Lexicon van de jeugdliteratuur

Jeugdbibliotheekwerk
1. Geschiedenis en doelstelling

door Riana Luiks-Kramer

Het jeugdbibliotheekwerk is in Nederland moeizaam van de grond gekomen. De eerste lectuurvoorzieningen voor de jeugd waren de school- en klassebibliotheken die in de tweede helft van de negentiende eeuw op sommige lagere scholen werden ingericht. Daarnaast beschikte de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen in 1900 in 35 van de 316 volksbibliotheken over een ‘bibliotheek voor jongelieden’.

In de openbare leeszalen en bibliotheken waren er in het begin van deze eeuw zowel principiële als financieel-technische argumenten om de rijkssubsidie van de openbare leeszaal en bibliotheek (OLB) niet deels ook te besteden aan ‘kinderleeszalen’. Individueel werd op verschillende manieren geprobeerd een dienstverlening voor kinderen tot stand te brengen. In Dordrecht werd in 1908 door een afzonderlijke vereniging in het gebouw van de OLB de eerste jeugduitlening gestart. De Maatschappij tot Nut van 't Algemeen nam in enkele grote steden het initiatief tot het oprichten van ‘leeszalen voor jongens en meisjes’ (Amsterdam 1912, Rotterdam 1916). Het ging hier om echte leeszalen; van boeken uitlenen was nog geen sprake. Wel werden er boekententoonstellingen gehouden, bibliotheekvoordrachten en boekbesprekingen. Deze beide Nutskinderleeszalen namer verder nog een opmerkelijk initiatief: al vanaf 1918 werden in de zomervakantie collecties boeken verhuisd naar het park, waar zij ter plekke konden worden gelezen. In 1963 (!) respectievelijk 1924 gingen deze leeszalen op in de OLB.

In Utrecht is het jeugdbibliotheekwerk van meet af aan (1913) een integraal onderdeel van het totale openbare bibliotheekwerk geweest. In Sneek (1916) werd weer een andere vorm gevonden: de leeszaal schafte boeken aan die door de onderwijzer op school werden uitgeleend.

De ontwikkeling van het jeugdbibliotheekwerk is voor een groot deel te danken aan de inzet van enkelingen, meest vrouwen, die in het begin van deze eeuw met niet aflatende inzet pionierswerk verrichtten. De naam van Annie C. Gebhard is verbonden aan de oprichting van de Amsterdamse Nutskinderleeszaal, die zij vanaf 1912 beheerde. Toen zij directrice van de OLB werd, volgde Louise M. Boerlage haar in 1927 op in de kinderleeszaal. Deze legde de basis voor de eerste

‘inlichtingendienst voor jeugdlectuur’, gericht op zowel kinderen als volwassenen. In Den Haag richtte Louise de Gaay Fortman in 1927 leesclubs op voor de ‘rijpende jeugd’.

De actieve jeugdbibliothecaressen vonden elkaar ook in landelijk verband. Door de sinds 1927 opererende ‘Commissie voor kinderbibliotheken’ werden bijeenkomsten belegd over verschillende facetten van het jeugdbibliotheekwerk in binnen- en buitenland. Ook voorlichting over kwaliteit en inhoud van kinderboeken werd aandachtsveld voor werkers in de jeugdbibliotheken. Saskia Lobo en Jettie Kluit verzorgden in 1927 de eerste uitgaven van de jeugdboekengids De kleine vuurtoren, sinds 1965 voortgezet als de gids Boek en jeugd. Louise M. Boerlage ontwikkelde een schema voor het bespreken van verhalende lectuur dat tientallen jaren als leidraad is gebruikt.

Al in 1918 werd gepleit voor een opleiding tot jeugdbibliothecaris. Na twee mislukte pogingen (1929, 1941) werd deze afzonderlijke vervolgopleiding in 1947 een feit. Momenteel kan deze aan drie van de zes Bibliotheek- en Dokumentatie Akademies gevolgd worden (Amsterdam, Groningen en Tilburg).

Groei na 1950

Naarmate de jaren verstreken, werden steeds meer bibliotheken uitgebreid met een jeugdafdeling. Nadat in 1958 voor het eerst van rijkswege subsidie werd verleend kon het jeugdbibliotheekwerk pas goed tot ontwikkeling komen. Nu heeft elke openbare bibliotheek zowel een afdeling voor volwassenen als een jeugdafdeling.

Enkele cijfers over de jaren 1950-1955 (ontleend aan G.A. van Riemsdijk, Geschiedenis van de Openbare Bibliotheek in Nederland, deel III, blz. 36, 50 en 55) worden gegeven in tabel 1. Er waren toen ongeveer 100 openbare bibliotheken.

In 1983 waren in ± 700 van de 774 gemeenten 994 openbare bibliotheken gevestigd. De plaatselijke bibliotheekvoorziening wordt doorgaans verzorgd vanuit een centrale hoofdbibliotheek, aangevuld door filialen in de wijken of dorpen en in de kleinste woonkernen door bibliobussen. De bibliotheekvoorziening in gemeenten

met minder dan 30 000 inwoners wordt dikwijls ondersteund door een provinciale bibliotheekcentrale (p.b.c).

Van de Nederlanders tot 15 jaar is 50% als lezer bij een bibliotheek ingeschreven; van de 15- tot 18-jarigen 70%. In 1983 waren 2 255 843 van de 3 740 422 kinderen tot 18 jaar als gebruiker geregistreerd.

Het openbare bibliotheekwerk wordt zowel gesubsidieerd door het rijk als door de provincies en de gemeenten. In 1975 trad de Wet op het openbare bibliotheekwerk in werking, waarbij bepaald werd dat voor kinderen tot 18 jaar contributievrijdom gold. Deze bepaling veroorzaakte een enorme gebruikersgroei (van 1 124 350 in 1974 naar 2 255 843 kinderen in 1983).

Doelstelling

De in 1976 door de gezamenlijke Nederlandse openbare bibliotheken aanvaarde doelstelling voor het jeugdbibliotheekwerk luidt: ‘De jeugdbibliotheek als een geïntegreerd onderdeel van de openbare bibliotheek is een gemeenschapsvoorziening, die door middel van het beschikbaar stellen en toegankelijk maken van boeken en andere materialen aktief wil bijdragen aan de ontplooiingsmogelijkheden van alle kinderen; hiertoe richt zij zich in haar dienstverlening tot kinderen en volwassenen.’

In de kanttekeningen bij deze doelstelling wordt onder meer opgemerkt: ‘De jeugdbibliotheek richt zich in haar dienstverlening direkt en indirekt tot kinderen. Dit brengt specifieke verantwoordelijkheden met zich mee. Kinderen verkeren in een groeiproces. Het kind heeft recht op bijzondere bescherming en zorg op grond van zijn lichamelijk en geestelijk onvolgroeid zijn (vergelijk de Verklaring van de Rechten van het Kind). Dit betekent voor het jeugdbibliotheekwerk dat begeleiding van het kind bij het lezen en gebruik maken van boeken en andere materialen een essentieel onderdeel van het werk is. Binnen deze begeleiding is het stimuleren van het leesplezier van grote betekenis. Dit vraagt een aktief optreden van de jeugdbibliothekaris, zowel binnen als buiten de jeugdbibliotheek.’

Bibliografie

8 Lexicon jeugdliteratuur
augustus 1985