Lexicon van de jeugdliteratuur

Documentatiecentrum

door Herman Kakebeeke

We gebruiken hier de benaming documentatiecentrum voor een centraal geplaatste, geordende verzameling van materialen (boeken, dia's, stempels, knipsels, enz.) in de school, ten dienste van leerlingen en leerkrachten. Het spreekt vanzelf dat zowel de inhoud als de hanteerbaarheid moeten zijn afgestemd op de leerlingen-gebruikers.

In zijn meest eenvoudige vorm is het een verzameling informatieve boeken, vooral ten behoeve van de leerlingen van klas drie en hoger. Maar het kan ook zijn dat in een school een aparte ruimte op professionele wijze is ingericht, dat er een catalogussysteem is om boeken, dia's, geluidsbanden, knipselverzamelingen, platen en modellen voor de gebruikers toegankelijk te maken en in het gunstigste geval zullen ook de verhalende boeken in het systeem zijn opgenomen.

Het documentatiecentrum is ontstaan naar het voorbeeld van het ‘material centre’ in de Angelsaksische landen. In ons land is het opgekomen tegelijk met de wereldoriëntatiegedachte, die in de zestiger jaren ingang begon te vinden. Het is vooral de Jenaplanbeweging die daartoe de aanzet heeft gegeven. Binnen wereldoriëntatie speelt het zich oriënteren op de wereld een belangrijke rol; niet in de zin van het vergaren van schoolse kennis over die wereld maar in de betekenis van het ontdekken door direct of indirect contact, door met die wereld om te gaan, verbanden te ontdekken en zin eraan te geven. ‘Er kan een dialoog ontstaan rond de wezenlijkste bestaansvragen zoals: die wereld, hoe is zij?; hoe kan ik haar leren kennen?; hoe vind ik mijn weg erin? en ik-zelf, hoe ontmoet ik mijzelf in die wereld? en hoe verschijn ik aan mezelf? hoe wil ik zijn in deze wereld? wat kan ik voor de ander zijn?’ (Langermans en Verbeek, 1974).

In onderwijsleersituaties vertaald vindt de oriëntatie plaats door kijken, doen, zoeken en praten. Zoeken heeft uiteraard alleen zin als er in de school ook mogelijkheden voorhanden zijn om antwoorden te vinden op de vragen die de leerlingen zich stellen. Een documentatiecentrum is dan een voor de hand liggende vorm van informatieopslag.

Samenstelling

Als het documentatiecentrum antwoord moet geven op de vragen van de leerlingen, dienen aan de aanwezige informatie hoge eisen te worden gesteld wat betreft begrijpelijkheid, juistheid en aantrekkelijkheid. Het laatste levert weinig pro-

blemen op: de boeken zijn meestal overvloedig en kleurrijk geïllustreerd. Met de juistheid en de begrijpelijkheid van de informatie is het anders gesteld. Door moeilijke woordkeus en ingewikkelde zinsconstructies gaat de tekst vaak over de hoofden van de leerlingen heen en is het resultaat van het werken in een documentatiecentrum louter verbalisme. In Kriteria ter beoordeling van informatieve boeken voor het documentatiecentrum in de basisschool (Voorburg 1976) wordt aan de hand van tal van positieve en negatieve voorbeelden duidelijk gemaakt welke criteria gesteld kunnen worden met betrekking tot de taal, de inhoud, de illustraties, de lay-out, de uitvoering en de hanteerbaarheid.

Is er op het gebied van de traditionele zaakvakken - geschiedenis, aardrijkskunde, biologie - een overvloed aan informatief materiaal aanwezig, moeilijker ligt het met onderwerpen als ontwikkelingssamenwerking, oorlog en vrede, rijk en arm, culturele minderheden, enzovoort. Juist hier doet zich de behoefte aan informatie op het niveau van de leerlingen het meeste voelen. In veel gevallen zullen de leerkrachten zelf het informatieve materiaal moeten verzamelen, waarbij tijdschriften als Kijk, Taptoe en Klap goede diensten kunnen bewijzen.

