Lexicon van de jeugdliteratuur

Gustave Doré

door Welmoed van der Goot

Louis Auguste Gustave Doré werd op 6 januari 1832 in Straatsburg geboren. Zijn eerste jeugdherinneringen - de grote en rijk versierde kathedraal, het klooster bij Straatsburg, en het Vogezenbos - waren gedurende zijn gehele leven van invloed op zijn grafisch werk.

Zijn moeder stimuleerde hem in zijn teken- en muziekaanleg. Terwijl hij nog op het lyceum zat sloot hij een contract af met Philippon, de beroemde hoofdredacteur van satirische tijdschriften. Na de dood van zijn vader in 1848 verhuisde hij met zijn moeder naar Parijs en ging boeken illustreren. Hier gaf Gustave met zijn moeder decadente feesten voor adel, politici en kunstenaars. Gustave Doré was als meest gevierde kunstenaar van zijn tijd het briljante middelpunt van deze feesten.

De kracht van Doré lag vooral in zijn boekillustraties, maar hij was ook als zelfstandig kunstenaar actief. In Frankrijk oogstte hij veel succes met zijn tekeningen, in Engeland bouwde hij een goede reputatie op met zijn schilderijen en beeldhouwwerken. Zijn reizen verschaften hem de nodige inspiratie, en zijn grote energie en verbeeldingskracht zorgden voor een grote produktie. Op z'n twaalfde tekende hij volmaakt en op zijn twintigste was hij beroemd. Overal in Europa kon hij met één snel gekrabbelde schets bewijzen dat hij ‘de grote Doré’ was.

In zijn laatste levensjaren voelde hij zich steeds eenzamer. Hij verloor oude vrienden die hem het best begrepen, en voor wie hij altijd ‘de geniale jongen’ bleef. In 1881 overleed zijn moeder, de grote steun en toeverlaat in zijn leven.

Op 23 januari 1883 overleed Gustave Doré aan een hartaanval. Hij is de geschiedenis ingegaan als ‘het geval Doré’: het moederkind dat weergaloos kon tekenen, de ware bezetene. Zijn tragiek was dat hij als illustrator al jong op het toppunt van zijn roem stond. Ondanks deze roem stierf hij diep ongelukkig, omdat hij in Frankrijk zich als schilder en beeldhouwer miskend voelde.

Werk

Als autodidact met een fotografisch geheugen (‘Ik herinner mij alles’), een enorme werklust en ambitie heeft hij in zijn leven meer dan 10.000 illustraties gemaakt, tekeningen, aquarellen, en honderden schilderijen van uitzonderlijke afmeting.

Bovendien wilde hij zoveel mogelijk titels uit de wereldliteratuur illustreren, waarmee zijn naam verbonden zou worden (‘Ik illustreer alles’). Gustave Doré creëerde met zijn kunst een nieuwe romantiek, waarin de realistische werkelijkheid met de romantische dromerigheid werd gecombineerd. De werkelijkheid wordt aldus geheimzinnig en dromerig weergegeven. Door middel van grote kennis van compositie geeft hij een mysterieuze weergave van de werkelijkheid. Als romanticus schiep hij vanuit zijn innerlijk en zijn genialiteit: de typisch romantische onderwerpen zijn de natuur, de sagen en legenden, en het verleden in het algemeen. Doré creëerde een fantasievolle wereld, waar hij grootse beelden voor gebruikte, maar die echter in detail zorgvuldig en waarheidsgetrouw waren. De grote ruimtes suggereerden een onbeschrijfbaar onheil, en de individuen zijn ondergeschikt gemaakt aan het grotere geheel (behalve de Bijbelse figuren).

