Brieven 1888-1961

[p. 371]

Aan W. van Ravesteyn

Toulon, 31 december 1936 - (3.1.37)

Waarde Heer van Ravesteyn,

Laat my, na lang zwygen en vóór het eind van het jaar, de verbinding Toulon-Rotterdam herstellen.

Voor my ligt Uw brief van 28 september - in antwoord op myn kaart van een paar dagen vroeger, waarin ik U vroeg of U nog altyd aan de onschadelykheid van de communistische propaganda in West-Europa geloofde... een vraag waarop ik géén bescheid kreeg! - voor my dan ligt Uw brief van 28 september, waarin U de onderstelling uitspreekt’, dat de lezing van Uw vorigen my ‘misschien een beetje boos gemaakt’ heeft. Boos? Waarom? Omdat wy het over allerlei menschen, zaken en gebeurtenissen niet ééns zyn? Welk begrip vormt U zich toch van myn rede en van myn redelykheid? Waarom zouden Uw vereering voor den ‘grooten democraat’ Jaurès, Uw sympathieën voor den politieken slampamper en weetniet Aristide Briand, de natuurlyke vader-voor-1/3 van Adolf Hitler en het hitlerisme - de beide andere partners en compères in de Drieëenheid waren Ramsay MacDonald en David Lloyd George - en Uw bewondering voor den in myn oog walgelyken Léon Blum my ontstemmen ten Uwen opzichte?

Wat wylen den H. Aristide, den Vredesapostel, aangaat, kent U myn gevoelens. In myn nieuwe boek, met de derde revisie waarvan ik nu gereed ben en dat dus binnen heel kort het licht zal zien, memoreer ik een paar van zyn Staatsmannelyke^a prouesses, en onthul ik het geheim, hiér¹ ‘de polichinelle’! van zyn grenzen-maar-niet-kostelooze, frauduleuze populariteit all over the World. Wie, onder 's mans vergoders, na kennisneming van myn demonstratie geen tranen van schaamte over zyn argeloosheid voelt ontbranden, die ‘verdient des mynslaafs lot in 's aardryks ingewanden’... in figuurlyken zin, wel te verstaan.^b A tout péché miséricorde!

Van den, moreel torenhoog boven Aristide uitstekenden Jaurès zeg ik, in dit tweede en laatste deel van myn herinneringen, wat er, naar myn oordeel, van hem te zeggen valt. Ik geef hem de eer zoowel als de blaam die hem toekomen, en ik hoop oprechtelyk dat de kennisneming van myn critiek op 's mans politiek beleid, dat den oorlog heeft aangetrokken zooals een bliksemafleider het hemelvuur!, u niet te zeer zal

a Heldendaden

1 Publiek geheim.

b Voor elke zonde is er vergeving

[p. 372]

grieven. Que voulez-vous? Ik ben geen democraat, ben het nooit gewéést, en wat blyft er, aan den politieken mensch Jaurès, te bewonderen over abstraction faite de son democratisme? (Is er, in uw oogen, iets goeds hoegenaamd, in en aan den anti-democraat Mussolini, onder wiens régime ik misschien niet zou wenschen te leven, wiens côté ‘commediante’ ik nièt voorby zie, maar die Italië gered heeft van de communistische regressie en die, waarom dit te ontkennen? groote en grootsche dingen tot stand heeft gebracht.) - (r.s.v.p.)

Maar laat my nu eerst Blum onder handen nemen, Blum die Uw opgetogenheid óók al gaande heeft gemaakt, Blum van wien U memoreert dat hy ‘een van de oprichters der Revue Blanche is geweest’. Is dat een titre de noblesse? En een voldoende verdienstelykheid om hem de heerschappy te verzekeren over een groot land? (Ik onderstel en hoop, voor U!, dat U aan de moreele waarde, de moreele betekenis van den uitslag der jongste algemeene verkiezingen: een cynieke, impudente buitverdeeling tusschen radicalen, socialisten en communisten... de radicale dieven van Stavisky-Chautemps² et Cie - gedékt en weer opgevischt door Blum, Thorez³ en Cie, ik denk, zeg ik, dat de nationaal-onzydige observator ‘au balcon de l'Europe’⁴ die U bent hierover in Uw^c for intérieur nét zoo zult denken als ik. Eén stinkende^d olla pudrida!

