Lexicon van de jeugdliteratuur

Gillian Cross

door Lien Fret

Gillian Cross is op 24 december 1945 geboren in Wembley, aan de rand van Londen (Engeland). Haar moeder vertelde door haarzelf verzonnen verhalen aan de kinderen. Cross nam die gewoonte al snel over. Hoewel ze met haar verzinsels zowel haar broer en zus als klasgenootjes vermaakte, beschouwde ze haar geschreven verhalen lang als strikt persoonlijk. Ze vond dat haar werk niet kon tippen aan de Engelse literatuur die ze onder ogen kreeg tijdens haar studie aan Somerville College in Oxford.

Nadat Cross aan de universiteit van Sussex was gepromoveerd op een proefschrift over G.K. Chesterton, duurde het nog een tiental jaren voordat ze zich geheel aan het schrijven van jeugdboeken ging wijden. Ze debuteerde in 1979 op 34-jarige leeftijd met The Runaway. Inmiddels heeft Cross een veertigtal boeken op haar naam staan en is haar werk uitgebracht in meer dan tien talen.

De bbc maakte een succesvolle tv-serie van haar reeks rond The Demon Headmaster (Het demonische schoolhoofd). Voor Wolf (Huilen tegen de maan) ontving Cross in 1990 de Library Association's Carnagie Medal. The Great Elephant Chase (Jacht op een olifant) werd in 1992 bekroond met The Whitbread Children's Novel Award en de Smarties Prize Overall Winner.

Werk

Cross' werk kent een grote verscheidenheid aan genres: van de griezelreeks Het demonische schoolhoofd tot het epische verhaal Jacht op een olifant, van de thriller Huilen tegen de maan tot het futuristische avontuur Een nieuwe wereld. Wat het lezerspubliek betreft, kunnen haar boeken min of meer worden ingedeeld in twee categorieën: boven of onder de twaalf jaar.

In de boeken voor lezers tot ongeveer twaalf jaar spelen familiebanden, loyaliteit ten opzichte van familie en vrienden en diversiteit een belangrijke rol. Het gaat hierbij overwegend om vlot leesbare, ontspannende lectuur met een herkenbare setting en een vleugje fantasie. Cross houdt ervan mensen te beschrijven in moeilijke en gevaarlijke situaties. Die tendens werd al ingezet in haar debuut The Runaway (1979). Daarin loopt Denny weg uit een kindertehuis. Hij verstopt zich in een verlaten woning en wordt geholpen door een Indische jongen die vanwege zijn afkomst het slachtoffer is van pesterijen.

Cross is geen voorstander van belerende boodschappen of van het opvoeren van voorbeeldfiguren. Haar boeken hebben niettemin een ernstige ondertoon. De reeks Het demonische schoolhoofd kent verschillende lagen. De serie heeft als centrale figuur een schooldirecteur die de leerlingen en de leerkrachten in een ijzeren greep houdt door ze te hypnotiseren. De populariteit van de reeks heeft ongetwijfeld te maken met het vermogen van de er in optredende kinderen om het machtsmisbruik van het schoolhoofd te dwarsbomen, iets wat in het echte leven meestal een wensdroom blijft. Cross begint de serie vanuit de familiethematiek waar haar oeuvre van doortrokken is. Het weesmeisje Dinah stuit bij haar twee pleegbroers aanvankelijk op weerstand, maar al snel zien de jongens in dat ze hun familieband moeten versterken om het hoofd te kunnen bieden aan de boosaardige schooldirecteur. Een diepere laag in de reeks is het resultaat van de manier waarop Cross het belang van individualiteit benadrukt. Zij plaatst dit tegenover de geestloze staat waartoe het schoolhoofd iedereen - in latere delen ook de regering en de rest van het land - wil reduceren. Het belang van individuele keuzevrijheid loopt als een rode draad door het oeuvre van Cross.

In haar boeken voor lezers vanaf twaalf jaar verdwijnt het fantastische element wat naar de achtergrond en krijgt realisme voorrang. Ook in dit werk leert de lezer de personages kennen aan de hand van hun daden en niet door middel van hun gedachten. De gelaagdheid van Cross' boeken komt in haar verhalen voor oudere lezers sterker naar voren dan in die voor jongere lezers. Ook in haar boeken voor oudere lezers spelen familieleden en de invloed die zij hebben op de jonge hoofdpersonages een prominente rol, maar dan wel op een dieper niveau.

Banden tussen familieleden en vrienden vormen het centrale gegeven in Cross' omvangrijkste roman De gouden stad. Daarin gaan een stervende ontdekkingsreiziger, zijn vrouw en zijn dochter Paula op zoek naar een verloren Incastad. Uiteindelijk bereiken ze een ander doel: de genezing

van Paula's vader door een inheemse stam. De gouden stad is een sterk psychologische roman waarin Cross gaandeweg de geheimen, gebreken en motieven van de personages blootlegt en hen uiteindelijk zichzelf laat vinden.

Cross' twee bekroonde romans hadden qua thematiek en uitwerking niet verder uit elkaar kunnen liggen. Terwijl de meer introspectieve roman Huilen tegen de maan in het hedendaagse Ierland is gesitueerd, neemt het vrij ongecompliceerde Jacht op een olifant de lezer mee naar het negentiende-eeuwse Amerika. Het is een schelmenroman over twee tieners, Tad en Cissie, die, op de vlucht voor inhalige volwassenen, proberen een olifant zo onopvallend mogelijk van de ene naar de andere kant van Amerika te brengen. Ook in dit boek worden noodgedwongen vriendschapsbanden aangehaald. De karakters van de stuntelige Tad en de extraverte Cissie botsen soms hevig. Beide tieners maken in de loop van het verhaal zowel een lichamelijke als een geestelijke ontwikkeling door. Zo leidt een avontuurlijke trektocht, net als in De gouden stad, uiteindelijk tot een dieper zelfbewustzijn bij de hoofdpersonages.