Gustave Doré gebruikte in zijn werk de techniek van de houtgravure. Met een penseel gedoopt in Oost-Indische inkt zette hij de tekeningen rechtstreeks op het houtblok. Vakkundige houtgraveurs kerfden vervolgens Doré's tekeningen in het harde palmhout. In de tijd van het liberalistisch kapitalisme wilde Doré als romantisch kunstenaar de werkelijkheid ontvluchten. Deze romantische aanleg wist hij als industrieel te exploiteren, zodanig dat hij er goed voor werd betaald. Met zijn enigszins verouderde werkwijze wist hij goed op de tijdgeest in te spelen. Door grote technologische veranderingen in de maatschappij ontstond de industrialisatie, die het leven in de negentiende eeuw ingrijpend heeft veranderd. De nieuwe kapitalisten wilden hun geld investeren in verfijnde, glanzende en luxe boekuitgaven. Doré kon aan deze grote vraag voldoen door zijn boekillustraties op grote schaal te laten vermenigvuldigen.

Met name de realistische prenten van Gustave Doré zijn aangrijpend, en hiermee was hij vooral in Engeland erg populair. In de zogenoemde ‘Doré-Gallery’, die van 1868 tot 1892 heeft bestaan, werd uitsluitend werk van Doré tentoongesteld en verkocht.

Ondanks de grote roem tijdens zijn leven is het werk van Doré na 1885, het jaar waarin een grote tentoonstelling werd gehouden ter nagedachtenis van de kunstenaar, nogal in de vergetelheid geraakt. Sinds augustus 1983 is daar enigszins verandering in gekomen. Op Doré's 100e sterfdag herdacht Frankrijk hem met een grote postzegel met een afbeelding van Blauwbaard uit de sprookjes van Perrault. Tevens werden in Parijs en Straatsburg tentoonstellingen gehouden. Ook in de biografieën van Farner en Gosling trad een artistieke herwaardering op.

Illustraties

In zijn plan om de wereldbibliotheek van zijn illustraties te voorzien, begint Doré bij De Goddelijke Komedie van Dante. Zijn illustraties bij dit allegorisch gedicht hebben hem bekend gemaakt en grote roem in het buitenland bezorgd. In De Goddelijke Komedie leidt Vergillius Dante door hel, vagevuur en hemel. De combinatie van religie en moraal in dit gedicht maakt dat Doré zijn grote verbeeldingskracht kan aanboren. Zijn illustraties ademen een sfeer van visioenen, grote mysterieuze ruimten en gekwelde mensenmenigten.

De tekeningen bij De merkwaardige reizen, avonturen en veldtochten van baron Münchhausen zijn net zo bijzonder en grappig als de avonturen van de ‘leugenbaron’ zelf. De sterke verhalen van de baron zijn stuk voor stuk kluchten, en Doré geeft deze haarscherp weer. Door de illustraties van Doré is het boek zo bekend geworden; een voorbeeld is het paard van de baron, die door Doré voor de helft wordt getekend omdat hij z'n achtereind verloren heeft.

De geestrijke ridder Don Quichot van de Mancha verhaalt de avonturen van de dolende ridder Don Quichot met zijn schildknaap Sancho Panza. De tragiek van de hoofdpersoon ligt in het feit dat hij werkelijkheid en schijn door elkaar haalt. Deze problematiek is door Doré verdiept en in beelden zichtbaar gemaakt. De platen zijn fascinerend, maar ze zijn niet de beste die hij in zijn artistieke leven heeft gemaakt.

De Fabels van La Fontaine zijn dierenverhalen met een moraal, die Gustave Doré met zijn tekeningen ondersteunt. Naast de morele strekking verschaft Doré zijn illustraties een grote mate van speelruimte. De fabel ‘De vos en de druiven’ is hiervan een voorbeeld. Van uitzonderlijke kwaliteit is de illustratie bij ‘De schone slaapster’. De hoofdpunten uit het verhaal zijn sprookjesachtig en dromerig geïnterpreteerd.

Doré beschouwde als zijn beste werk de illustraties bij Het lied van de oude zeeman van Samuel Taylor Coleridge. Deze ballade is gedeeltelijk afgeleid van verhalen van zeevaarders, en suggereert oude tijden en verre oorden. Omdat Doré van mening is dat illustraties concreet moeten zijn, geeft hij het bruiloftsfeest, waar het verhaal mee begint, een Middeleeuws decor.

Bibliografie

21 Lexicon jeugdliteratuur
oktober 1989