Officia Ciceronis, leerende wat yeghelijck in allen staten behoort te doen, bescreuen int Latijn

Van de deylinghe der dingen, welck totten noodtruft ende oorbaer van smenschen leuen dienstelick zijn.
Het ii. Capit.

Sommighe vanden dinghen die tot onderhout van smenschen leuen behoren, zijn sonder eenich leuen, als gout ende siluer, als oock alle tghene dat wter aerden voort comt ende andere dierghelijcke dinghen sommige zijn leuendich die hun bewegen, ende hebben een begeerte oft geneghentheyt der dingen: van welcke eenighe onredelick zijn, eenighe redelick. Onredelick zijn paerden, ossen, byen en dier-

[fol. 67r]

ghelijcke dieren: welcker behulp den menschen nut ende oorbaerlick is. Maer onder de redelijcke creaturen steltmen tweederley aert: van welck het een goeden, ende tander menschen zijn. Godsvruchticheyt ende heylicheyt versoent den goden: maer behaluen ende aldernaest aen de goden, mach d'een mensche d'ander alder nutste wesen. Soodanighen deylinghe oft ordeninghe isser oock mede vanden dinghen die schadelick zijn. ⁺Maer wantmen niet en ghelooft dat de goden yemant schadelick oft hinderlick zijn: soo stelle ic dese bezijden, ende vermoede gheen creature den menscen schadeliker te wesen dan de menschen malcanderen zijn. Die dinghen die ick gheseyt hebbe gheen leuen te hebben, zijn meest door smenscen wercken voortghebracht: soo dat wy die niet hebben en souden, waer des menscen hant ende conste daer niet toe ghecomen: die wy oock niet sonder smenschen beschickinge en souden ghebruycken. Want sonder des menschen moeyten ende naersticheit en souder geen ghenesinghe van crancheyden, geen seylage, gheen ackerbou, gheen vergaderinghe noch bewaringhe van vruchten moghen gheweest zijn: soo en soudmen ooc de dinghen, die by ons oueruloedich zijn, niet wt gheuoert hebben: noch het ghene dat

+ Geen creatuer en is den mensce nutter noch oock scadeliker dan de mensche.

[fol. 67v]

oock ontbreeckt ende wy behoeuen niet inne ghehaelt werden, waert dat de menschen sulcks niet en benaerstichden ende besorchden. Van ghelijcken en souden daer gheen steenen (die ons nut zijn om gebruycken) wter aerden gehouwen werden: noch yser, noch coper, noch gout, noch siluer en mochter wt het verborghentste der aerden ghegrauen werden, sonder des menschen hant ende arbeyt. Maer hoe soudmen int beghinne huysen ghecregen hebben, door welcke wi van hette ende coude beschermt werden: oft hoe soudemen die (oft si daer al gheweest waren) onderhouden ofte weder op gherecht moghen hebben, indien die oft door storm, oft door aertbeuinghe, oft door outheyt veruallen waren, en hadde tghemeen leuen niet gheleert in sulcke dinghen hulpe te soecken aen den menschen? voecht hier noch by de waterleydinghen, die deylinghen ende ledinghen der riuieren, die beuochtighinghen der velden, de dijcken teghen de vloeden de hauenen die met handen ghemaect zijn: welcke dinghen men sonder des menschen arbeydt niet en soude moghen hebben. Wt alle welcke ende noch vele andere saken blijckt, dat wi in gheender wijse en souden hebben moghen ghenieten den oorbaer ende profijt datmen

[fol. 68r]

heeft wten dinghen die gheen leuen en hebben, sonder den arbeydt ende behulp van des menschen handen. Maer wat orbaer oft ghemack souden ons doch de dieren doen sonder des menscen behulp? want die eerste vinders oft ondersoeckers vant profijt datmen wt elck beest souden moghen ghenieten, waren ooc seker menschen. Noch wy en soudense op dese teghenwoordighe tijt oock niet weten te betemmen, te weyden, te hoeden, oock gheen baet daer af connen ghenieten sonder de menschelijcke hulpe: door welc de schadelijcke dieren ghedoot ende die oorbaerlijck moghen zijn gheuanghen werden. Hoe soud' ick de menichte der consten vertellen sonder welcke het leuen gheen leuen en ware? wie soude de crancken helpen? wat lust, wat maniere van leuen, wat verchieringhe souder byden ghesonden zijn, waert dat dye consten ons hier mede niet besorchden? met alle welcke des menschen leuen soo heerlijck verchiert ende soo verre vander dieren maniere van leuen verscheyden is. De steden en mochten voorwaer sonder vergaderinghe van menschen niet ghebouwen noch bewoont werden. Waer wt oock de wetten ende steden inne ghestelt zijn, het recht beschreuen is, ende

