Aenmerckinghe op de tegenwoordige steert-sterre en drie lofdichten op Philips van Lansbergen

(1986)–Jacob Cats– rechtenstatus

Regelnummers proza verbergen

[pagina 49]
Aenmerckinghe op de tegenwoordige steert-sterre
[pagina 50]
De titel is als volgt weer te geven: ‘Opmerkingen over de thans aanwezige komeet en de huidige ontwikkelingen, zowel hier (in ons land) als in andere landen. Met een uiteenzetting over de juiste kennis, benodigd om alle tekenen des hemels en vreemde sterren te interpreteren op een goede en lovenswaardige manier - dit alles bij wijze van nieuwjaarsgeschenk, bestemd voor alle verstandige mensen.’ De titelgravure is te zien als een illustratie bij r. 149 e.v. van de Tsamen-sprake, het tweede onderdeel van het pamflet. Rechts zien we dan de heren Gheen-aert en Wel-hem, en links de heer Reyn-hart, die optreedt als arbiter in de discussie. Het is zeer waarschijnlijk dat verschillende onderdelen van de afbeelding symbolisch moeten worden opgevat. Te denken valt bijvoorbeeld aan de hond (een bekend symbool voor trouw) en aan de houding van de handen; Welhem en Gheen-aert maken de gebaren van twist en tweedracht, Reynharts rechterhand maakt het gebaar van de vreeswekkende waarschuwing, terwijl het gebaar van zijn linkerhand wellicht dat van de trouw aan het gegeven woord is. (Vgl. J. Bulwer, Chirologia, p. 189, G; p. 155, S, V.) Nader onderzoek zal mogelijk de precieze betekenis van de gehele afbeelding aan het licht kunnen brengen. Het onderschrift bij de afbeelding is Jesaja 51:22: ‘Zo zegt uw Here, de Here en uw God, die de rechtszaak van zijn volk verdedigt: Zie, Ik neem uit uw hand den beker der bedwelming; den kelk mijner grimmigheid zult gij niet langer drinken.’
[pagina 51]

[pagina 53]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 1Ga naar margenoot+De Gecommitteerde Raden vande Heeren Staten van Zeelant, 2Gesien ende gheexamineert hebbende, dese aenmerckinghe op 3de Steert-sterre, hebben Gheadvoyeert ende Advoyeeren byGa naar margenoot3 4desen den Druck daer af ghedaen, Consenteerende dat de selveGa naar margenoot4 5soo dit exempelaer is luydende, voorts sal moghen doen 6drucken, ende binnen de Provintie van Zeelandt vercoopen, 7Gedaen int Hoff van Zeelandt tot Middelburgh den ij. Ianuarij, 81619. 9My present 10i. borreel.Ga naar margenoot10

[pagina 55]
Ga naar margenoot+BedenckingheGa naar margenoot+ By ghelegentheyt van de jegenwoordighe Steert-Sterre, Op deGa naar margenoot+ vergaderinghe van de huydendaechsche Synode. ALs Godes weerde Soon, der menschen waren HoederGa naar margenoot+ Vercoos hier op der Eerd' een Maget tot sijn Moeder,Ga naar margenoot+ En dat hy 't arme volck genade quam aen-bien,Ga naar margenoot3 Wert aen des Hemels throon een nieuwe Sterr' gesien:Ga naar margenoot4 5[regelnummer] Een Sterr', een wonder Sterr', die tegens ander SterrenGa naar margenoot5-6 Quam stieren haren loop, en ging den geest verwerren En sluyten toe den mont van al den grooten hoop, Die meynden te verstaen des hemels hoogen loop.Ga naar margenoot8 Een Sterr', een wonder Sterr, een Leytsman van de Wijsen,Ga naar margenoot9-12 10[regelnummer] Die om den nieuwen Vorst te loven en te prijsen Verlieten 't Oosters lant, en traden na den Stal, Waer in doen lach het Kint dat Vader was van al. Een ander nieuwe Sterr' heeft haer vergulde stralen, Met ongewoonen glans, op 't Aertrijck laten dalen, 15[regelnummer] Als door het Fransche lant om Godes suyver woort Wiert over al gepleecht dien grouwelijcken Moort,Ga naar margenoot16 Ga naar margenoot+En even-wel nochtans, door Godes wonder wercken, Der Martelaren bloet was als het zaet der Kercken,Ga naar margenoot18 En Godes heylich volck, int midden van de doot, 20[regelnummer] Wiert tot het recht geloof noch meer als oyt genoot. Wat bracht dees Sterre goets? God quam sijn uyt-vercoren Begroeten op een nieu, en wert als nieu geboren,Ga naar margenoot22 Niet in der ossen stal, maer in een sacht gemoet, Verweckt door sijne doot, gereynicht door sijn bloet. 25[regelnummer] GOD laet nu wederom haer thoonen in de wolcken Een ongewoone Sterr', dies is het hert der volcken Verslagen en verbaest; dus staet een yder stil,Ga naar margenoot27
[pagina 57]
En wacht met vrees en angst wat dit beduyden wil. Coom Godes ware Soon, coom ware Son, coom weder,Ga naar margenoot29 30[regelnummer] Coom naerdert uwe Kerck, en dael nu immers neder Met dijnen weerden geest, en Goddelijcke cracht, Ter plaetse daer u werck met vlijt nu wert betracht. Geeff dat dit nieuwe Jaer, en dese nieuwe SterreGa naar margenoot33-34 Vernieuw' ons ouden mensch; drijff, lieve God, drijff verre, 35[regelnummer] Drijff uyt ons Neder-lant dien vreemden Tuymel-geest,Ga naar margenoot35 Die over al het hert der vromen maeckt bevreest. Coom ware Vrede-vorst, en stel doch in de stedeGa naar margenoot37 Van desen langen twist dijn Goddelijcken vrede: Geeff dat der menschen hert verhart gelijck een steen,Ga naar margenoot39-40 40[regelnummer] Door dijnen sachten geest mach weder werden een.

