Lexicon van de jeugdliteratuur

J.W. Gerhard

door Anne de Vries

Jan Willem Gerhard werd op 27 oktober 1864 in Amsterdam geboren. Hij groeide op in een socialistisch milieu: zijn vader, Hendrik Gerhard (1829-1886), was een pionier van de vrijdenkersbeweging en het socialisme in Nederland; zijn broer, A.H. Gerhard (1858-1948), was in 1894 een van de oprichters van de S.D.A.P.

Net als zijn broer werd Gerhard onderwijzer. Hij was actief in de Bond van Nederlandse Onderwijzers en in de Vereniging ‘Schoonheid in opvoeding en onderwijs’. Van zijn vele publikaties zijn alleen zijn beschouwingen over kinderliteratuur en esthetische opvoeding bekend gebleven.

Gerhard overleed op 30 september 1923 in Amsterdam.

Werk

J.W. Gerhard publiceerde bijna 20 brochures, vooral over opvoeding en onderwijs, maar ook over onderwerpen als vegetarisme, heemkunde en de noodzaak van goede bouwverordeningen. Daarnaast was hij onder meer de auteur van een operagids. Hij heeft zich echter vooral beziggehouden met wat men in die tijd ‘volksontwikkeling’ noemde. In veel van zijn publikaties pleitte hij voor verbetering van het volksonderwijs en voor de verspreiding van goede en goedkope lectuur.

In 1905 publiceerde hij twee omvangrijke brochures in de reeks ‘Studies in volkskracht’: De aesthetische opvoeding der jeugd en Onze kinderliteratuur in de aesthetische opvoeding. Geïnspireerd door Duitse voorbeelden en vooral door de Hamburgse onderwijzer Heinrich Wolgast ontwikkelde hij daarin een theorie over de literaire en kunstzinnige vorming van de jeugd en over de literaire beoordeling van kinderboeken. Bovendien besprak hij in deze brochures een groot aantal kinderboeken.

In zijn brochure De kunst in het leesboek voor het eerste schooljaar (1911) pleitte hij voor een betere verzorging van de illustraties in schoolleesboekjes. De Nederlandse illustratoren van zijn tijd, zoals C. Jetses en Tjeerd Bottema, verweet hij een gebrek aan geest en gebrek aan humor. De Duitse illustraties stonden naar zijn mening op een veel hoger peil. D. Wouters bestreed deze opvatting twee jaar later in zijn boek Over het illustreeren van leesboeken voor kinderen.

Gerhard beperkte zich niet tot de theorie. In 1905 publiceerde hij drie vertalingen van kinderboeken, die echter niet onverdeeld gunstig ontvangen werden. Volgens Theo Thijs-

sen waren het ‘prullen’, vol vertaalfouten en germanismen en ook verder geschreven in een ‘eigenaardig Hollandsch’.

Opvattingen over kinderliteratuur

In zijn brochures over de esthetische opvoeding hamert Gerhard erop dat de volksschool van die tijd uitsluitend gericht is op de vorming van bruikbare werkkrachten en niet op de volledige ontplooiing van de leerlingen. In het wettelijk doel van de lagere school, de ‘opleiding tot alle Christelijke en maatschappelijke deugden’, ziet hij slechts een middel om het volk onmondig te houden. Daarnaast leren de kinderen op de volksschool alleen wat ze ‘naar het oordeel der regeerende klassen’ nodig hebben, zegt hij: als ze kunnen lezen, schrijven en rekenen, is dat genoeg voor de rol die ze later in de maatschappij moeten spelen, de rol van ‘producent aller levensbehoeften’.

Gerhard vindt dat de school de kinderen niet alleen moet opleiden tot producerende, maar ook tot genietende mensen. In De aesthetische opvoeding der jeugd betoogt hij in navolging van Schiller (Briefe über die ästhetische Erziehung, 1795) dat de ontwikkeling van de mens en de mensheid drie stadia kent: de fysieke, de esthetische en de morele toestand. De ontwikkeling van het esthetisch gevoel is een voorwaarde voor de ontwikkeling van een moreel bewustzijn: om de kinderen volledig op hun volwassen leven voor te bereiden, moet de kunst daarom deel uitmaken van de opvoeding.

In Onze kinderliteratuur in de aesthetische opvoeding citeert hij Lessing, die gezegd heeft dat genot ‘het einddoel van alle kunsten’ is. De literatuur dient volgens Gerhard ‘tot verheffing van ons innerlijk leven, tot bevrediging van ons aesthetisch gevoel’. Daar zou de school de kinderen op moeten voorbereiden, maar de meeste bestaande schoolleesboekjes zijn hiervoor naar zijn mening niet geschikt. Ze zijn vooral bedoeld om de kinderen allerlei zogenaamd nuttige kennis bij te brengen of een moraal te prediken. Volgens Gerhard heeft dit laatste geen enkele zin: ‘Moraal krijgt de mensch niet, door hem te zeggen: gij moet zoo en zoo handelen, dit doen en dat laten. En hierop komen bijna alle moraliseerende lesjes in onze schoolboeken, en zelfs daarbuiten in onze kinderboeken neer.’