[fol. 68v]

oock goede leeringen, daer door men wel ende salichlijcken mach leuen. Na welcke saken de goedertierenheydt der herten ende eerbaer schaemte geuolcht zijn: in sulcker manieren dat der menschen leuen te beter beschermt is, ende wy oock door gheuen, ontfanghen, ende door wisselen oft manghelen gheen noodtruftighe dinghen ghebreck en hebben. Ick blijue langher in dese dinghen dant wel noot is: want wie isser doch die tghene daer Panetius veel woorden inne ghebruyct, niet claerlic en merct, te weten datter gheen capiteyn in d'oorloghe, noch gheen prinche in zijn pallays eenighe groote oft oorbaerlijcke saken sonder menschen behulp en heeft mogen volbrenghen? daer werden Themistocles, Pericles, Cyrus, Agesilaus, ende Alexander van hem verhaelt: seggende dat si sulcke treffelijcke saken sonder menscen bystant niet volbracht en hebben, ende ghebruyct also in een welbekende sake, onnoodtruftighe ghetuyghen. Maer ghelijc wy door eendracht ende vrientschappe der menschen grooten oorbaer ende profijt ghenieten: soo en vintmen ooc gheen so gruwelijcke schaden, die d'een mensche van d'ander niet ghedaen en werdt. Daer is een boeck vant steruen der menschen beschreuen door den vermaerden ende welsprekenden

[fol. 69r]

Peripateticum Dicearchum. Int welcke hi verhaelt hebbende vele verscheyden saken, als ouer wateren, pestilentien, verwoestinghen, ende snelle vergaderinghen van menichten der beesten (door welcke vele menschen vernielt oft bedoruen zijn) ten laetsten daer tegen bewijst datter noch al veel meer menschen, ooc ellendiger vermoort zijn door tgewelt van menschen, als door oorloghe oproer ende diergelijcken, dan door alle andere ellendicheden, hoedanich die oock zijn. Maer want hier geen swaricheyt en valt, soot elc licht merct dat d'een mensce den anderen aldermeest nut is oft hinderlick: soo achte ick de eygen nature ende aert der duechden te wesen: dat si veel herten der menschen onderlinge vereenighe ende die tot henlieder oorbaer te samen voege. ⁺Daeromme schrijftment altsamen de moeyelike naerstige consten toe: soo watter oock inden dinghen die gheen leuen en hebben, oft int ghebruyck ende handelinghe vanden wilden dieren nuttelijck oft profiteliken tot smenschen leuen gheschiet. Maer der menschen vlijtighe ende vaerdighe naersticheyt tot vermeerderinghe zijnre hauen, werdt ooc noch door de wijsheyt ende duechde vanden oprechte mannen aengheport. Want alle duechde strect haer tot drie saken: waer of het eene

+ Vereeniginge der menscelike herten, is der duechden rechte aert.

[fol. 69v]

is om te kennen wat in elck dinck de loutere ende suyuere waerheydt is: wat met elck dinck wel ouer een compt, watter wt volcht, watter wt gheboren werdt, ende wat d'oorsake sy van elck dinck: het ander is om die beroeringhe des herten te besatighen ende de begheerlicheyden ghehoorsaem te maken onder de redene: het derde is omme den ghenen daer wy mede verkeeren oft ons mede versellen, matelijck ende verstandelick te connen gebruycken, wiens naersticheyt ons tghene dat nature heyscht genoechsaem ende oueruloedich doet hebben: door welcke wy oock endtlijck (indien ons yet leedts gedaen werdt) tquaet van ons drijuen, ons seluen wreken ouer de ghene die ons bestaen hebben te crencken, ende hemluyden straffen so vele dat de rechtuaerdicheyt ende menschelijcheyt toe laet. Maer door wat middelen men hier toe comt, datmen des volcx gonste verweruen ende de vercreghene behouden mach, sal ick verclaren ende dat onlancx nae desen, doch moet ick eerst een weynich voor segghen. Isser oock yemant die niet en weet dat de fortuyne groote macht heeft ouer beyde zijden, so in voorspoedighe als in teghenspoedighe saken? want als wijse voorwint ghenieten, so vercrijghen wy ons wenschen: maer blaest sy

[fol. 70r]

ons teghen, soo zijn wy truerich. Dese selfde fortuyne toont haren aert in sommige dinghen seltsamer dan in sommighe. Seltsaem bruyct zy haer macht in dinghen die sonder leuen zijn, als in storm, onweder, schipbrekinghe, aertbeuinge, ende brant: voorts oock inden beete, aenual ende ghequel der slanghen, sprinckhanen ende ander dieren, doch en gheualt dit soo ghemeen nyet: maer int vernielen van gantse heyrleghers (als onlancx van drie, ende dickmael van vele gheschiet is) in nederlaghen van d'opperste regenten, als cortelinghe vanden heerlijcken edelen man ghebuerde: hier en bouen noch inden hate van tghemeen volck, ende daer door ooc (te weten door des volcx haet) het vlieden, balingschap ende ellende vanden besten ende welverdienden burgheren, ende wederomme hier tegens, macht, victorie, eere ende deser ghelijcke voorspoedighe saken: alle welcke soo wel teghenspoedighe als voorspoedighe saken (hoe wel dit gheuallen zijn) en moghen nochtans niet geschieden sonder menschelijck toe doen, behulp ende naersticheyt. ⁺Dit dan verstaen zijnde, staet my voorts te seggen hoe wy svolcx ionste tot onsen orbaer mogen verwecken ende aenlocken: welcke mijne redene (al viel si al wat lanck)

+ Camillus verdreuen.

[fol. 70v]

moghelijck te corter sal schijnen, als si tegen den grooten oorbaer (die si in haer begrijpende is) ghehouden werdt.