Hoe zou Uw oordeel luiden over een dergelyk monsterverbond in Holland? Of is alles geoorloofd, alles, wat de democratie en het socialisme in het zadel houdt of op het kussen brengt

Blum aan de Revue Blanche! Ik heb hem daar, een dertig jaar geleden nu, dikwyls ontmoet. (Ik zelf werkte, te-hooi en te-gras, aan de revue mee, schreef er, nu en dan, een artikel voor, o.a. een over Simplicissimus,⁵ het vóór den oorlog uitstekende duitsche weekblad.) De oprichters en de geregelde medewerkers van de r.b. heb ik allen gekend: de drie Natanzonen, waaronder twéé ‘hommes d'affaires’, Alexandre en Thadée, en één littérateur ‘Alfred Athis’, die alle drie, ofschoon dienstplichtig gegeven hun leeftyd, gedurende den oorlog buiten schot wisten te blyven.⁶ Alexandre scharrelde, tydens de ‘Mêlée’⁷, in ik weet niet meer wat, Thadée was leverancier van munitie, door anderen dan hém te verschieten! en Alfred, de jongste van het trio, had een veilig emplooi gevonden als militair scribe aan het Maison de la Presse. Léon Blum, die, in 1914, een jaar of veertig oud was, bleef óók, met zyn beide jongere broers, boven het krygsgewoel zweven, en fungeerde een poos lang als chef de cabinet van Marcel Sembat, minister van Proviandeering.⁸ Na den oorlog viel Jaurès' profetenmantel hem om de schouders,

2 De radicaal Camille Chautemps (1885-1963) was als eerste minister door het Stavisky-schandaal ten val gebracht. In juni 1937 zou hij Léon Blum als minister-president opvolgen.

3 Maurice Thorez (1900-1964), eerste secretaris van de Franse communistische partij, steunde de Volksfrontregering van Blum in het parlement. De communisten waren niet in de regering vertegenwoordigd.

4 Op het balkon van Europa (verheven boven het strijdtoneel): neutrale landen als Nederland en Zwitserland.

c Diep in uw hart

d Potpourri

5 Alexander Cohen, ‘L'Allemagne irrespectueuse’ in La revue blanche, 26 (1901), p. 413-432. Cohen noemde het satirische blad Simplicissimus (München 1895) een uitzondering op de regel, dat ‘le lent et positif esprit allemand, rebelle aux allusions fines, réfractaire à la raillerie élégante’ is. (de zware en ernstige Duitse geest, wars van fijnzinnige toespelingen, ongevoelig voor elegante scherts) Hij gaf vooral commentaar op tekeningen van Th.Th. Heine en Bruno Paul.

6 De drie broers Natanson, Alexandre (1866-1936), Thadée (1868-1951) en Louis-Alfred (1873-1932), waren zonen van een rijke Poolse immigrant. Alexandre Natanson was directeur van La revue blanche. Louis-Alfred schreef in het blad vanaf mei 1897 onder de naam Alfred Athys toneelkritieken, Thadée publiceerde kunstkritieken.

7 Eerste wereldoorlog.

8 De schrijver en socialist Marcel Sembat (1862-1922) was van 1914-1915 minister van openbare werken.

[p. 373]

en sedert dién is zyn politieke werkzaamheid, in en buiten de Kamer, met name in zyn Populaire, één ononderbroken aaneenschakeling geweest van échecs en imbecilliteiten. Herinner U zyn campagne voor Frankryks éénzydige ontwapening; zyn dag aan dag door de gebeurtenissen gelogenstrafte maar onbeschaamd herhaalde voorspellingen aangaande Hitlers machteloosheid en de wisse zegepraal der Sozialde-mokratie; zyn aansturen op oorlog met Italië -^e ‘l'idée de cette paix me fait horreur! heeft de kerel in zyn Populaire durven schryven! - niet uit sympathie voor den Negus die hem even veel, ik bedoel even weinig, kon schelen als de “onafhankelykheid van Abyssinië”, maar uit democratische afkeer van Mussolini. Een afkeer waarin U, ik wéét het, deelt. Maar zoudt U, om deze antipathie te koelen, heel de wereld opnieuw in vlam willen zetten, zooals de ignobele ^f Blum, de “embusqué” van 1914-'18, dit zou gedaan hebben als hy gedurfd had, en niet, mét een ander half-honderd van zyn parlementaire kameraadjes, dank zy de bedreiging met Maurras’^g ‘coùteau de cuisine’, de zekerheid had gehad dat het signaal tot den ‘oorlog voor den vrede’ (sic!) ook het sein zou zyn geweest tot zyn eigen exterminatie.

