Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Els Launspach

door Herman Tromp

Els Launspach is op 22 december 1951 in Arnhem geboren. Ze groeide daar op in een kunstminnend gezin waar lezen een normale, veelbeoefende tijdspassering was. Als middelbare scholier verbleef ze graag en vaak in de wereld van fictie. Zo speelde ze dikwijls mee in de toneelstukken die het Stedelijk Gymnasium jaarlijks in de schouwburg op de planken bracht. Boeken en toneel zijn passies geworden én gebleven. Toen ze na haar eindexamen ging studeren, koos ze voor kunstgeschiedenis, met als vooropgezet doel na haar kandidaatsexamen over te stappen naar de kopstudie theaterwetenschappen. Anders dan haar broer Rik die acteur werd en zich vooral richtte op hedendaagse stukken, ging Els' belangstelling steeds meer uit naar de theoretische kant en de geschiedenis van het theater. Haar eerste geschreven producten gingen alle over haar vakgebied. In kranten en tijdschriften publiceerde ze recensies en achtergrondartikelen over toneel. Daarnaast schreef ze een aantal avondvullende toneelstukken, zette ze scenario's voor televisieproducties op papier, werkte ze als dramaturg bij diverse toneelgroepen en geeft ze les op de theaterschool in Amsterdam.

Het schrijven van fictie ging een steeds belangrijkere rol spelen, wat vooralsnog echter niet tot publicaties leidde. Dat gebeurde pas toen Diet Verschoor ervoor zorgde dat zij van een uitgeverij de opdracht kreeg een boek over Jeanne d'Arc te schrijven. Twee jaar na dit debuut volgde de eigentijdse jeugdroman Het zwarte schip (1996) die ook in een Engelse vertaling uitkwam. Haar passie voor geschiedenis resulteerde in de trilogie ‘De komst van Guattaral’.

Werk

Els Launspach is als schrijfster van jeugdboeken een laatbloeier. Toen zij de opdracht kreeg een historisch verhaal over Jeanne d'Arc te schrijven, wilde zij geen epigoon worden van door haar bewonderde voorbeelden

[pagina 2]

als Thea Beckman en Miep Diekmann. Zij koos voor een vermenging van de bekende historische gegevens met een eigentijdse verhaallijn.

Meteen na het schrijven van Jeanne d'Arc (1994) zette zij zich aan een eigentijdse vertelling, Het zwarte schip, een liefdesgeschiedenis (1996). In een interview noemde ze dit boek haar eigenlijke debuut en een verhaal ‘dat geschreven moest worden’, omdat het elementen uit haar eigen familiegeschiedenis bevat. Laura, de hoofdpersoon, is een meisje dat probleemloos lijkt te accepteren dat haar vader en moeder een co-ouderschap in praktijk brengen. Alles gaat goed tot ze een vriendje krijgt en haar moeder minder progressief blijkt dan ze voortdurend wilde doen geloven. Zonder nadere uitleg eist ze dat het met de vriendschap met Marc afgelopen moet zijn. Laura ervaart deze opstelling als strijdig met de intenties van de vrije opvoeding die zij genoten heeft. Een onbenoembare kracht drijft haar dan naar de aanlegsteiger waar tussen de wilgen een zwart schip ligt afgemeerd. Op die boot heeft Laura vroeger met haar ouders gewoond. Bij die ligplaats blijkt ze ontvankelijk voor tal van herinneringen en daardoor leert ze de volwassenen om haar heen in hun ware gedaante kennen. Zij doen zich voor als haar vrienden, maar zij zijn in feite potentaten die veel te verbergen hebben en daar hypocriet mee omgaan.

Toen Launspach ontdekte dat in de tijd van koningin Elizabeth I (1558-1603) de Engelsen hebben geprobeerd de noordelijke kust van Zuid-Amerika los te weken van de Spaanse bezetting, rijpte bij haar het plan daar een historisch verhaal over te schrijven. Het werden uiteindelijk drie boeken. Ze belichten de botsingen tussen de Europeanen en de indiaanse cultuur van twee kanten. De trilogie heeft als verzamelnaam ‘De komst van Guattaral’. In het eerste deel, Brechtje (1992), reist een Hollands meisje naar de Nieuwe Wereld in de hoop daar een betere toekomst op te bouwen. Op de vlucht voor haar vader die haar in een klooster wil stoppen, monstert zij, verkleed als jongen, aan op een koopvaardijschip. In Zuid-Amerika raakt zij verzeild in de ruzies tussen de Spanjaarden, de Engelsen en de Hollanders die allemaal naarstig op zoek zijn naar het goud van El Dorado. Met een Hollandse expeditie gaat ze mee de wildernis in. Over kolkende rivieren, langs gapende afgronden, door angstaanjagende oerwouden, bedreigd door exotische (boven)natuurlijke en menselijke tegenkrachten trekt ze de binnenlanden in. Daar sluit ze vriendschap met een jonge indiaan en blijft bij hem, ook als de overlevenden van de expeditie gedesillusioneerd huiswaarts keren.