[pagina 59]
Ga naar margenoot+Tsamen-Sprake NopendeGa naar margenoot+ de ieghenwoordighe Steert-Sterre. Wel-hem. HEden tusschen ses en seven, Sach ick 't nieu Ghesterte sweven,Ga naar margenoot2 Daer nu yder, vrouch en laet, Door de gantsche stadt van praet. 5[regelnummer] Soo 't u niet en sou mis-haghen, 'k Woud' u hier wel wat van vragen, 'k Wou wel hooren vast besluyt,Ga naar margenoot7 Wat dit teycken doch beduyt. Gheen-aert. Jck en heb my noyt vermeten,Ga naar margenoot9 Ga naar margenoot9-28 10[regelnummer] Yet van s'hemels loop te weten,Ga naar margenoot10 Of van teyckens te verstaen, Die de Sterren wijsen aen. Ic en weet van Ram, noch Stieren, Die ontrent den hemel swieren, 15[regelnummer] Want ick houde meest van al, Vanden os die staet op stal. Jck en ken geen ander Visschen, Als die goet zijn voor de disschenGa naar margenoot18 Ic en weet van Crabb' of Creeft, 20[regelnummer] Als die ons het water geeft.Ga naar margenoot20 Waer toe moghen som'ge dwasen, Nu en dan ons ligghen rasen,Ga naar margenoot22 Datter by en om de Maen, Wonderlicke Dieren staen? 25[regelnummer] S'hemels throon is niet geschapen,Ga naar margenoot25 Noch voor koeyen, noch voor schapen, 't Is geluck, en groot gewin, Can den mensch daer comen in.Ga naar margenoot28
[pagina 61]
Wel-hem. 'k Heb nochtans wel hooren seggen 30[regelnummer] Van die dit uyt willen legghen, Datmen noyt comeet en siet, Die niet sijn vergif en schiet.Ga naar margenoot32 Hy beduyt off diere tijden,Ga naar margenoot33 (Soomen seyt) off sware strijden, 35[regelnummer] Ofwel swarten hongers noot,Ga naar margenoot37 Ofwel groote Meesters doot; Som wijl oock verholen grepen, Dieder veel int nette slepen, Off verandering' int lant, 40[regelnummer] Dees ter eer, en die ter schant. So ghy neerstich wilt doorsoucken D'oude schrijvers en haer boecken Ga naar margenoot+Ghy sult vinden, voor gewis, Dat dit soo de waerheyt is. 45[regelnummer] Oock indien men gaet bespeuren Watmen heden, siet gebeuren, Ist niet claerder als den dach Dat de Sterre wat vermach?Ga naar margenoot48 Sien wy niet veel selsaem dingen? 50[regelnummer] Veelderley veranderingen? Sien wy niet een nieuwe stantGa naar margenoot51 Rijsen door t'geheele lant? Maer om dat daer by te laten,Ga naar margenoot53-54 Laet ons van wat anders praten, 55[regelnummer] Laet ons mercken off dit VierGa naar margenoot55-56 Nergens thoont sijn cracht, als hier. 't Schijnt dat ooc in ander landen Vry wat wonders is voor handen, Spaignen, seytmen, hout den voetGa naar margenoot59-60 60[regelnummer] Diemen nu in Hollant doet. Al die hooge zijn verheven Moeten daer nu reden gevenGa naar margenoot62 Van veel dingen lang bedeckt, Diemen nu int lichte treckt. 65[regelnummer] Elck die wat heeft op sijn leden,Ga naar margenoot65 Is niet al te wel te vreden,
[pagina 63]
Js benepen en bevreest, Maer die groot zijn aldermeest. Lerma leyt daer heen getoogen,Ga naar margenoot69-100 Ga naar margenoot69 70[regelnummer] Die soo hoog was op-ghevlogen, Die de grootste was in 't hoff, Leyt nu neder in het stoff: Dat zijn streecken! hier en boven Is den Cardinael verschoven,Ga naar margenoot74 75[regelnummer] En Voëda, goet gheselGa naar margenoot75 Js al mede buyten 't spel.Ga naar margenoot76 Gheen-aert. Waerom dunckt u dit so wonder? Placht den Blixem en den donderGa naar margenoot78 Niet te treffen over alGa naar margenoot79 80[regelnummer] 't Sop der bergen, niet het dal?Ga naar margenoot80 Groote luyden cleyn te maken, Sijn nu schier gemeene saken, 't Schijnt het is nu iuyst een tijt, Dat een licht sijn staet ontglijt.Ga naar margenoot84 Wel-hem. 85[regelnummer] Midd'ler tijdt is uyt Bohemen Mè wat sonders te vernemen,Ga naar margenoot86 't Mocht Mathias daer wel gaen,Ga naar margenoot87 Alst Philips hier heeft ghedaen.Ga naar margenoot88
[pagina 65]
Oude vryheyt te verbreken,Ga naar margenoot89 90[regelnummer] Mettet sweert Gods woort te preken, Door gewelt en menschen bloet Dwang te stellen aen t'gemoet,Ga naar margenoot92 Al met strengheyt in te dringen,Ga naar margenoot93 Niet te spreken als van dwingen, 95[regelnummer] Aen te nemen vreemden Raedt Omghevoert door eygen baet,Ga naar margenoot96 Hant-gevesten te verachten,Ga naar margenoot97 Niet te passen op de clachtenGa naar margenoot98 Die de goeGhemeynte doet, 100[regelnummer] Set de Princen uyt haer goet. Wel, wat dunckt u, sou de sterre Hare cracht wel alsoo verre Strecken uyt, dat dese roe Haer mach sijn geschreven toe? Geen-aert. 105[regelnummer] 'k Houd' dit al te mael voor leuren,Ga naar margenoot105 En al watmen siet gebeuren Wil ick weten noch verstaen, Dies en treck ickt my niet aen. 'k Laet dees na de steert-ster soecken,Ga naar margenoot109 110[regelnummer] Ga naar margenoot+Die niet droomen als van boucken: Jck (want t'is my beter weert)Ga naar margenoot111-116 Ga naar margenoot111 Houd' de Koye mette steert. Soomen tot my seyt, coom eten, Dat en sal ick niet vergeten. 115[regelnummer] Maer de steert van dese Sterr' Swiert voor my al wat te ver.Ga naar margenoot116 Lestmael hoord' ic eens vertellen, Datter een van dees gesellen, Die de Sterren, Son, en Maen 120[regelnummer] Willen op haer duym verstaen, Datter een ging in de Sterren Kijcken, gapen, sien, en werren,Ga naar margenoot122 En ter wijl hy besich was Viel hy in een diepe plas. 125[regelnummer] Seg my, zijn't niet groote sotten, En wel weerdich om bespotten,Ga naar margenoot126
[pagina 67]
Die soo verre, die soo hooch Loopen met haer ydel oogh?Ga naar margenoot128 Die den hemel willen meten, 130[regelnummer] En voor-seggen veel secreten, End' en mercken niet het quaetGa naar margenoot131 Datter voor haer deure staet? Ick verricht mijn eygen saken, En ick latet yder maken 135[regelnummer] Na sijn sin, en best geval, Elc voor 'tsijn, en God voor al.Ga naar margenoot136 Wel-hem. Wel hoe dus? zijn dan de menssenGa naar margenoot137-148 Ga naar margenoot137 Anders niet dan drec en penssen?Ga naar margenoot138 Sal ons hooft, gelijck een swijn, 140[regelnummer] Staech na d'eerd' gebogen zijn?Ga naar margenoot140 Neen, wy zijn van God geschapen, Niet om eeckels op te rapen,Ga naar margenoot142 Off te sitten by den heert,Ga naar margenoot143 Off te wroeten in der eert. 145[regelnummer] Maer veel eer om aen te merckenGa naar margenoot145 Godes wonderlijcke wercken, Daer in dient den tijt besteet, Alsmen niet te diep en treet.Ga naar margenoot148 Dan hier coomter een getreden;Ga naar margenoot149 150[regelnummer] Die sal ons, met beter reden,Ga naar margenoot150 Connen spreken (soo ick acht) Vande Sterr', en van haer cracht. Dees (na dat ick sie sijn wesen)Ga naar margenoot153 Can wel sonder spellen lesen,Ga naar margenoot154-156 155[regelnummer] Want voorwaer ten schijnt geen geck, Maer een vogel met een beck. HEer, wy hebben lang gesproken, En malcander 't hooft gebroken, Om te weten, wat bediet 160[regelnummer] Dees Comete, diemen siet. Opent ons doch u gevoelen,Ga naar margenoot161 En beneemt ons ydel woelen, Hy is weerdich, datm'hem prijst,Ga naar margenoot162
[pagina 69]
Die den slechten onderwijst.Ga naar margenoot164 165[regelnummer] Seg, sal't weer gaen op een kerven?Ga naar margenoot165 Salder Prins off Coning sterven? Sal't int lant nu anders gaen, Alst voor desen heeft gedaen? Isser dieren tijt voor handen?Ga naar margenoot169 170[regelnummer] Salder pest off sieckte branden?Ga naar margenoot170 Seg, waer toe den hemel neygt,Ga naar margenoot171 Off wat dit ghesternte dreygt.Ga naar margenoot172 Ga naar margenoot+'k Weet gy hebt doch alle morgen,Ga naar margenoot173 Met veel neersticheyt en sorgen, 175[regelnummer] Waer genomen, en gelet, Hoe de Sterr' haer keert, en set. Reyn-hart. Hola! door al dit gewagen,Ga naar margenoot177 Soum'een boer sijn cunst af vragen:Ga naar margenoot178 Sachtjens wat, en niet te breet,Ga naar margenoot179-180 180[regelnummer] Of gy crijgt wel cort bescheet. Wie sal seggen int bysonder,Ga naar margenoot181 Wat dat ons bediet dit wonder? Wie derff seggen over-luytGa naar margenoot183 Wat dit teycken doch beduyt; 185[regelnummer] Dan of yemant schoon wat wiste,Ga naar margenoot185-186 Of besyden af wat giste, Wie wil doch in desen tijt Daer van spreken breet of wijt. Wie can doch door menschen vondenGa naar margenoot189 190[regelnummer] 'sHemels diepten recht doorgronden, Zijn dees saken niet te hooch Voor des menschens duyster oogh?Ga naar margenoot192 'sHemels teyckens te bedijden, Dunct u dat oock niet te strijden 195[regelnummer] Tegens 't woort en hooch gebodt Van den alleen wijsen God? God en is niet wel te vreden, Dat den dommen mensch wil treden In sijn diep-verborgen raet,Ga naar margenoot199 200[regelnummer] Die ons verr' te boven gaet. Vliet, seyt hy, dees loose liedenGa naar margenoot201
[pagina 71]
Die daer teykens gaen bedieden; Onder u zy niet genoemt Die van waer te seggen roemt,Ga naar voetnoot† 205[regelnummer] God die doet den wijsen rasen, En hy steltse by de dwasen, Als hy dingen noch bedeckt,Ga naar margenoot207-208 Wt des hemels teykens trect.Ga naar voetnoot†† 'k Weet dat veel geleerde luyden 210[regelnummer] Dit wat anders willen duyden, Dan den gront, en rechten sinGa naar margenoot211 Heeft al vry wat cruymen in.Ga naar margenoot212 't Is genouch voor ons te weten, Dat de steerten der Cometen 215[regelnummer] Voor gewis ons beelden aff Teykens van des Heeren straff.Ga naar voetnoot* Latet ons daer laten blijven,Ga naar margenoot217 En den geest niet hooger drijven,Ga naar margenoot218-219 Maer ons lichaem buygen neer, 220[regelnummer] Dat God 't quade van ons weer. Dan wilt ghy een regel weten,Ga naar margenoot221-228 Hoemen teykens en Cometen, Wt moet legghen, en verstaen, Hoort ick sal't u wijsen aen: 225[regelnummer] Wilt sulck een bedietsel geven, Dat verbetering' van leven Mach ontstaen in elcx gemoet, Soo is u uytlegging' goet.