A propos van Maurras,⁹ zyn veroordeelingen krachtens een speciaal voor hèm gefabriceerd wets-artikel - de z.g.n. ‘loi-Maurras’! - zyn gevangenneming en opsluiting binnen het ùùr na de uitspraak van het Hof van Cassatie, vindt U, in de collectie knipsels die ik U tegelyk met dézen toezend, een groot aantal waarvan de lezing U misschien zal verwonderen. Ik weet niet òf U fransche dagbladen leest, en, zoo ja, wélke! Maar ik acht de mogelykheid niet uitgesloten dat U, afgaand op Havas-berichten en op de weldenkend-bezadigde conformistische stilzwygendheid, si j'ose dire, van Handelsblad, N.R.ct. e.t.q. in de meening verkeert dat Maurras’ kerkering in Frankryk geen haan heeft doen kraaien, en dat (Léon Blums Populaire dixit)^h ‘la nouvelle de l'arrestation du sinistre individu a produit dans tout Paris une sensation de vif soulagement’. Alles wordt goed genoeg geacht, en alles is, de facto, goed genoeg voor Demos in het algemeen, en, in het bizònder, voor de ongeneeslyke idiotie der lezers van den Populaire, het officieele hoofdorgaan der s.f.i.o., waarin Blum, jaren aaneen, orakelend, de tegenstrydigste en door de feiten voortdurend te schande gemaakte voorspellingen heeft gesecreteerd, zonder dat zyn geestelyke voedsterlingen daar ooit ook maar de geringste aanstoot aan namen.

En nù

Met al zyn onbeschaamdheid, die grenzenloos is, en die, God betere

e De gedachte aan deze vrede is mij een verschrikking!

f De van krijgsdienst vrijgestelde

g keukenmes.

9 Charles Maurras had op 22 september 1935 in een artikel in L'action française de 140 leden van het Franse parlement met de dood bedreigd die een manifest tegen de fascistische agressie van Mussolini in Ethiopië ondertekend hadden. ‘Ceux qui poussent à la guerre doivent avoir le cou coupé. Comme la guillotine n'est pas à la disposition des bons citoyens, ni des citoyens logiques, il reste à dire à ces derniers: vous avez quelque part un pistolet automatique, un révolver ou un couteau de cuisine! Un arme, quelle qu'elle soit, devra servir contre les assassins de la paix dont vous avez la liste. Propagez-la, propagez-la!.’ (Zij die tot de oorlog aanzetten moet de hals afgesneden worden. Omdat de guillotine niet ter beschikking van de goede burgers, noch van de logische burgers staat, blijft er niets anders over dan te zeggen tegen deze laatsten: u hebt wel ergens een automatisch pistool, een revolver of een keukenmes! Een wapen, welk dan ook, moet tegen de moordenaars van de vrede, waarvan u de lijst hebt, gebruikt worden. Zegt het voort, zegt het voort’)
Op 10 januari 1936 werd een wet (‘de wet Maurras’) aangenomen die als delict bedreiging niet gevolgd door gewelddaden strafbaar stelde. Deze wet werd op Maurras toegepast, toen hij op 13 januari 1936 zijn bedreigingen tegen de 140 hernieuwd had en op 14 en 15 mei 1936 de minister-president Léon Blum in L'action française met enkele keukenmessen dreigde. Maurras werd op 12 maart 1936 voor het eerste artikel tot vier maanden veroordeeld, en op 23 mei 1936 tot acht maanden vanwege de Santé-gevangenis.

h Het nieuws van de arrestatie van het sinistere individu heeft in heel Parijs een gevoel van sterke opluchting veroorzaakt.