Ook kinderboeken buiten de school dienen volgens Gerhard in de eerste plaats om het esthetisch gevoel te ontwikkelen en daarom geldt als belangrijkste eis dat ze een kunstwerk zijn. Bij de concretisering van deze eis baseert hij zich duidelijk op Heinrich Wolgast, zonder overigens rechtstreeks naar hem te verwijzen. Aparte kinderkunst bestaat niet, zegt hij: opzettelijke kinderlectuur is per definitie geen kunst, is ‘onaesthetisch’. Hij sluit zich aan bij de Duitse schrijver Theodor Storm, die gezegd heeft: ‘Wanneer gij voor de jeugd wilt schrijven,

dan moogt gij niet voor de jeugd schrijven.’ Ook een opzettelijke moraal acht hij in strijd met de eis dat een kinderboek een kunstwerk moet zijn. In moraliserende verhalen is de karaktertekening volledig ondergeschikt aan de moraal, zegt hij: het goede moet beloond, het kwade gestraft worden; de personages zijn ‘ziellooze, wassen beelden, die braaf of goed zijn, al naar de auteur het voor zijn doel hebben wil’.

Dit betekent niet dat Gerhard alle morele overwegingen bij de beoordeling van kinderboeken afwijst. Hij vindt dat men kinderen niet vrij kan laten bij de keuze van hun boeken, omdat ze nog niet in staat zijn het waarschijnlijke van het onwaarschijnlijke te onderscheiden, goed van kwaad en werkelijkheid van fantasie. Daarom moet een volwassene bepalen ‘wat werkelijk in ethischen en aesthetischen zin opbouwend werken kan’.

Tegelijk is hij echter van mening dat men wel degelijk rekening moet houden met de eisen die kinderen zelf aan hun lectuur stellen. Kinderen willen het onbekende, zegt hij: eerst zijn dat sprookjes, later verhalen over avonturen en over onbekende landen en mensen. Het zou dwaas zijn zich daartegen te verzetten en bovendien volkomen nutteloos: ‘De natuur van het kind is niet te veranderen.’ Maar een kind mag niets in handen krijgen dat zijn liefde voor avontuur ‘in verkeerde banen kan leiden’. De avonturenromans van Gustave Aimard en Karl May vindt hij om deze reden niet geschikt voor kinderen. Ook de jongensboeken van Kieviet kunnen volgens hem niet allemaal door de beugel.

Andere auteurs ontkomen evenmin aan zijn kritiek. De eerste boekjes van Nienke van Hichtum keurt hij af; Afke's tiental kan hij wel aanbevelen, maar een kúnstwerk is het volgens hem nog lang niet, ‘noch naar den inhoud, noch naar den vorm’.

Waardering

In december 1905 reageert Ida Heijermans in De Vrouw op Gerhards brochures. Zij is van mening dat Gerhard niet duidelijk maakt waaraan hij kinderboeken nu precies toetst, omdat hij het begrip ‘aesthetica’ niet omschrijft. Gerhard is voor schoonheid, tegen tendens. Die tegenstelling wijst zij af: zij vindt het onjuist om ‘goed en schoon, nuttig en schoon als aan elkaar vijandige elementen te beschouwen’.

Theo Thijssen zet zich enkele maanden later in De Nieuwe School vooral af tegen de beoordelingen die Gerhard in zijn brochures heeft opgenomen. Gerhard bespreekt ruim 500 boeken; als men alle boeken meetelt die in één adem worden beoordeeld (‘Weg met alle boeken van J.H. van Balen!’), zijn het er zelfs 1500. Laat Gerhard nou eens vijf boeken in de week lezen, zegt Thijssen, dan zou nog zes jaar bezig zijn geweest. En wat een oordeel heeft Gerhard! Het slot van Dik Trom is volgens hem mislukt,

School-idyllen vindt hij oppervlakkig, ‘zielloos’ zelfs. Maar zijn eigen vertalingen beveelt hij aan. Nee, concludeert Thijssen, ‘Gerhard is voor de jeugd niet veel soeps’.

Lea Dasberg waardeert Gerhard in Het kinderboek als opvoeder (1981) als de eerste Nederlandse ‘theoreticus van het kinderboek’. Zij plaatst echter een uitvoerige kanttekening bij zijn afwijzing van elke opzettelijke moraal. Zij vat dit op als een inhoudelijke afwijzing van iedere politieke of godsdienstige tendens en veronderstelt dat dit standpunt een gevolg is van ‘het trauma van de Nederlandse schoolstrijd’. Aan Gerhards literaire bezwaren tegen moraliserende verhalen besteedt zij geen aandacht.

Bibliografie

8 Lexicon jeugdliteratuur
augustus 1985