Logo DBNL
Sinne- en minnebeelden. Deel 2. Inleiding en commentaar (1996)

Sinne- en minnebeelden. Deel 2. Inleiding en commentaar

(1996)–Jacob Cats–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

III Verantwoording

1 De keuze van de basistekst

Van Cats' Sinne- en minnebeelden zijn geen handschriften overgeleverd. Wel bleven van Adriaen van de Venne enkele voortekeningen van embleemprenten bewaard. Daarnaast bestaat er een foto van diens voortekening voor de eerste titelprent voor Silenus, gedateerd 1616; de verblijfplaats van het origineel is onbekend.

De embleembundel is tijdens het leven van de auteur verschillende keren in druk uitgegeven. Nu kan een editeur uitgaan van de editio princeps uit 1618, van de laatste tijdens het leven van de auteur verschenen uitgave, of van één van de tussenliggende edities.1 Wanneer wordt overwogen welke van die edities in aanmerking komen om te dienen als uitgangspunt, als zogeheten basistekst van deze nieuwe studie-uitgave, vallen de meeste op grond van een aantal criteria af.

De bundel werd in de loop der tijd bewerkt en herzien. Nog in 1618, het jaar van de eerste editie, breidde Cats Silenus Alcibiadis uit met 102 prozacommentaren en negen jaar later herzag hij het gehele werk, dat hij voor een belangrijk deel herschreef en van een nieuwe structuur voorzag. Het kreeg toen als titel Proteus ofte minne-beelden verandert in sinnebeelden (1627) en de wijzigingen werden toegelicht aan de hand van een aparte verantwoording, de ‘Aenspraecke’. In deze vorm dienden zowel de embleemprenten als de tekst als basis voor de eerste uitgave van Cats' verzameld werk en ook een aantal latere waren hierop gebaseerd.

Mede hierdoor lijkt Proteus eerder dan een van de uitgaven van vóór 1627 als basistekst in aanmerking te komen. Bovendien valt het van veel andere edities - meestal sterk - te betwijfelen of ze de goedkeuring van de schrijver hebben gehad. De drukken die tussen ca. 1629 en ca. 1645 op de markt werden gebracht, voldoen niet aan de door Cats in zijn ‘Aenspraecke’ gewenste vorm: ze zijn of onvolledig, of zijn in een vorm gegoten waarin men van het origineel weinig of niets meer terugvindt. Dit geldt niet alleen voor het formaat en de verzorging, maar ook, en dat is van groter belang, voor de opbouw en de omvang van het boek. In feite beperkt de keuze zich tussen Proteus uit 1627 en Alle de wercken van 1655 (en in aansluiting hierop die van 1658, twee jaar voor de dood van de dichter gepubliceerd).2

Uit het voorwoord van de uitgever Jan Jacobsz Schipper wordt niet duidelijk of Cats zich heeft ingelaten met de totstandkoming van het eerste verzameld werk. Schipper verhaalt:

Ick dan 't gemelde werck voldruckt, by een vergadert, en een exemplaer laten inbinden hebbende, vertoonde het selfde den Autheur, te weten den Heer Cats, den 12 Augusti 1655 met bygaende verklaringen dat sijn Ed[el]heit nu het stuk kon sien, dat ick met groote moeyte, tijt en kosten, als soo veel bladeren en konst-platen genoegsaem uytbeelden, by een gebracht had.

Waarna hij een ooggetuigenverslag geeft van hoe verrast Cats was:

Ick merkte, naer my docht, dat de Heer Cats op dit gesichte verstelt en verbaest stont, dat soo grooten beslag van bladeren, en van soo verscheyden stoffe, eerst uyt sijn herssenen, en daer na uyt sijn penne was voortgekomen [...].3

De dichter zal zich bij de voorbereiding hebben beziggehouden met het persklaar maken van zijn nieuwe verzameling gedichten die vóór 1655 nog nooit waren uitgegeven, maar er zijn geen aanwijzingen dat hij na 1627 zelf nog iets aan Proteus heeft veranderd.4

Wat is er behalve dit gegeven tegen in te brengen de tekst van Alle de wercken uit 1655 of 1658 als basis voor de editie te kiezen? Twee overwegingen: het is het streven een studie-uitgave van de Sinne- en minnebeelden te presenteren en niet een onderdeel van een verzameld werk. Als de veronderstelling gerechtvaardigd is dat Cats na 1627 niets meer aan zijn bundel heeft gewijzigd, ligt het meer voor de hand om die tekst te kiezen die dateert uit de tijd van ontstaan en ook via die uitgave aspecten als aard, functie en publiek, en de plaats van het werk binnen de embleemtraditie te onderzoeken. In dit geval is er sprake van een verschil van achtentwintig jaar. Daarnaast kan men de kwaliteit van de prenten laten meewegen bij de keuze. Vergelijking van de beide uitgaven laat zien dat de nieuw gestoken gravures uit 1627 mooier van druk zijn.