[p. 374]

't! door zyn aanhang voor moed wordt versleten, is monsieur le président du Conseil Léon Blum de lamentabele speelbal van de communisten, van Jouhaux,¹⁰ van de uiterst-linksche elementen in zyn eigen party, die hem zonder genade en zonder respyt den weg opdryven dien hy, als hy in staat was iets te willen en zyn wil dóór te zetten, nièt op zou gaan! De communisten, die hem in hun kranten honen en hem uitjouwen op hun vergaderingen:ⁱ ‘Blum à l'action!... Blum au poteau!’, steunen hem in de Kamer, of onthouden zich daar van stemmen als zy de volstrekte zekerheid hebben dat hy tóch op een meerderheid kan rekenen. Zy zouden den erbarmelyken ‘cher camarade’, die hun, waar hy niet anders kan, alles laat doen wat zy verkiezen, en die hun vergaderingen, waar hy uitgescholden wordt, door de politie laat beschermen!, zy zouden, zeg ik, den cher camarade niet graag missen! Zy krygen hun bevelen uit Moscou: ‘Blum ondermynen maar hem handhaven!’. .. Tot nader orde[r]! Blum wéét dit alles heel goed en óók dat hy geen genade te wachten heeft van de Thorezsen en de Duclos,¹¹ voor wie hy een^j ‘social-traître’ was, is, en blyft. Maar hy is hun gevangene, een levend lyk in hun handen! Aan den anderen kant, rechtsch, houden hem de radicalen staande, de radicalen wier verkiezings-campagne in 1932 door Stavisky was bekostigd en die nóg niet zyn bekomen van de verwondering dat zy, na februari 1934, nog bestaan als politieke party. Roemlooze^k survie, die zy, tegen contante betaling! te danken hebben aan de communisten, die, den 6den en den 7den februari (1934) net zoo hard^l ‘A bas les voleurs!’ schreeuwden als de royalisten en de andere nationalisten van diverse pluimage, maar zich, drie dagen later, als varkens op de markt verkochten aan Sarraut, minister van Binnenlandsche Zaken onder Doumergue,¹² - en de man van het^m ‘Le communisme, voilà l'ennemi!’ - van wien zy, in ruil voor hun toekomstige onthouding by de anti-dieven-beweging, een vrybrief kregen, een a prioristischen ‘aflaat’ (vide Tetzel!), ook voor hun onwèttigste propaganda, plus de toezegging van den steun der radicale party by de e.v. algemeene verkiezingen. Marché conclu, en bezégeld, op 12 februari, door een algemeene staking van 24 uur:ⁿ ‘pour la défense des Institutions républicaines’ (!!!) en waaraan alle kleine ambtenaren en werklieden in dienst van den Staat deelnamen met expliciete in stemming der regeering! Ik heb dat hier in Toulon bygewoond. Prachtig!...^o Et voilà, monsieur, pourquoi votre fille est muette, en hoe het komt dat er 72 communisten in de Kamer zitten, zes dozyn communisten zonder wier steun de ellendige Blum, die hén haat en vreest zooals zy hém haten en verachten, zich niet staande zou kunnen houden. Pouah!

10 Leon Jouhaux (1879-1954) was vanaf 1909 secretaris-generaal van het Franse vakverbond cgt, dat in 1936 versterkt was door de terugkeer van het afgescheiden communistische vakverbond cgtu. Jouhaux was een prominent lid van het Volksfront en een onmisbare steun voor de regering.

i Blum in actie... Blum tegen de muur!

11 Jacques Duclos (1896-1975) was vanaf 1926 lid van het centrale comité van de Franse communistische partij. In 1931 trad hij toe tot het politieke bureau en het secretariaat van de partij, waar hij na Maurice Thorez de tweede man was.

j Sociale verrader.

k Overleven.

l Weg met de dieven!

12 Oud-president Gaston Doumergue (1863-1937) leidde van 9 februari 1934 tot 8 november 1934 de regering.

m Het communisme, dat is de vijand!

n Voor de verdediging van de republikeinse instellingen.

o En zie daar, meneer, waarom uw dochter stom is.

[p. 375]