Inmiddels wordt het inrichters en beheerders van documentatiecentra wat gemakkelijker gemaakt om tot een verantwoorde keuze van materialen te komen. Het Nederlands Bibliotheek en Lektuur Centrum (NBLC) geeft diverse advieslijsten uit, voor zowel informatieve als verhalende boeken. Daarnaast zijn er, eveneens van het NBLC, de Onderwijsrecensies en de Recensies Audio-Visuele Media, en verschijnen in het blad De Schoolmediatheek regelmatig advieslijsten voor allerlei in het onderwijs bruikbare informatie. Met behulp van deze recensies en advieslijsten kan de inhoudelijke juistheid van het materiaal getoetst worden.

In een aantal documentatiecentra is ook de verhalende lectuur in het bestand opgenomen. De overweging daarbij is dat bepaalde verhalen de zakelijke informatie kunnen aanvullen. Zo zal het lezen van bijvoorbeeld Ik heb honger en dorst van Gudrun Pausewang een sterk emotionele lading geven aan een project over Zuid-Amerika, en wellicht meer verduidelijken over de situatie aldaar dan een paragraaf uit een leerboek of encyclopedie.

Gebruik

In het algemeen richt het documentatiecentrum zich op leerlingen van 8-12 jaar. Mede door de komende integratie van kleuter- en lagere school doet zich de vraag naar een documentatiecentrum voor 4- tot 8-jarigen steeds sterker horen. Nog afgezien van de voorbereidende functie die zo'n documentatiecentrum zou kunnen hebben, kan het ten dienste staan van een harmonische ontwikkeling van het jonge kind. Boeken,

plaatwerk en audio-visuele middelen kunnen een bijdrage leveren aan de sociale, emotionele en verstandelijke ontwikkeling. Het zullen vooral (prenten)boeken zijn, die in de boekenhoek het meest direct onder bereik van de kinderen zijn; boeken die wellicht al eerder zijn voorgelezen of gezamenlijk bekeken, en daardoor de belangstelling van de kinderen hebben opgewekt. Over de vraag of een centrale opstelling wenselijk is, lopen de meningen uiteen. Wel is men het erover eens dat in ieder geval in de klas een beperkte collectie voor direct gebruik aanwezig moet zijn, ook al om te voorkomen dat boeken in de ogen van de kinderen iets anders zouden zijn dan de overige materialen die in de klas gebruikt worden. Uiteraard zal het jonge kind op een speelse manier met het documentatiecentrum omgaan.

Voor oudere leerlingen kan het documentatiecentrum in zijn eenvoudigste vorm functioneren als de plaats waar bepaalde informatie gevonden kan worden. Hierbij hoeven nog geen specifieke didactische uitgangspunten een rol te spelen. Iets meer structuur ontstaat er wanneer de leerlingen worden aangemoedigd er hun materiaal te zoeken voor spreekbeurten, werkstukken enzovoort. Ook een kringgesprek kan aanleiding geven om enkele leerlingen die in het onderwerp geïnteresseerd zijn, op zoek te laten gaan naar meer gegevens. In de vorm van een verslag(kring) komen hun bevindingen in de klas terug. Of een klas is bezig met een project waarbij de verschillende facetten door groepjes leerlingen worden uitgediept met behulp van de in het documentatiecentrum aanwezige informatie.

Voor een effectief gebruik van het catalogussysteem is enige scholing noodzakelijk. Verschillende schoolbegeleidingsdiensten hebben cursussen ontwikkeld voor leerkrachten en/of leerlingen. Ook vanuit de bibliotheekwereld verschenen dergelijke publikaties, bijvoorbeeld De schoolmediatheek, oriëntatie en instructie van C.A. Plomp.

Nu de scholen zich in het kader van het opstellen van een schoolwerkplan moeten bezinnen op de doelstellingen van hun onderwijs, zal het steeds minder voorkomen dat het documentatiecentrum slechts als statussymbool aanwezig is of dat alleen al het bezit ervan als een daad van onderwijsvernieuwing wordt gezien.

Voor inrichten en catalogiseren zie: Schoolmediatheek.

Bibliografie

3 Lexicon jeugdliteratuur
oktober 1983