[pagina 73]
Ga naar margenoot+NaerderGa naar margenoot+ op-merckinge over de Cometen ende andere teykens des hemels. ALsoo den Autheur van het voor-gaende gedicht schijnt in hetGa naar margenoot1 selve, door voorstellinge van dry persoonen van verscheydenGa naar margenoot2-3 bedenckinghe, te hebben willen af-beelden het ghemeeneGa naar margenoot3-4 gevoelen der menschen in materie van Gesterten (dat veeltijts in5drien sich schijnt te verdeelen) Soo heeft ons goet gedacht watGa naar margenoot5 naerder opmerckinge over dese voorgeslagen bedenckinge den gunstighen Leser voor te stellen, op dat hy wat breeder stoffe soudeGa naar margenoot7 Ga naar margenoot7 moghen hebben om van dese ende dierghelijcke saken yet wes te connen oordeelen. Wy houden dan, volgens het voor-ghesteldeGa naar margenoot910gedicht, datter zijn dry-derley soorten van menschen, elck op eenGa naar margenoot10-11 bysondere wijse van de Ghesterten des hemels ghevoelende, van de welcke de eerste soorte de sterren en teykenen des hemels soo veel toeschrijven, datse meynen alle het doen ende laten van alleGa naar margenoot13 menschen int gemeen, ende van yder mensche int bysonder, niet15alleenlick daer door veroorsaeckt te wesen, maer daer en boven als inde selve ghelesen, ende daer uyt voorseyt te connen werden. De tweede soorte, in tegendeel van het voorgaende, gansch aende aertsche dingen als vernaghelt ende vast gemaeckt zijnde, trecktGa naar margenoot18 sich de Sterren en teyckens des hemels (t'sy dan ghewoonlick ofteGa naar margenoot19-2020ongewoonlick) int alderminste niet aen, als dinghen die niet om t'lijf en hebben: achtende nauwelick de pijne weert haer ooghenGa naar margenoot21 op te slaen ten hemel om die te beschouwen, ofte haer sinnenGa naar margenoot22-23 innewaerts te trecken om die te bedencken. Die vande derde soorte, de middelmaticheyt verkiesende, houden het ghebruyckGa naar margenoot2425ende beschouwinghe soo van ghewoonlicke Sterren als vande Cometen ende diergelijck gheoorloft en loffelick; bemerckendeGa naar margenoot26-28 de selve niet verder dan ghelijck hier naer breder sal gheseyt werden. Ga naar margenoot+Wat aengaet het ghevolen vande eerste soorte van menschen,Ga naar margenoot29-4130te weten van de ghene die het gheluck ende ongheluck eens yders uyt de sterren willen afnemen, alhoewel het selve inde hoofden van vele, door de misleydinge van eenige waen-wijse
[pagina 75]
Sterre-geleerde, seer diepe is geplaetst, Evenwel nochtans stellen wy als vast en seker dat het selve niet alleenlijck by alle Godsali-Ga naar margenoot3435ghe behoort afgekeurt ende geheelijck verworpen te werden, als strijdende tegens de eeuwige voorsienicheyt Godes, als de menschen belastende met onnutte sorge, ende als duydelijck ende oock by goede gevolch-redenen in Gods woort verboden zijnde,Ga naar margenoot38 Jere. 10. 2. Deut. 18. 9. Maer daer en boven dat het selve, alsGa naar margenoot3940schadelijck voor het borgerlick leven, gantsch en al in vergetentheyt en ongebruyck behoorde gebracht te werden. De redenen van t'gunt voorschreven is, hier int bysonder byGa naar margenoot42-43 te brengen soude vry wat te lanck vallen voor desen tijt: t'sal misschien elders te passe comen. Dit is allenthalven blijckelick,Ga naar margenoot4445selfs by de daghelijcksche ondervindinghe, dat het meerendeel vande gene die hun met dese gheluck-voorsegginghe zijn bemoyende,Ga naar margenoot46 veeltijts niet anders en doen, als datse de ooren vandeGa naar margenoot47-51 ghene diese gehoor geven, verrijcken met woorden, maer vullen haer eygen beurse metter daet, ende voor een ydel toecoomstich50gewin draghen sy, met meerder sekerheyt, het jeghenwoordighe met hun wech. Eene van de oude wijs-gierige, strijct dese slachGa naar margenoot51 Ga naar margenoot51-53 van volck, met een geestige maniere van reden-cavelen, aerdelickenGa naar margenoot52 deur, in deser manieren: De Waer-seggers (seyt hy) sullen u off voorspoet toe-seggen, ofte wel tegenspoet: Indiense u voorspoet toeseggen,Ga naar margenoot5455ende daer en volgt niet na, soo suldy ellendich zijn, door ydele hope, ende 't vergeefs wachten. Indiense u tegenspoet voor-seggen, ende dattet gelogen zy, soo suldy qualijcken daer aen zijn, altijt sitterende door ydele vreese. Indiense u ongeluck toe-seggen, ende dattet uGa naar margenoot58 over-coomt, soo zijdy tweesins catyvich, d'eerste-mael door vreese van hetGa naar margenoot5960toecomende ongeval, ten tweeden door 't gevoel van het tegenwoordige.Ga naar margenoot60 Indiense u voorspoet toe-seggen, ende het gewert u, soo en isset oock selfs dan niet ter degen, want het langduyrich hopen ende verlangen sal u deGa naar margenoot62 Ga naar margenoot+smaeck van u toecomende vreucht gantsch ende al vruchteloos maken. Want sekerlick t'gunt datmen tusschen hopen ende duchten, naer65een heet ende langh-duyrich verwachten, ten langhen lesten eerst becoomt, is voor al dier genouch betaelt. In der vougen, hoemenGa naar margenoot66 dese sake went off keert, sy valt altijt qualicken uyt voor de gene die na dese ketelende beuselingen het oore jeucket. Want ten isGa naar margenoot68 niet min een aerdige, als waerachtige spreucke, die van deseGa naar margenoot6970voorseggers geseyt wert, Quantum Astronomi metiuntur, tantumGa naar margenoot70-71 Astrologi mentiuntur. Om welcke ende andere redenen hier te lang om verhalen, zijnder wel te rechte scherpe wetten tegens
[pagina 77]
soodanige bedriegers der eenvoudige by de gheschrevene rechten ghestelt L.5.C. de Malef. & Mathem. Nemo aruspicem consulat velGa naar margenoot74-7975Mathematicum, nemo ariolum. Augurum & vatum prava confessio conticescat. Chaldæi ac cæteri, quos maleficos ob facinorum magnitudinem vulgus appellat, nec ad hanc partem aliquid moliantur. Sileat omnibus perpetuò divinandi curiositas. Etenim supplicio capitis ferietur gladio vltore prostratus, quicunque jussis nostris obsequium denegaverit. 80Wat het gevoelen van de tweede soorte van menschenGa naar margenoot80 belangt, voorwaer ick en weet niet wat de selve mogen dencken,Ga naar margenoot81 Ga naar margenoot81-91 waerom sy lieden metten hoofde oppe-waerts van God almachtich gheschapen zijn, ofte waerom den selven goeden God soo veel heerlicke schepselen (die sijne heerlickheyt verclaren, ende hetGa naar margenoot8485werck sijner handen vercondigen, gelijck David seydt Psal. 19.1.)Ga naar margenoot85 recht boven hun hoofden, soo opentlick ende int gesichte vanGa naar margenoot88-89 yder, heeft gestelt; nademael sy-lieden de selve als ongemerctGa naar margenoot89 daer henen willen laten gaen, de zenuwen van alle hare vijff sinnen alleenlic op-spannende om eenige ydele ende nietige90dingen na te jagen, die in vergelijckinge van de hooge ende hemelsche schepselen minder zijn als stoff der aerden. Soude-men niet met veel beter gront ende bondiger redenen, het zilver ende gout mogen laten in de diepten der aerden, daer het van God almachtichGa naar margenoot93 schijnt als verborgen, ende de menschen ontleyt teGa naar margenoot9495wesen, op dat den sulcken door de moeyelickheydt van dat te becomen, de begeerte daer van soude aff-legghen, liever danGa naar margenoot+datmen de selve met soo bloedigen arbeyt ende menichvuldige ghevaerlickheydt, schier uytten affgront selfs, immers uyt het inghewantGa naar margenoot98 der aerden zoo vierichlicken soude gaen op-halen. EnGa naar margenoot99100dencken soodanige menschen niet, dat hoese dieper in der aerde graven, hoese verder van den hemel aff-wijcken? En wetense niet dat na de ordeninge der dingen, gelijck die by God van denGa naar margenoot102