Nu Blums regeerings-beleid! Vindt U hem ‘fascistisch’ genoeg? De vryheid van vergaderen, de hooggeroemde^p ‘liberté d'opinion’, zyn, virtueel, afgeschaft in de Republiek, voor al de partyen, organisaties, politieke groepeeringen etc. die niet tot de bende-Blum-Thorez en consorten behooren. Tegen de vryheid van drukpers heeft de regeering een, door de Kamer al aangenomen¹³ maar voor den Senaat nog aanhangig wetsontwerp ingediend, waarby vergeleken de ‘Ordonnances’ van Polignac¹⁴, die den val van Charles x veroorzaakten -^q ‘Aux armes, citoyens, pour vos libertés menacées!’ - en de perswetten onder Napo-léon le Petit¹⁵, legislatieve idyllen zyn. Om U een benaderend begrip te geven van dezen aanslag op een der Heiligste Rechten van den Mensch en Staatsburger - heb ik den democratischen toon goed te pakken? - resumeer ik hier één der artikels van Blums worg-ontwerp: De regeering kan zoowel den invoer van bùitenlandsche als den uitvoer van bmnenlandsche publicaties verbieden. Wie, extra muros, wil weten wat er in Frankryk voorvalt, die heeft zich maar te abonneeren op den Populaire, het officieele orgaan van móssieu le Président du Conseil, op l'Humamté, op l'Oeuvre, of op welke andere min of meer rykelyk uit de ‘fonds secrets’ gesubsidieerde krant van het Front Populaire ook. Wat de nièt-of-anti-front populacière publicaties aangaat, van de Action Française af tot en met het Journal des Débats, die hoeft de buiten-lander niet te lezen!

Om te voorkomen dat, van het groote aantal knipsels tegelyk met dezen gepost, één Uw blik zou kunnen ontgaan, sluit ik hiér het artikel in door Blum, dd^o 15 januari 1934, aan het hoofd van zyn Populaire gepubliceerd. De would be-worger van de Vryheid van Drukpers, was, op dat recente tydstip, de radicale stavisqueux Camille Chautemps, nù, in de hoedanigheid van minister van Staat - zonder portefeuille! - een steunpilaar en een ornament van het cabinet Blum! De worger van van-daag, Léon Blum, destyds in de oppositie, wilde van het projet-Chautemps niet hóóren, en hy kantte zich voornamelyk, zooals U zult zien, tegen de ‘correctionalisatie’ van de overtredingen der perswet... de essence en het mèrg, nù, van zyn éigen wetsontwerp! Sloeg ooit verachtelyker politicien zichzelf met schaamtelozer cynisme in het aangezicht dan deze Blum, wèlgenaamde^r ‘fleur’ de fumier parlementaire? (r.s.v.p.!)

Ik zou nog tién bladzyden kunnen volschryven over Blums palinodieën, zyn bedrieglykheid, zyn^s bassesse d'ame, de geborneerdheid van zyn internationaal-politieken gezichteinder, die hem het werk der radi-

p Meningsvrijheid.

13 Op 19 maart 1935 had het Franse parlement een aanvullende tekst over beroepsjournalisten op de arbeidswet aangenomen. Daarbij werd hun beroep wettelijk erkend. Dit bracht de journalisten materiële voordelen, de instelling van een salarisschaal en de perskaart. Door gesalarieerden te worden, leverden journalisten een deel van hun onafhankelijkheid en vrijheid in.

14 Prins Jules de Polignac (1780-1847) was van november 1829 - juli 1830 ministerpresident van koning Karel x van Frankrijk (koning van 1824-1830). Polignac bereidde de verordeningen van juli 1830 voor, die de juli-revolutie veroorzaakten. Bij de eerste verordening werd de persvrijheid opgeheven. Nadere bepalingen kondigden de vernietiging van persen en de zetterij aan bij kranten die de wet zouden overtreden.

q Te wapen, burgers [aanhef van de Marseillaise]

15 Na zijn verkiezing tot president van de Franse republiek op 10 maart 1848 stelde de prins-president Lodewijk Napoleon Bonaparte (1808-1873) het dagbladzegel weer in en verhoogde hij de borgstelling voor het uitgeven van kranten. Voor krantenverkoop op de openbare weg was een officiële vergunning nodig, terwijl krantenartikelen ondertekend moesten verschijnen.
Na zijn staatsgreep van 2 december 1851 verbood keizer Napoleon in (1851-1870) het lezen van kranten in kazernes. Kranten hadden om te verschijnen een keizerlijke vergunning nodig, de borgstelling bleef en de regering kreeg opnieuw het recht een verschijningsverbod (tijdelijk of definitief) op te leggen. Er kwam een stelsel van officiële waarschuwingen. Napoleon ui wilde in 1867 zijn regime liberaliseren. De perswet van 13 maart 1867, aangenomen in 1868, maakte een einde aan de noodzaak voor een vergunning voor het uitgeven van een krant. Het dagbladzegel werd verlaagd, maar de borgstelling bleef. Overtredingen van de perswet werden niet langer door de regering, maar door de rechter afgehandeld.

r Bloem van de parlementaire mesthoop.

s Laag karakter.