Op grond van de bovenstaande afwegingen is gekozen om een exemplaar van Proteus uit 1627 als uitgangspunt te nemen. De druk uit dat jaar is ‘completer’ dan de editio princeps, waarin het proza nog niet is opgenomen (en die dus niet de vorm heeft waarin de bundel zijn grootste invloed heeft gehad), hij heeft gediend als basis voor latere uitgaven, en - wat het zwaarst weegt - hij bevat als enige een expliciete verantwoording van de auteur zelf, waarin hij uiteenzette waarom hij afstand nam van de vorige versies, zijn boek herschreef en de structuur veranderde. Aan deze uitgave valt ongetwijfeld de meeste autoriteit toe te schrijven.5

Wel zijn in Bijlage 3.2 alle oorspronkelijke Nederlandse gedichten uit 1618 opgenomen, aangevuld met de overige teksten uit die uitgave die later werden vervangen of zijn komen te vervallen, zodat de huidige lezer niet alleen in staat wordt gesteld alle teksten uit 1618 te raadplegen, maar ook redelijk snel kan zien welke wijzigingen Cats doorvoerde. De prozagedeelten die in een paar gevallen in 1627 niet meer werden opgenomen, staan nu als bijlagen bij de betreffende emblemen.6

Om praktische redenen is als basistekst één van de drie exemplaren uit het bezit van de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag gekozen, namelijk die met het signatuur 758 b 16. De leestekst van deze nieuwe studie-uitgave is op dit exemplaar gebaseerd. Een volledige collatie van (alle) bekende exemplaren was binnen de duur van het project niet haalbaar. Daarom werden van ongeveer dertig exemplaren van Proteus in openbare collecties de posities van de katernsignaturen - of wanneer ze onbruikbaar waren de kopregels - en de paginering vergeleken; daarnaast werd de finger print-methode toegepast. Deze partiële collationering heeft maar weinig afwijkingen aan het licht gebracht.7

Hoewel de verzameling Emblemata moralia et aeconomica (1627) slechts door een faux-titre van Proteus wordt gescheiden, is deze tekst buiten beschouwing gelaten. De bundel, met een eigen signering en paginering, is feitelijk een bewerking van Cats' vroegere Maechden-plicht (1618) en staat duidelijk op zichzelf.

 

Ten behoeve van het lees- en verwijsgemak en om de complexe bundel overzichtelijker te maken is in deze uitgave gekozen voor een indelingssysteem waarbij Cats' emblemen telkens als volgt worden afgedrukt:

 

Het amoureuze deel (a):

i. Latijns motto
  [prent]
i.a.1 Nederlands motto
  Nederlands gedicht
i.a.2 Latijns motto
  Latijns gedicht
i.a.3 Frans motto
  Frans gedicht
i.a.4.a Eerste citaat
i.a.4.b Tweede citaat etc.

Het maatschappelijke deel (b):

i.b.1 Nederlands motto
  Nederlands gedicht
i.b.2 Latijns motto
  Latijns gedicht
i.b.3 Frans motto
  Frans gedicht
i.b.4 Citaten
i.b.5 Latijns proza
i.b.6 Nederlands proza

En de godsdienstige afdeling (c):

i.c.1 Nederlands motto
  Nederlands gedicht
i.c.2 Latijns motto
  Latijns gedicht
i.c.3 Frans motto
  Frans gedicht
i.c.4 Citaten
i.c.5 Latijns proza
i.c.6 Nederlands proza

De plaatsing van de citaten wisselt in het origineel. In de eerste afdeling staan de citaten onder de prent, in de tweede en derde afdeling komen ze na het proza, een enkele keer in directe aansluiting daarop. Deze feitelijke volgorde is in een moderne typografie moeilijk te handhaven en

maakt het verwijzen minder inzichtelijk. Daarom hebben in deze uitgave alle losse citaten per afdeling een vaste plaats gekregen, namelijk categorie 4 die volgt op de Franse gedichten. Het voordeel is dat van elke toelichting bij of verwijzing naar deze vierde categorie meteen duidelijk is dat het om een los citaat gaat en zij op deze wijze categorisch zijn terug te vinden.

Slechts nu en dan week ook Cats van zijn eigen stramien af; hij liet dan onderdelen weg of voegde extra teksten toe. Deze toevoegingen zijn doorgenummerd binnen het gehanteerde systeem.


Vorige Volgende