[pagina 79]
beginne gestelt is, hoe eenich schepsel hooger is, hoe het selveGa naar margenoot103 oock heerlicker ende suyverder is? Ende in tegendeel van dien,105hoe eenich dingh aertscher ende onreynder is, hoe het leegerGa naar margenoot105 geplaetst is? Het water is van suyverder aert als de aerde, dies isset in sijn oorspronckelicke gestaltenisse hoogher als de aerde; de lucht is edelder als het water, het vier als de lucht, den hemel als het vier, ende dien volgende elck na gelijckmaticheyt sijnerGa naar margenoot109-110110reynicheyt, oock hooger in gelegentheyt ofte gestaltenisse. HetGa naar margenoot110-112 welcke oogh-schijnelick alsoo zijnde, soo zijnse dan dwaeslick bedocht, die de hoochste ende mitsdien de suyverste dingen, die God de Heere ons als open ende voor oogen gestelt heeft, achterGa naar margenoot113-114 rugge laten, ende gaen daerentegen gelijck mollen in de aerde115ligghen wroeten, om t'gunt dat by gevolgh van de voorgaendeGa naar margenoot115-116 reden-cavelinghe het onsuyverste van allen moeste zijn, ghenouchsaemGa naar margenoot116-117 in spijt van God almachtich op te halen ende te voorschijn te brengen. Sy doen dan wel ende wijsselick, die hare herten ende oogen eerbiedelick ten hemel verheffende, beschou-120wen de heerlickheyt des Scheppers in die plaetse daer de onse teGa naar margenoot120-121 soucken is. Ende onder dese begrijpen wy die van het derde ghevoelen hier vooren aengheroert, ende houden dat soodanigen gebruyckGa naar margenoot123 ende beschouwinghe des hemels ende der sterren, volghens den125inhout der H. Schrift, niet alleenlick volcomelick gheoorloft sy; maer oock sonderlinge dienstich voor het menschelick gheslachte.Ga naar margenoot126 Dan, om wat naerder hier van te handelen, dient gelet dat deGa naar margenoot127 Gesterten en loop des hemels ofte ordinare ende ghewoon, ofte extraordinare ende ongewoon zijn: nopende de ghewoonlickeGa naar margenoot129130ofte ordinare, wy houden dat de selve niet alleenlijck totGa naar margenoot130 onderscheydinge der tijden en saysoenen des Iaers, tot kennisseGa naar margenoot+van Vloet en Ebbe des Zees, tot bestieringe vanden Schip-vaert;Ga naar margenoot132 maer selfs oock tot voor-wetenschap van het ghewoonlick weder in elcke tijden des jaers, en selfs oock daer en boven in135verscheydene andere ghevallen (Luc. 12. 54.) dienstich ende gheoorloftGa naar margenoot135 te zijn. Wat aengaet de ongewoonlicke verschijninghe van sterren, ofte eenige veranderinge in den loop der hemelscher lichten, wy houden dat de selve ontwijfelicke teykenen zijn dat God almachtich als dan voor heeft yet sonderlincx ende buytenGa naar margenoot139-140140gewoonte op den aertbodem int werck te stellen als by exempel. Ten tijde Josue lesen wy de Sonne en Mane stille gestaen teGa naar margenoot141 hebben, ten eynde Gods volck een volcomen victorie soude wech
[pagina 81]
dragen van hare vyanden, Ios. 10. 13. Ten tijde Hiskie ginck deGa naar margenoot143 Sonne thien linien te rugge, om den Coninck, die sijn leven145ontseyt was, van vijfthien jaer byvouchsel tot sijne dagen te versekeren, Esa. 38.8. Reg. 4.20. Ten tijde vande geboorte Christi,Ga naar margenoot146 isser een nieuwe sterre aenden hemel gesien geweest loopende rechts teghens den loop van andere sterren, om de Wijse vanGa naar margenoot148 oosten te leyden tot den nieuwen geboren Coninck der Ioden, den150Salichmaker des werelts, Matth. 2. 2. Ten tijde van Christi dootGa naar margenoot150 aen het cruyce, wert de Sonne duyster van de seste tot de neghender ure, om te betuyghen den doot vanden Vorst des levens. Matth. 27. 45. welcke duysternisse gesien sijnde byGa naar margenoot153 Ga naar margenoot153-156 Dionisius Areopagita Athenienser, een voortreffelijck Sterre-ge-Ga naar margenoot154155leerde, niet veroorsaeckt te werden door eenighe ghewoonlickeGa naar margenoot155-156 Eclipsis, (midts de Mane doen vol was) riep uyt; Ofte het maeckselGa naar voetnoot156 des werelts moet t onder gaen, ofte den God der natueren is in lijden. Ezechiel, van Gode gelast sijnde den onderganck Ægipti te voorseggen, stelt voor eerst als voorboden dese extraordinaris
[pagina 83]
160teykenen, Wanneer ick u uyt doen sal (seyt hy) wil ick den hemelGa naar margenoot160-164 bedecken, ende sijne sterren verduysteren ende de Sonne met wolcken overdecken, ende de Mane sal niet meer schijnen, alle lichten des hemels wil ick aen u laten doncker werden, ende ic wil eene duysternisse in uwen lande maken, spreeckt de Heere. God dreycht oock sijn volck datterGa naar margenoot164165teykenen onder hun sullen zijn, ende aen haren zade, om dat syGa naar margenoot165 den Heere haren God niet gedient en hebben met vreucht endeGa naar margenoot+lust des herten, Deut. 28. 47. Godes woort getuycht evenwel datGa naar margenoot167 voor de toecomste Christi teykenen sullen zijn in Sonne ManeGa naar margenoot168 ende Sterren. 170Wt allen welcken duydelick connende bevonden werden dat ongewoonlicke teykenen des hemels, die by God den Heere aen de menschen verthoont werden, voor het meerendeel sijn als voorboden van eenighe toecomende swaricheden op der aerden. Soo en is niet vreemt dat van alle oude hercomen Sterren metGa naar margenoot174175Steerten, en dierghelijcke teykenen by de treffelickste verstanden van alle eeuwen zijn gheacht gheweest als voorbeelden vanGa naar margenoot176 eenighe sonderlinghe veranderinghe onder den menschen, meestendeel hellende tot eenighe droevige uyt-coomste, en midts dienGa naar margenoot178 met hare vierighe en bloedige straelen als Godes Roede inde lucht180verthoonende; waer van dit de tacken plachten te wesen DiereGa naar margenoot180 Ga naar margenoot180-182 tijden, Pestilentiale sieckten, aenstaende Oorlooghen, doot van Princen, en veranderinge inde staet vanden lande; Sulcx dat veelGa naar margenoot182 ervaren persoonen die hun werck maken van na te spooren d'oorsaken vant verloop vande staet van Landen ende rijcken den185Comeet, als een vande sonderlincxste voorboden van soodanige veranderinge, in haer Schriften zijn voorstellende. T'is oock (onses oordeels) in dese materie seer bedenckelick dat de PoetenGa naar margenoot187 (die al dickwils Propheten zijn) al hoe wel seer verscheyden vanGa naar margenoot189-190 tijde, nochtans gheensins verscheyden van gevoelen, ghenoechsaem190uyt eenen monde met uytgesochte schrick-woorden, de ysclicke vervaerlickheyt van dit vremde Ghesterte in hun gedichten ons hebben voorghestelt, de selve toeschrijvende gheheelick soodanige eygenschap en cracht als vooren is gheseyt. Welcker ghetuyghenisse (immers der voornaemster) wy goet hebbenGa naar margenoot194195gevonden, voor de gene die de tale verstaen, hier by te voughen, eensdeels om de cracht vande bysondere woorden, in dit stucGa naar margenoot196-197 aerdichlick naer den eysch vanden wercke by henlien ghebruyckt, den verstandighen int bedencken te gheven; anderdeel om dat uyt der selver ghedichten vry wat dieper op-merekinghen, als uyt