[p. 376]

calen: Frankryks ondergang, doen voltooien en verhaasten.^t A quoi bon?

Ik wil alleen nog even wyzen op zyn despotisme, de dwingelandy van een zwakkeling!

1^o - Guimier, president van den raad van Administratie der Agence Havas is, tegelykertyd, directeur van het dagblad Le Journal, dat, in altyd uiterst gematigde termen, oppositie voert tegen Blums binnenlandsche en buitenlandsche politiek. Journal en Agence Havas hebben niets met elkaar uit te staan? N'importe! Blum plaatst de Agence voor dit dilemma: òf Guimier moet aftreden als voorz. v/d raad van Administratie, òf de subsidie, sedert jaar en dag door de achtereenvolgende regeeringen aan Havas uitbetaald, wordt ingetrokken.^u C'est a prendre ou a laisser! Exit Guimier, dien ik niet beklaag - hy is een^v ‘brasseur d'affaires’, die my niet in het minst interesseert, en Havas was altyd, ook onder zyn scepter, onderdanig genoeg, submissie, die, o.a. bleek uit het stelselmatig verzwygen van informaties die de regeering onwelgevallig waren.¹⁶

2^o - Frangois Latour, lid van den paryschen Gemeenteraad, onderteekent, met een aantal collega's^w (‘sans préoccupation politique d'aucune sorte’), een adres aan den Staatsgevangene Charles Maurras, adres waarin geen syllabe van critiek voorkomt op de regeering die hem op bevél deed veroordeelen en hem op de onelegantste manier kerkerde, en waarin alléén hulde wordt gebracht aan Maurras^x ‘pour les services rendus à la cause nationale’. De bladen hebben het adres nauwelyks afgedrukt, of Blum ontslaat François Latour als secretaris-generaal van het comité van organisatie der Tentoonstelling van 1937¹⁷! Bassesse d'ame of nièt, zeer geachte en hooggeschatte heer van Ravesteyn? (r.s.v.p.!)

Ik laat het hierby voor van-daag, groet U heel vriendelyk en wensch U al wat U wenschelyk voorkorfyt voor het jaar o.h. 1937

t.à.v.

Alexandre Cohen

Ik gaf myn uitgever last U myn boek toe te zenden, instructie waaraan hy, naar ik verwacht, zal voldoen. Ik zie Uw bespreking van myn zwanenzang met belangstelling tegemoet.

Hebt U Gide's ‘Retour d'u.r.s.s.’¹⁸ gelezen? -^y Remarquable!

t Waar is dat goed voor

u Stikken of slikken.

v Zakenman met veel ijzers in het vuur,

16 De Volksfrontregering van Léon Blum gaf vanaf het begin blijk van ernstige reserves tegenover het nieuwsagentschap Havas. Het persbureau vormde een geduchte macht. Bovendien bestonden er nauwe banden met de grote banken, zoals de Banque de Paris et des Pays-Bas. Links had herhaaldelijk het nieuwsmonopolie van Havas gekritiseerd. Blum wilde eerst de reclame-activiteiten van de nieuwsafdeling scheiden. Later werd er over nationalisatie van het persbureau gesproken. Niets werd uiteindelijk besproken, maar ten slotte werd op 4 november 1937 Pierre Guimier, directeur van Le journal, een van de kranten die het vijandigst tegenover het Volksfront stonden, gedwongen af te treden als lid van de raad van bestuur van Havas.

w Zonder enige politieke bijgedachte.

x Voor diensten bewezen aan de rationele zaak.

17 Wereldtentoonstelling in Parijs.

18 André Gide (1869-1951) geloofde in de jaren dertig meer en meer in de bevrijding van het individu door het communisme. Hij ging in 1936 als eregast naar de Sovjet-Unie, waar hij in aanwezigheid van Stalin en Molotov op de eretribune bij het Lenin-mausoleum de grafrede op Maxim Gorki hield. Uit Gides reisverslag Retour de l'u.r.s.s. (1936) bleek Gide - ingehaald als steunpilaar van het communisme - te zijn teruggekeerd als aanklager van het stalinisme.

y Opmerkelijk.