Hoofdpersoon in De zoon van de vuurgod (2000), het middelste deel van de trilogie, is de jonge indiaan Guaiquiriquiri. Hij verbeeldt in woorden en gedachten de angst van de plaatselijke bevolking voor de invloed van de blan-

[pagina 3]

ken. Omdat hij wees is en daardoor geen vaste stek meer heeft, gaat hij zwerven. Zo komt hij in aanraking met andere stammen. Bijvoorbeeld die van de Amana, een volk dat offers brengt aan een vuurgeest. Hij raakt zo in de ban van deze geheimzinnige godheid, dat hij het plan opvat hem te gaan zoeken. Als hij meent dit wezen met witte baard gevonden te hebben, blijkt dat het een blanke zeeman is uit het land der Inglesj die zich Woronai noemt. Dat Guaiquiriquiri hem als vuurgeest ziet, komt vooral doordat de man er zeer bedreven in is om uit vuur ijzer te maken. In de loop van het verhaal worden ze dikke vrienden. Quaiquiriquiri en Woronai zien in elkaar de gestorven vaderfiguur en de in Engeland achtergebleven zoon, maar met een blijvend respect voor elkaars zo verschillende, culturele achtergrond.

Het derde deel, Robin (2001), bevat een verhaal op twee niveaus: de fascinerende wederwaardigheden van de fictieve hoofdpersoon en de intrigerende, historische achtergronden rond de tragische figuur van Sir Walter Raleigh. Het verhaal speelt vlak na de regeerperiode van Elizabeth I. Warren Haigh, de vader van Robin, is ruim negen jaar geleden uit Engeland vertrokken. Omdat hij katholiek was, verloor hij zijn baan en is hij gevlucht. In Midden-Amerika leed hij schipbreuk. Hij verbleef daarna jaren in de wildernis van Guyana. Daar leerde hij aan de indiaanse bevolking hoe ze door het smelten van ijzererts metalen voorwerpen




konden vervaardigen. Als hij hoort dat er vreemde schepen voor de kust zijn gesignaleerd, besluit hij te proberen naar Engeland terug te keren. Zijn vrouw heeft inmiddels het idee dat haar man is overleden en is opnieuw getrouwd.

Robin is niet overtuigd van de dood van zijn vader en besluit hem te gaan zoeken. Hij monstert aan op het schip waarmee Walter Raleigh (Guattaral) goud wil gaan zoeken. Zo kan Robin in de buurt komen, waar hij zijn vader verwacht. Als de expeditie mislukt, moet Robin onverrichter zake naar Engeland terugkeren. Aan boord van

[pagina 4]

het schip ontmoet hij een Engelsman die met een indiaanse pleegzoon reist. Het blijkt zijn vader te zijn. Robin is furieus dat zijn vader jaren geleden zijn vrouw en vijf kinderen in Dorset heeft achtergelaten en nu ook nog een pleegzoon heeft aangenomen. De indiaanse jongen wil uiteindelijk toch liever in zijn land blijven en onderweg naar Engeland komen vader en zoon geleidelijk aan weer wat tot elkaar.

Waar deze twee elkaar vinden, verloor Walter Raleigh juist zijn zoon. Tijdens een handgemeen tussen Engelsen en Spanjaarden zijn er schoten gewisseld, waarbij onder meer de jonge Raleigh is omgekomen. Omdat Robin als hutjongen bij Raleigh werkt en het perspectief bij hem ligt, leert de lezer Sir Walter vrij goed kennen. Hij is een zieke, vertwijfelde man die de dood van zijn oudste zoon niet kan verwerken. Robin is een grondig gedocumenteerd verhaal. Launspach houdt zich aan de feiten en weeft geen twintigste eeuwse associaties in het verhaal. Dat heeft consequenties. De taal kan bijvoorbeeld niet al te populair zijn. Dat spreekt vanzelf voor de dialogen. Maar ook bij het weergeven van de gedachten van Robin bezigt ze een wat bedaagd woordgebruik. ‘Hij voelde de knoop in zijn maag tot een klomp worden.’ ‘Met al zijn vezels verzette Robin zich. Hij bleef roerloos zitten en weigerde om te worden meegezogen in dat verdriet.’ ‘Nee! Schreeuwden wel twintig stemmen in Robins borst.’

Robin is opgebouwd volgens een vaststaand stramien: een jonge, gefingeerde hoofdpersoon tegen een historisch bepaalde achtergrond. Launspach heeft het zich in dezen niet gemakkelijk gemaakt. Zij koos voor een reële neven-hoofdfiguur, sir Walter Raleigh, die heel wat heeft meegemaakt. In zo'n geval is de auteur verplicht zich aan de historische gegevens te houden met het gevaar dat het verhaal gaat bezwijken onder de feitendruk. Door de empathische manier waarop Launspach de vader-zoektocht van Robin beschrijft, heeft ze dit gevaar weten te bezweren. De historische feiten worden wel, maar niet erg uitgebreid verteld. De link naar de eigen tijd, die in elk goed historisch verhaal te vinden is, bestaat uit de even tijdloze als eigentijdse zoektocht van de zoon naar de verdwenen vader.