[pagina 85]
200t'gunt vooren is gheseydt, ghenomen can werden; ende ten lestenGa naar margenoot+om d'over een coomste van soo veel treffelijcke verstanden van verscheyden eeuwen in dese materie den leser voor ooghen te stellen. Wel aen dan, gunstighe Leser, laet ons dit wel-sprekendeGa naar margenoot203 volck met haer ander-halve-voet-woorden in haer eygen tale elckGa naar margenoot204205op een bysondere wijse eens hooren donderen.Ga naar margenoot205 Lucan. I. Phar.Ga naar margenoot206 Ignota obscuraæ viderunt sidera noctes, Ardentemque polum flammis, cæloque volantes Obliquas per inane faces, crinemque timendi 210[regelnummer] Sideris, & terris minitantem regna Cometam. Sil. Ital. lib. I.Ga naar margenoot211 Crine vt flammifero terret fera regna Cometes Sanguineum spargens ignem, vomit atra rubentes. Fax cælo radios, & saenâ luce coruscum 215[regelnummer] Scintillat sidus, terrisque extrema minatur. Idem. lib. 8.Ga naar margenoot216 Regnorum eversor rubuit lethale Cometes. Sen. in Octa.Ga naar margenoot218 Vidimus cælo jubar 220[regelnummer] Ardens, Cometam pandere infestam facem. Claudian. I. de Pro. rap.Ga naar margenoot221 Præceps sanguineo delabitur igne Cometes Prodigiale rubens.....crine minaci Nuntiat aut ratibus ventos, aut vrbibus hostes.
[pagina 87]
225[regelnummer] Idem.Ga naar margenoot225 Et nunquam cœlo spectatum impune Cometam. Idem. I. in cons. Manli.Ga naar margenoot227 Inde rubescentes ferali crine Cometœ. Manil. lib. I.Ga naar margenoot229 230[regelnummer] ..... Mutant qui scepta Cometœ. Idem.Ga naar margenoot231 Talia significant lucentes sœpe Cometœ, Ga naar margenoot+Funera cum facibus veniunt, terrisque minantur Ardentes sine fine rogos..... 235[regelnummer] Quin & bella canunt, ignes, subitosque tumultus, Et clandestinis surgentia fraudibus arma. Doch de Poëten en connen met soo schrickelicke woorden de Cometen niet beschreven hebben, ofte indien-men uytte Historien exempelen van de selve wil op gaen soucken, men sal bevinden240dat de daet ende werckinghe der selver de aff-beeldinghe diemen by de Poëten vint, veeltijts heeft beantwoort. Men ondervintGa naar margenoot241-245 by de oude Schrijvers, dat onder het Rijck van Carel de seste, Coning van Vranckrijck, een schrickelicke Comete tot Constantinopelen is ghesien gheweest, waer op is ghevolgt de gheboorte245van den valschen Propheet ende bedrieger Mahomet. Int westen
[pagina 89]
verthoonde haer een groote Comeet, ten tijde als Taburlan dienGa naar margenoot246-247 grooten Tyran soo veel menschen om-brachte, dat hy mette hoofden der selver op den anderen gehoopt, een muyr, ende als een bolwerck dede op-maken. Daer wiert een grousame Comete ghesien,250ten tijde als Bourbon Roomen plunderde, doch selffs daerGa naar margenoot250 doot bleeff. Dan den tijdt soude veel te cort vallen, dese ende dierghelijckeGa naar margenoot251 exempelen te verhalen, soo daer yemant begeerich is d'uytcomste ende werckinge der Cometen, ghelijck die in vele Historien bekent zijn, int breede ende by den anderen vergadert,255te sien; die lese het Bouck van Marcus Frythius, Ghedruckt totGa naar margenoot255 Norenburgh, al-waer hyer van alderley slach ghenouch vinden sal. Behoudens dat onse tijdt selffs (ghelijck veel oude luyden nochGa naar margenoot257 in memorie is) mede vry haer deel van Cometen ende haere werckinghe heeft ghehadt, ende onder andere is vermaert ende260bekent de Comete ghesien in den jare 1577. waer op dadelick alleGa naar margenoot260-261 dese lang-duyrige ende bloedige oorloghen zijn ghevolght. Men vint onder-en-tusschen luyden die van ghevoelen zijn, dat de Cometen, die sy lieden segghen uyt natuyrlicke oorsaken voort te comen, niet met allen en souden bedieden, ende datmenGa naar margenoot264 Ga naar margenoot+265daer op geen acht ter werelt behoort te nemen; brengende daerGa naar margenoot265-266 toe by de plaetse Jeremiae 10. 2. Ghy en sult der Heydenen wijse niet leeren, ende en sult u niet vreesen voor de teyckenen des hemels, als hen de Heydenen vreesen. Dan uyt de selve plaetse en can niet besloten werden 't ghene sy lieden meenen, maer veel eer het teghendeel270van dien; want eerstelick is te letten, dat den Propheet sprekende van Teykenen, ontwijffelick daer mede te kennen geeft dat de selve yet moeten beteeckenen; want andersins en soudent geen teykenen wesen: Ten anderen, en ghebiedt den Propheet niet datmen de teykenen niet achten en soude, maer datmen sich daer275voor niet vreesen en soude, te weten als hun de Heydenen vreesen, 't welck niet anders te seggen en is, dan datmen sich soo niet ontsetten en moet int aensien van dusdanighe teyckenen, datmen sich mistrouwen soude aen de genadige beloften van den goeden God,
[pagina 91]
toe-schrijvende alle toecomende swaricheden tot de cracht endeGa naar margenoot279280de werckinghe der teykenen, als de beweghende oorsaken van de selve, maer veel eer datmen vast vertrouwen moet dat de Heere, als oock heerschende over de ghesterten, de teykenen der Waersegghers te niete can maken, 'tJs oock claer in Godes woort dat alle 'tgunt God aldaer gebiet, niet te vreesen dat al 'tselveGa naar margenoot284-285285daeromme terstont veracht moet werden; als by exempel, God ghebiet de sijne de Castijdinge, ende van gelijcken de Overicheyt, die het lijff alleenlick verderven can, niet te vreesen; maerGa naar margenoot287-289 even-wel wil hy datmense beyde ten hoochsten sal achten, ende gade slaen. Aen-gaende de bewijs-reden die van de natuyrlickeGa naar margenoot289-295290oorsake der Cometen wert ghenomen, de selve en gaet mede niet vast, want schoon men het voor-brenghen der Cometen int gheheel de natuyrlicke oorsaken al wilde toe-schrijven ('t welck alsnoch niet claer ghenouch bewesen is) soo en soude daerom terstont niet volghen, dat de selve niet yet wes en soude beduyden,295ofte aff-beelden. Den Reghen-boghe wert buyten twijffel door natuyrelicke oorsaken voort-ghebracht, even-wel nochtans isset een teyken des verbonts tusschen God ende alle levende gedierte, Genes. 9. 