De

[pagina 3]

lezer springt als het ware met de afgebeelde persoon mee in de diepte, of kijkt van duizelingwekkende hoogte naar beneden. Van der Maat schildert vaak een ‘portret’ van de hoofdpersoon uit het boek. Een serie ‘portretjes’ van de groep kinderen is te zien op het omslag van Kladwerk van Anke de Vries, waarop ook een spannende gebeurtenis wordt uitgebeeld. In de kleuren zwart, blauw en geel, in combinatie met rood, schilderde hij de hoofdpersoon uit Terlouws De kunstrijder. Dezelfde kleurencombinatie heeft hij toegepast voor het omslag van Heksenkind (Monica Furlong) en De jongens van St. Petri (B. Reuter). Rond de hoofdpersonen zijn



verschillende andere elementen uit het verhaal in beeld gebracht: de plaats, enkele actiemomenten, of andere figuren. Door het kleurgebruik ademen de voorstellingen als geheel de sfeer van het boek.

Twee keer ontwierp Van der Maat de omslagen voor de serie jeugdromans van Lemniscaat (voor kinderen vanaf 14 jaar). De omslagen zijn beeldbepalend voor deze serie. Omdat het veelal om verhalen met een psychologische inslag gaat, is het moeilijk daarvoor passende èn pakkende omslagontwerpen te maken. Vanaf 1975 maakte Van der Maat potloodtekeningen van de verschillende verhaalelementen waaruit elk ontwerp is opgebouwd. Voor de tweede uitgave van de serie (vanaf 1987) werkte hij met collages van kleine olieverftekeningetjes. Met één ‘grondtoon’ als basis stelde hij van zijn tekeningen collages samen, die de indruk geven ‘toevallig’ gevormd te zijn. Van der Maat werkt echter vanuit een vooropgezet idee over de compositie van de afbeeldingen.

Zijn stijl sluit aan bij zijn bewondering voor de oude Hollandse meesters en de Impressionisten. Zo toont de omslagtekening voor De verlaten kust van R. Westall een bijna impressionistische schilderwijze met een losse toets. De schilders C. Larsson en Joh. Bauer en de tekenaars E.H. Spepard en Ch. Robinson zijn kunstenaars die Van der Maat bewondert.

[pagina 4]

Abstracte kunst vindt hij knap of interessant, maar het raakt hem niet echt. Zelf blijft hij voortdurend zoeken naar nieuwe werkvormen, maar hij werkt - bij voorkeur in kleur - wel realistisch. Met zijn schilderachtige en realistische stijl neemt Dirk van der Maat een eigen plaats in tussen de tekenaars van nu.

Bibliografie

Door Dirk van der Maat geïllustreerde boeken voor volwassenen

Wim Ibo, Brieven aan jou (1980), Gids voor Boek en Jeugd 1981-1982

Keuze uit door Dirk van der Maat geïllustreerde jeugdboeken

P. Lively, Thomas Poppe, toovenaer. Rotterdam, Lemniscaat, 1974.

H. Looman, Tijs Wijs de torenwachter. Nieuwkoop, Zorn, 1974.

Michael Ende, Momo en de tijdspaarders. Rotterdam, Lemniscaat, 1975.

Anke de Vries, Het geheim van Mories Besjoer. Rotterdam, Lemniscaat, 1975.

Jan Terlouw, Koning van Katoren. Rotterdam, Lemniscaat 1976.

Jan Terlouw, Pjotr. Rotterdam, Lemniscaat, 1977.

Anke de Vries, Bij ons in de straat. Rotterdam, Lemniscaat, 1978.

Alet Schouten, Het huis van Roos en Lap. Bussem, Van Holkema en Warendorf, 1978.

Anke de Vries, Wedden dat ik durf. Rotterdam, Lemniscaat, 1979.

Alet Schouten, Het erf van Roos en Lap. Baarn, De Fontein, 1980.

R. Manning-Sanders, Sprookjes van draken, zeemeerminnen, reuzen en dwergen, heksen en tovenaars. Zeist, Christofoor, 1981.

Daan Step, An is zoek; Een duppie in de put; Een mus in de bus; Val niet van je fiets; Wat zie je door een slurf; Een koffer met jassen en jurken. Huizen, Het Goede Boek, 1984.

Midas Dekker, Het walvismeer. Amsterdam, Meulenhoff, 1984.

Alet Schouten, Zoete meisjes en een tijger: Een klein meisje in Nederlands-Indië. Baarn, De Fontein, 1986.

Jan-Simon Minkema, Bertje Bakker. Haarlem, Oberon, 1986.

Leonard de Vries, 101 verbazingwekkende natuurkundeproeven. Utrecht, Bruna, 1986.

Corrie Hafkamp, Een lijk in het bos. Tilburg, Zwijsen, 1989.

Anke de Vries, Wij horen bij elkaar. Tilburg, Zwijsen, 1989.

Anke de Vries, Pim is op Mariek. Tilburg, Zwijsen, 1989.

Keuze uit door Dirk van der Maat ontworpen omslagtekeningen

Voor jeugdboeken van Christofoor: M. Bartos-Höppener, De koningsdochter van Erin; Marie Hansum, De Langerukdkinderen; I. Ott, Gieren boven de Montségur; Rosemary Sutcliff, Marc de verschoppeling.

Voor jeugdboeken van Van Holkema en Warendorf: Sh. MacDonald, Het geheim van het eiland; M. Lundgren, De jongen met de gouden broek; Edw. Packard, Jij in de ruimte.

Voor jeugdboeken van De Fontein: Alet Schouten, Jan Teerkoper en De komst van de Katteturk.

Voor jeugdboeken van Lemniscaat: Thea Beckman, Mijn moeder woont in Brazilië, Wonderkinderen; M. Furlong, Heksenkind; Chr. Nöstlinger, Het huis in Niemandsland; Jan Terlouw, Briefgeheim, De kloof, De kunstrijder; K. Recheis; De witte wolf; B. Reuter, De jongens van St. Petri; U. Stark, Doldwazen en druiloren, Als de beren dansen; Anke de Vries, De vleugels van Wouter Pannekoek, Kladwerk, Medeplichtig, Blauwe plekken; R. Westall, De verlaten kust.

Uit de serie jeugdromans van Lemniscaat voor de jeugd vanaf 14 jaar: L.E. Andersen, Mijn vader is werkloos; Gunnel Beckmann, Toegang tot het feest, Mij overkomt dat niet; Else Breen, Tegen de draad in, De laatste regel; M.

[pagina 5]

Bosse, De tuin van je leven, Ze noemen me Ganesh; Lynn Hall, Maak me niet kapot; B. Wersba, Liedjes van verlangen.

Over Dirk van der Maat

Dick van der Maat. In: Staan er plaatjes in? Catalogus bij de tentoonstelling van kinderboekillustraties in de boekhandel Lankamp/Brinkman, 1980. (Bewerkt door Dolf en Sarah Verroen voor Reflex, jaargang 1982, nr. 4: Over illustratoren en illustraties.)

33 Lexicon jeugdliteratuur
oktober 1993