Ook in Verboden vriendschap (2004) heeft Els Launspach gebruik gemaakt van historische figuren, al waren deze veel minder bekend. In dit verhaal schetst ze de opkomst van de naaistersbond, die aan het eind van de negentiende eeuw werd opgericht als eerste vrouwenvakbond van Nederland. Deze episode in de sociale geschiedenis van Nederland wordt bekeken door de ogen van de elfjarige Jo Prijes. Zij is er getuige van dat haar grote zus Sani met hulp van anderen een succesvolle staking van confectienaaisters organiseert uit protest tegen de uitbuiting.

[pagina 5]

Jeanne d'Arc

Omdat de geschiedenisleraar van Do geen tijd zegt te hebben de Honderdjarige Oorlog in de klas uitgebreid te behandelen, neemt oma Belle deze taak op zich. Onder het thee drinken begint ze te vertellen over een meisje dat bij wijze van spreken zo bij hen binnen zou kunnen lopen. Oma is als historica goed op de hoogte van alle geschiedkundige feiten en die geeft ze dan ook. Doordat Do en haar inmiddels aangeschoven broers haar onder het vertellen voortdurend met vragen in de rede vallen is het geen afstandelijk verhaal in een ver verleden geworden. Zonder Jeanne's heldendaden te verdoezelen, weet ze op deze manier de cultus rond haar tot een aannemelijk niveau te reduceren. Ze laat een jong meisje zien dat ervan overtuigd was dat ze de stem van God, die ze in haar hoofd hoorde, móest volgen en tegen onrechtvaardigheid ten strijde móest trekken. Grootmoeder Belle maakt haar kleinkinderen, en dus de lezer, regelmatig duidelijk dat zij met een moderne bril naar het verleden kijkt; dat ze er soms ook maar wat bij verzint; dat haar gekleurde visie op het verhaal rond Jeanne d'Arc een van de vele mogelijke zienswijzen is. Het hangt er maar vanaf waar je zelf staat en hoe je ernaar wilt kijken.

Launspach besteedt de meeste aandacht aan de karakterontwikkeling van Jeanne, een boerenmeisje dat een heel land redt. Uiteraard bepaald door de omstandigheden van de vijftiende eeuw, maar invoelbaar voor leeftijdgenoten van zo'n zeshonderd jaar later.

Waardering

De boeken van Els Launspach hebben van meet af aan de aandacht van critici op zich weten te vestigen. In een overzichtsartikel in NRC Handelsblad nam Marjoleine de Vos Jeanne d'Arc op in haar favoriete toptien van historische jeugdboeken. Het boek verkeert daar in gezelschap van onder andere Kruistocht in spijkerbroek, Marijn bij de Lorredraaiers, Paddeltje en De kinderkaravaan. De Vos prijst vooral de gelaagdheid van het boek. Dat het verhaal over Jeanne op spannende momenten geregeld onderbroken wordt door een telefoontje, naderende bedtijd of andere moderne concentratiedoorbrekers, vindt ze ‘knap gedaan’. Ook de Nederlandse Bibliotheekdienst is positief over de vermenging van heden en verleden, waardoor het verhaal een moderne duiding krijgt.

Vooral om psychologische en pedagogische redenen zijn de meeste recensenten enthousiast over Het zwarte schip. De criticus van het antroposofische blad Jonas noemt het ‘een ontroerend monument van verliefdheid en daarom zo herkenbaar voor elke puber’. De Stem vindt: ‘De schrijfster oordeelt niet, maar laat zien dat je het leven niet altijd in de hand hebt, of je nu jong bent of oud. En daar heb je wat aan.’

De trilogie wordt vooral geprezen vanwege de grondige documentatie. Brechtje vinden de meeste recensenten

[pagina 6]

spannend en met veel invoelingsvermogen geschreven. Het blad Jonas prijst De zoon van de vuurgeest om de aantrekkelijke combinatie van een wat ouderwetse verteltrant met bekende historische feiten.

Bibliografie

Jeugdboeken

Jeanne d'Arc. Haarlem Holland, 1994.

Het zwarte schip, een liefdesgeschiedenis. Haarlem, Gottmer, 1996.

Brechtje. Haarlem Gottmer, 1999.

De zoon van de vuurgeest. Haarlem, Gottmer, 2000.

Robin. Haarlem, Gottmer, 2001.

Verboden vriendschap, met tekeningen van Wim Euverman. Tilburg, Zwijsen, 2004.

Over Els Launspach

Marjoleine de Vos, Tijdmachines met gebreken. In: NRC Handelsblad, 3-10-1997.

Martin Hendriksma, Tienermeisje belandt in avonturenroman. In: Haarlems Dagblad, 17-7-1999.

Websites

www.leesplein.nl

www.elslaunspach.nl

66 Lexicon jeugdliteratuur
oktober 2004