12. Andere meynen dat indien de Cometen eenigheGa naar margenoot298 Ga naar margenoot+cracht hadden, dat de werckinge van de selve dadelick, ende ter300wijl sy staen ende ghesien werden, haer souden moeten openbaren: Want, segghense, sy en connen niet verstaen werden te wercken, alsse al vergaen ende te niete zijn. Dan die luyden bemercken de Cometen, als oorsaken van de swaricheden die na de selve volghen, 't welck ongheriemt is: alsoo de selve alleenlickGa naar margenoot304305moeten ghenomen werden als voor-boden van Godes toecomende straffe, ende niet als off den geessel selfs uyt haren steert, als van haer oorsaecke, voort-quame; het welcke wy voor eenGa naar margenoot307 Godsalich ghevoelen houden. Wy nemen ende beschouwen dan de teghenwoordighe Comeet, ende dier-ghelijcke teyckenen, als310waerschouwers van den ghenadighen God, die ons sijne straffe niet over den hals en placht te senden, dan naer duydelicke ende clare voor-vermaninghe van de selve, als gheensins ghelijck wesende sekeren quaden aert van honden, die bijten al-eer sy bassen, maer altijdt sijn voor-loopers ende boden vooren uyt315sendende, ten eynde den wech des Heeren, immers door vreese vanGa naar margenoot315-316 de aen-staende straffe, recht soude mogen werden gemaeckt. Wat de Comete, boven 'tgene wy hier int gemeen geseyt hebben,Ga naar margenoot317 beduyden mach, houden wy alleen aen Gode, ende den genen die
[pagina 93]
desenthalven eenighe bysondere openbaringhe van Gode mach320hebben ontfangen, bekent te zijn. Want 'tis (ons bedunckens) treffelick ende eerbiedelick van Ptholomeo gheseyt, Solos afflatosGa naar margenoot321 numine particularia posse prædicere, dat is, Alleene de gene die van Gode aen-gheblasen zijn, yet wes int bysonder, te connen voorsegghen. Ende daer op eyndigen wy Leser, dese onse325Bedenckinghe, ende schencken u dit na-volgende ghedicht, tot een Nieuwe Iaer. Nemet ten goede, ende Vaert wel.

[pagina 95]
Ga naar margenoot+Nievwe-Iaer-GifteGa naar margenoot+ Aen den Leser. Het Nieuwe Jaer is hier; het aertrijck gaet ontsluyten,Ga naar margenoot1 De botten puylen uyt, de boomen sullen spruyten,Ga naar margenoot2 Het cruyt, en veylich gras sal cruypen wijt en breet,Ga naar margenoot3 De bloemkens sullen staen elck op sijn best gecleet. 5[regelnummer] Den tijt, den nieuwen tijt sal nieuwe jeught gaen bringen Aen bergen, bosch, en dal, aen alderhande dingen: Al wat daer henen lach, begraven in het stoff,Ga naar margenoot7 Sal steken op het hooft, tot ciersel van den hoff.Ga naar margenoot8 Den armen mensch alleen, met ouderdom bevangen,Ga naar margenoot9-20 10[regelnummer] En can het oude vel niet uyt-doen, als de slangen, Maer dat's een cleyne saeck; wy zijn noch boom, noch beest, 't Gunt in ons dient vernieut, dat is alleen den Geest. Dit lijff is maer een romp: de ziel, van meerder weerden,Ga naar margenoot13 Dient, in dit Nieuwe Jaer, ghetoghen uytter eerden:Ga naar margenoot14 15[regelnummer] Waerom soud' onsen gheest sijn aff-ghesleten huyt Niet connen legghen aff, soo wel als 't dorre cruyt? O mensch! is alle dingh om uwen't wil gheschapen, En wertet nu vernieut; sult ghy alleen staen gapen,Ga naar margenoot18 En blijven, dat ghy waert? sal dan, ô lieve, sal 20[regelnummer] In u het Nieuwe Jaer vernieuwen niet met al?Ga naar margenoot20 Ga naar margenoot+Merckt ghy niet, dach aen dach, dat door de nieuwe jaren Dit broose lijff verout, tot dat wij neder varenGa naar margenoot22 Jnt duyster van het graff, en treden op de baenGa naar margenoot23 Die al des weerelts Vleesch voor desen is ghegaen?Ga naar margenoot24 25[regelnummer] Wanneer de gulde Son met hare snelle peerdenGa naar margenoot25 Heeft al het jaer gherent rontsom den cloot der eerden,Ga naar margenoot26 Soo dat des hemels loop ons brengt den cortsten dach, Begint dan weer van nieus, en rent ghelijck se plach.Ga naar margenoot28 Wanneer de gulde Son des avonts hare stralen 30[regelnummer] Heeft in den koelen schoot van Thetys laten dalen,Ga naar margenoot30 Spant weer haer peerden in, en met het morghen-lichtGa naar margenoot31 Verthoont ons wederom de glans van haer ghesicht. 't Gaet anders met den mensch; want als de dicke wolcken, De swarte nacht des Doots omringt het hooft der volcken,
[pagina 97]
35[regelnummer] Dan ister mè ghedaen. Eylaes! men sijgt ter neer,Ga naar margenoot35 Men sinckt diep in der aert, en niemant keerter weer. Men leeft, en sterft maer eens: de Doot is van de sakenGa naar margenoot37-38 Daer feylen eens begaen, noyt weer sijn recht te maken: Leert dan, u leven lang, leert doen, met vasten gront,Ga naar margenoot39 40[regelnummer] Dat ghy u leven lang, maer een-mael doen en cont. FJNJS.	[tekstkritische noot]De privilege-vermelding, gedateerd 2 januari 1619, bevindt zich aan de keerzijde van de titelpagina. Het privilege is door Gecommitteerde Raden (te beschouwen als dagelijks bestuur van de Staten van Zeeland) verleend aan de drukker, deze zal in de aanhef van het oorspronkelijke besluit zijn genoemd, zodat in r.4 naar hem verwezen kon worden met de woorden de selve. margenoot+ Aiv margenoot3 Gheadvoyeert: met instemming bezien margenoot4 Consenteerende: er in toestemmende margenoot10 i. borreel: Johan Boreel, van 1613-1619 pensionaris van Middelburg. Waarschijnlijk tekende hij hier in zijn functie als secretaris van de Staten van Zeeland, een ambt dat hij sinds 1615 bekleedde margenoot+ A2r margenoot+ BEDENCKINGHE: overwegingen margenoot+ Op de: geduid op de, in verbracht met de margenoot+ Als: toen margenoot+ Hoeder: Het beeld van Christus als hoeder of herder der mensheid keert op veel plaatsen in de Bijbel terug, bijv. Johannes 10:11 ‘Ik ben de goede herder’. margenoot3 En dat: en toen margenoot4 des Hemels throon: de hemel margenoot5-6 die tegens... haren loop: die een baan volgde, recht tegen die van de andere sterren in. Veel kometen, bijvoorbeeld de komeet van Halley, volgen inderdaad zo'n baan: de ‘verkeerde’ kant op, vergeleken met die van de planeten. margenoot8 hoogen: Zoals vaker in dit pamflet, moeten we woorden als ‘hoog’ en ‘hemel’ waarschijnlijk zowel letterlijk als figuurlijk opvatten. Vgl. r. 101-110 van de Naerder op-merckinge, waarin een rechtstreeks verband tussen ‘hoogte’ en ‘zuiverheid’ wordt gelegd. margenoot9-12 Zie voor het verhaal van de wijzen uit het Oosten: Matthéüs 2:1-12. margenoot16 grouwelijcken Moort: Kennelijk wordt hier de liquidatie van Franse Hugenoten tijdens de Bartholomeüsnacht bedoeld (23-24 augustus 1572). Een bijbehorende komeet is niet bekend, wel een supernova, waargenomen door onder anderen Tycho Brahe. Juist deze ‘nieuwe ster’ was het, die ernstige twijfels deed rijzen aan de juistheid van de Aristotelische opvatting dat de sfeer der sterren onveranderlijk is. margenoot+ A2v margenoot18 Het gezegde dat het bloed der martelaren het zaad der kerk is, wordt toegeschreven aan de kerkvader Cyprianus (ca. 200-258). margenoot22 op een nieu: opnieuw margenoot27 