De hoofdpersonen in drie van Cross' meer recente boeken voor oudere lezers ondergaan een vergelijkbare psychologische groei. Maar die is, in tegenstelling tot Jacht op een olifant, geënt op de hedendaagse werkelijkheid. Een nieuwe wereld vertelt het verhaal van twee kinderen die voor een computerbedrijf een spel uittesten en al snel volledig worden ingepalmd door de virtuele realiteit. Ook deze roman ontbreekt het niet aan diepere betekenislagen. Zo ontdekken de twee kinderen gaandeweg het belang van communicatie en wordt duidelijk dat iedereen behoefte heeft aan vertrouwen, affectie en houvast. In Het boze oog ontdekt een jonge amateur-fotograaf dat een klasgenoot die door zijn vader mishandeld wordt, zichzelf in een otter kan veranderen. Dat opgroeien en je eigen identiteit vinden niet altijd meevalt, ervaart de verlegen Ashley in Knip, ik heb je wanneer haar graffiti spuitende alter ego haar in moeilijkheden brengt. Na een emotionele evolutie is Ashley zich aan het eind van het boek bewust van het belang van loyaliteit tegenover de juiste personen. Ook in deze roman laat Cross haar personages het belang van familiebanden aftasten, ditmaal in de kantlijn. Ashley en haar zieke moeder leven noodgedwongen samen in een moeilijke wederzijds afhankelijke relatie. Ondertussen groeit de rest van de familie uit elkaar.

Huilen tegen de maan

De veertienjarige Cassy wordt door haar grootmoeder Nan, bij wie ze al jaren woont, onverwachts teruggestuurd naar haar onverantwoordelijke moeder Goldie. Net wanneer ze begint te

wennen aan het leven in een kraakpand met Goldies partner Lyall en zijn zoon Robert, duikt haar verdwenen vader Mick op. Hij blijkt bommenwerper voor de ira te zijn en heeft Nan gedwongen hem te helpen bij zijn acties. In een poging zijn plannen te verijdelen heeft Nan semtex, materiaal voor kneedbommen, in Cassy's tas verstopt. Als Cassy het materiaal niet terugbrengt dreigt Mick grootmoeder Nan te vermoorden.

Huilen tegen de maan is doorspekt met verwijzingen naar het sprookje van Roodkapje. De gelaagdheid die van deze intertekstualiteit het gevolg is, maakt het boek tot een complexe, psychologische thriller. De wolfmetafoor waarnaar ook de (Engelse) titel verwijst, duikt op in zowel de werkelijkheid als in Cassy's dromen. Het meisje wordt ingeschakeld in het toneelgezelschap van Lyall en Robert, dat een schoolvoorstelling over wolven brengt. Een idee dat voortkomt uit Goldies fascinatie voor deze dieren, die ze deelt met Mick. Cassy's vader heeft zijn vrijheidsdrang en machtswellust met wolven gemeen. Maar daarmee houden de parallellen niet op. Mick is de wolf die grootmoeder Nan bedreigt; hij noemt Cassy passend Roodkapje. Voor de sprookjesfiguur is ook een rol weggelegd in Cassy's nachtmerries. Het meisje droomt dat Roodkapje naar haar grootmoeder gaat maar uiteindelijk het pakje bij de wolf brengt, iets wat Cassy in werkelijkheid ook zal moeten doen.

Waardering

Wat Cross' werk voor jongere lezers betreft, vat Keith Barker de algemene consensus goed samen: ‘hoewel zelfs de meest gretige fan van het werk van Gilian Cross niet zal claimen dat het grote literatuur is, heeft elk verhaal een serieuze ondertoon’. De zevendelige reeks over het demonische schoolhoofd krijgt, wat de vraag naar het ‘literaire gehalte’ betreft, de meeste kritiek. Luc Lannoy omschrijft de eerste drie delen van de reeks - Het demonische schoolhoofd, Het Octopus-complot en Daar is Hunky Parker - als ‘ongecompliceerde ontspanningslectuur’. De ongeloofwaardige facetten neem je er volgens hem als lezer zonder meer bij.

Niet alle critici zijn zo toeschietelijk. Brian Alderson stoort zich bijvoorbeeld aan de ongeloofwaardigheid van de relatie tussen de twee protagonisten in Jacht op een olifant. Aan de andere kant wordt Cross vaak om haar geloofwaardigheid geprezen, vooral waar het haar boeken voor oudere lezers betreft. Luce Rutten en Luc Lannoy laten zich in die zin uit met betrekking tot Een nieuwe wereld en Catherine Hughes ten aanzien van Het boze oog. Ann Storms spreekt zich lovend uit over de geloofwaardige plot van Knip, ik heb je, hoewel ze zich tegelijk vragen stelt rond de overdreven positieve afloop: ‘Een toegeving aan de jonge lezer misschien?’

Gillian Cross gaat controversiële thema's niet uit de weg en dat wordt geapprecieerd. Het psychologische

aspect van Cross' boeken zien critici als een meerwaarde. Robert Baccarne waardeert de psychologisch sterk onderbouwde kant van De gouden stad en Luce Rutten vermeldt de ‘psychologische verdieping’ in Een nieuwe wereld.

Bibliografie

76 Lexicon jeugdliteratuur
februari 2008