verbaest: verbijsterd margenoot29 Door de gelijkenis tussen de woorden Soon en Son te benadrukken suggereert Cats hier als het ware een vanzelfsprekend verband tussen beide begrippen. Vgl. Johannes 8:12, ‘Ik ben het licht der wereld’. margenoot33-34 Geef dat... ouden mensch: Het beeld van de oude mens die ‘verjongd’ of ‘vernieuwd’ moet worden, is onder meer te vinden in Epheziërs 4:17-32. Zie ook r. 12-20 van Nieuwe-Iaer-Gifte, het vierde onderdeel van dit pamflet, en r. 14 van Aenden Weerden ... Philips Lansbergen, het tweede van de daarna opgenomen lofdichten. margenoot35 Tuymel-geest: twist en tweedracht zaaiende verdwazing margenoot37 Het beeld van Christus als vredevorst is te vinden in Jesaja 9:5. margenoot39-40 De terminologie van het hart dat ‘verhard’ raakt, is vooral bekend van het Bijbelverhaal over de uittocht uit Egypte (Exodus 7-14). margenoot+ A3r margenoot+ Nopende: betreffende De samenspraak wordt gevoerd door drie personen: Welhem, Gheen-aert en Reyn-hart. De twee laatste namen verwijzen duidelijk naar persoonlijke eigenschappen; het gaat om iemand met een negatieve, onverschillige aard en om iemand met de juiste mentaliteit, die rein van hart is. Mogelijk moet ook de naam Wel-hem (variant van Willem) in dergelijke zin worden opgevat: iemand die welmenend is. margenoot2 't nieu Ghesterte: de nieuwe ster, d.w.z.: de komeet margenoot7 vast besluyt: uitsluitsel margenoot9 vermeten: verstout, aangematigd margenoot9-28 Gheen-aert drijft hier natuurlijk de spot met de bekende astrologische indeling naar sterrenbeelden zoals Stier, Vissen enz. margenoot10 Yet: iets margenoot18 Als ... disschen: dan die, welke geschikt zijn voor de maaltijd margenoot20 Als ... geeft: dan die, welke het water ons biedt margenoot22 Nu en dan: telkens weer margenoot25 S'hemels throon: de hemel margenoot28 Can ... comen in: als de mens daarin (nl. in de hemel) kan komen margenoot32 Die... schiet: die geen kwade gevolgen heeft margenoot33 diere tijden: tijden van (voedsel)schaarste margenoot37 verholen grepen: geheime complotten margenoot+ A3v margenoot48 wat vermach: bepaalde gebeurtenissen kan teweegbrengen margenoot51 Rijsen: ontstaan margenoot53-54 Het is opmerkelijk dat de ‘selsaem dingen’ en ‘veelderley veranderingen’ verder onbesproken blijven. Bedoeld worden kennelijk de conflicten tussen remonstranten en contraremonstranten. Wel-hem schakelt echter snel over op de buitenlandse situatie, waarbij hij nu wél namen en concrete gebeurtenissen noemt. margenoot55-56 Laten we eens kijken of dit vuur (deze vurige ster) alleen hier, en nergens anders, zijn macht toont. margenoot59-60 hout den voet... doet: volgt dezelfde lijn als Holland margenoot62 reden geven: rekenschap en verantwoording afleggen margenoot65 op sijn leden: op zijn geweten, zijn kerfstok margenoot69-100 Wel-hem geeft voorbeelden van aanzienlijken wier macht wankelt. Het zijn vooral machthebbers die godsdienstige groeperingen onderdrukt hebben. margenoot69 Lerma: De hertog van Lerma (1552-1624) was vertrouweling van Philips III en belangrijkste machthebber in Spanje tussen 1598 en 1618. Onder zijn bewind werden honderdduizenden Morisco's (afstammelingen van de Moorse veroveraars) verdreven. Deze politiek was desastreus voor de economie van Spanje. Zelf wist Lerma zich door corruptie enorm te verrijken. In 1618 werd hij ten val gebracht door zijn zoon, de hertog van Uceda, nadat hij zich - in een laatste poging zijn macht te redden - tot kardinaal had laten benoemen. daer heen getoogen: ten val gebracht margenoot74 verschoven: afgezet. Lerma was korte tijd kardinaal geweest (zie de vorige aant.), maar uit de toevoeging hier en boven zou ook kunnen worden afgeleid dat Cats juist zijn voorganger bedoelt. margenoot75 Voëda: Waarschijnlijk wordt Uceda bedoeld, maar deze was niet ‘buyten 't spel’; hij had juist alle macht aan zich getrokken. margenoot76 al mede: eveneens margenoot78 Placht: pleegt margenoot79 over al: vooral margenoot80 't Sop: de top margenoot84 Dat ... ontglijt: waarin een hooggeplaatst persoon zijn hoge positie kan verliezen margenoot86 Mè: mede, eveneens wat sonders: iets bijzonders margenoot87 Mathias: Matthias van Oostenrijk (1557-1619), Habsburgs keizer. Tijdens zijn regering waren er vooral in Bohemen godsdienstige spanningen. Matthias was katholiek en schond herhaaldelijk de zogeheten ‘Majesteitsbrief’, de verzameling privileges die zijn voorganger aan de protestantse minderheid had verleend. In mei 1618 vond er een protestbijeenkomst plaats, waarna drie gehate overheidsfunctionarissen uit het raam werden gegooid (de ‘defenestratie’). De protestantse opstand vormde een van de aanleidingen tot de bijzonder bloedige Dertigjarige Oorlog. margenoot88 Philips: Kennelijk wordt hier Philips II bedoeld, koning van Spanje aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog. margenoot89 Hier begint een opsomming, eindigend met de conclusie van r. 100: dit alles zorgt ervoor dat vorsten hun macht en bezit kwijtraken. margenoot92 gemoet: hart, geweten margenoot93 Al ... dringen: alles met geweld op te leggen (aan de onderdanen) margenoot96 Omghevoert door eygen baet: verleid door hebzucht margenoot97 Hant-gevesten: overeenkomsten (te denken valt bijv. aan de Majesteitsbrief; zie de aant. bij r. 87). margenoot98 passen op: acht slaan op margenoot105 leuren: onzin margenoot109 dees: diegenen margenoot+ A4r margenoot111-116 Woordspelingen over de staart van een komeet en die van een koe; de koe bij de staart houden betekent zoveel als: met beide benen op de grond staan. Natuurlijk ontbreekt ook de woordspeling ‘kometen - kom eten’ hier niet. margenoot111 want ... weert: want dat vind ik veel belangrijker margenoot116 Swiert ... ver: gaat mij veel te hoog margenoot122 gapen: staren werren: volledig opgaan in margenoot126 wel ... bespotten: ten volle waard om bespot te worden margenoot128 ydel oogh: Bedoeld wordt dat ze hun ogen niet voor een nuttig doel gebruiken. margenoot131 mercken: opmerken margenoot136 Elc ... voor al: ieder voor zich en God voor allen margenoot137-148 Vgl. r. 80-91 van de Naerder op-merckinge, het derde onderdeel van dit pamflet, en r. 1-8 van Ghedicht ter eeren ... Philips van Lansberge, het eerste van de daarna opgenomen lofdichten. margenoot137 Wel hoe dus?: wat nu? margenoot138 Anders niet dan: niets anders dan drec en penssen: Bij Cats vaker gehanteerde woordcombinatie met de betekenis ‘verwerpelijk’, ‘laag bij de gronds’. margenoot140 Staech na d'eerd': voortdurend naar de aarde margenoot142 eeckels: eikels margenoot143 heert: haard margenoot145 aen te mercken: (met aandacht) te bezien margenoot148 Alsmen ... en treet: mits men daarin niet te ver gaat margenoot149 Dan ... getreden: maar daar komt iemand aan margenoot150 met beter reden: met betere argumenten margenoot153 Dees ... wesen: deze man, naar zijn uiterlijk te oordelen margenoot154-156 Beide uitdrukkingen betekenen zoveel als: dit is iemand met verstand van zaken. margenoot161 Opent ... gevoelen: geef ons eens uw mening margenoot162 En ... woelen: en bevrijd ons van ons vruchteloos getob margenoot164 den slechten: de eenvoudige (van geest) margenoot165 sal't ... kerven?: zullen er weer gevechten uitbreken? margenoot169 dieren tijt: periode van (voedsel) schaarste margenoot170 branden: heersen, teisteren margenoot171 neygt: tendeert margenoot172 wat ... dreyght: waarvoor deze ster ons waarschuwt margenoot+ A4V margenoot173 alle morgen: heel de morgen margenoot177 gewagen: redekavelen margenoot178 een boer sijn cunst af vragen: zegswijze met de strekking: een boer laat zich misschien zo uithoren, maar ik niet. (Vgl. F.A. Stoett, Nederlandse spreekwoorden en gezegden, 906) margenoot179-180 Sachtjens ... cort bescheet: kalm aan een beetje, niet zoveel praatjes, of je krijgt de kous op je kop margenoot181 Wie sal ... bysonder: wie zal concreet kunnen vertellen margenoot183 over-luyt: hardop, openlijk margenoot185-186 Dan of yemant ... wat giste: want of iemand nu al werkelijk iets zou weten, of dat hij zomaar iets veronderstelde margenoot189 menschen vonden: menselijke kunstgrepen margenoot192 duyster oogh: Hier mogelijk zowel letterlijk op te vatten (‘beperkt gezichtsvermogen’) als figuurlijk (‘onverlichte geest’). margenoot199 raet: (raads)besluit margenoot201 Vliet: vermijd voetnoot† Deut. 18.11. Dat onder u niet gevonden en worde een Toovenaer, off een Besweerder, off een Waer-segger, off een Teecken-bedieder, off een die de dooden vrage.Ga naar margenoot229-231 margenoot229-231 Deut. 18:10-11, ‘Onder u zal er niemand worden aangetroffen, [die zijn zoon of zijn dochter door het vuur doet gaan, die waarzeggerij pleegt,] geen [wichelaar, uitlegger van voortekenen, of] tovenaar, geen bezweerder, niemand, die den geest van een dode of een waarzeggenden geest ondervraagt of die de doden raadpleegt.’ margenoot207-208 Als hy ... trect: als hij (nl. de wijze) dingen die nog in het verborgene liggen wil afleiden uit de tekenen des hemels voetnoot†† Esa. 44. 25. Die de teeckenen der Waer-seggers te niete, ende de Voorseggers dul maeckt: die de Wijsen te rugge keert, ende hare conste ter dwaesheyt maeckt.Ga naar margenoot232-234 margenoot232-234 Jes. 44:25, ‘... die de tekenen der leugenprofeten te niet doe en de waarzeggers als dwazen aan de kaak stel; die de wijzen doe terugwijken en hun kennis tot dwaasheid maak ...’ margenoot211 den gront, en rechten sin: de diepere gronden en de werkelijke betekenis margenoot212 Heeft al vry wat cruymen in: is bijzonder gecompliceerd voetnoot* Deut. 28. 47. Dat ghy den Heere uwen God niet gedient en hebt, met vreucht ende lust uwes herten, doe ghy allerley genouch haddet.Ga naar margenoot235-236 margenoot235-236 Deut 28:47, ‘Omdat gij den Here, uw God, niet met vreugde en blijdschap gediend hebt vanwege al uw overvloed...’ (waarop volgt: ‘... zult gij de vijanden, die de Here tegen u zal doen optrekken, dienen, onder honger en dorst, in naaktheid en met gebrek aan alles’. Vgl. r. 167 van de Naerder op-merckinge hierna.) margenoot217 Latet ... blijven: laten we ons daartoe beperken margenoot218-219 Opnieuw kunnen we hier woorden als ‘hooger’ en ‘neer’ zowel letterlijk als figuurlijk opvatten. Vgl. r. 101-110 van de Naerder op-merckinge, het derde onderdeel van het pamflet. margenoot221-228 Dat deze regels cursief gezet zijn, benadrukt nog eens dat hier kennelijk de moraal van het verhaal te lezen valt. Wanneer we ons de samenspraak voorstellen als toneelstukje, zouden deze regels door de drie personages tezamen tot het publiek gericht kunnen worden. margenoot+ Bir margenoot+ Naerder: nadere, aanvullende margenoot1 Alsoo den Autheur: aangezien de auteur. Dit zou erop kunnen wijzen dat er verschillende auteurs aan het werk zijn geweest, maar destijds (zoals ook nu nog wel) verwezen schrijvers dikwijls naar zichzelf als naar ‘de auteur’. margenoot2-3 van verscheyden bedenckinghe: met verschillende meningen margenoot3-4 het ghemeene gevoelen: de algemene opinie margenoot5 Soo: zet Alsoo uit r. 1 voort, dus: ‘Aangezien ... daarom ...’ margenoot7 gunstighen: welwillende margenoot7 breeder stoffe: meer materiaal margenoot9 Wy houden: wij zijn van mening margenoot10-11 elck ... ghevoelende: elk met zijn eigen visie op de sterren margenoot13 toeschrijven: macht, invloed toeschrijven margenoot18 vernaghelt ende vast gemaeckt: vastgenageld, geheel en al eraan gebonden margenoot19-20 t'sy dan ghewoonlick ofte ongewoonlick: ongeacht of het nu gewone dan wel ongewone (sterren en tekenen des hemels) zijn. Vgl. r. 127-140, waarin dit onderscheid nader wordt toegelicht. margenoot21 pijne: moeite margenoot22-23 ofte ... bedencken: of hun gedachten naar binnen te richten om erover na te denken margenoot24 de middelmaticheyt: de middenweg; volgens de auteur kennelijk de juiste zienswijze. het ghebruyck: de toepassing van kennis margenoot26-28 bemerckende ... gheseyt werden: maar slaan er slechts in zoverre acht op, als hierna nog nader zal worden uiteengezet margenoot+ Biv margenoot29-41 Deze passage, in feite één hoofdzin met een aantal bijzinnen, valt als volgt te lezen: ‘Wat aengaet ... willen afnemen, stellen wy (alhoewel het selve ... seer diepe is geplaetst) evenwel nochtans als vast en seker dat het selve niet alleenlijck ... behoort verworpen te werden (als strijdende ... Deut. 18.9), maer daer en boven dat het selve ... behoorde gebracht te werden.’ margenoot34 Godsalighe: godvruchtige mensen margenoot38 gevolch-redenen: argumenten margenoot39 Jere. 10.2.: Jeremia 10:2, ‘Zo zegt de Here: Gewent u niet aan den weg der volken en schrikt niet voor de tekenen aan den hemel, omdat de volken daarvoor schrikken.’ (Vgl. ook r. 266). Deut. 18.9.: Deuteronomium 18:9, ‘Wanneer gij gekomen zijt in het land dat de Here, uw God, u geven zal, dan zult gij niet leren doen naar de gruwelen van die volken.’ (Waarna volgt het geciteerde in r. 229 van de Tsamen-sprake.) margenoot42-43 De redenen ... by te brengen: specifieke argumenten te geven voor al datgene wat ik zojuist heb opgemerkt margenoot44 Dit is allenthalven blijckelick: zoveel is in elk geval wel duidelijk margenoot46 gheluck-voorsegginghe: voorspellingen van het lot, van de toekomst margenoot47-51 Deze gedachte wordt door Accius, geciteerd in Aulus Gellius' Noctes Atticae (XIV, I, 34), geformuleerd als woordspeling: de voorspellers vullen de oren (aures) van de goedgelovigen, met wier geld (auro) zij zich verrijken. margenoot51 Eene ... wijs-gierige: deze klassieke wijsgeer is Favorinus, geciteerd door Aulus Gellius in Noctes Atticae XIV, I, 36. margenoot51-53 strijct ... aerdelicken deur: rekent op een fraaie manier af met margenoot52 geestige maniere van reden-cavelen: spitsvondige redenering margenoot54 toe-seggen: beloven, voorspellen margenoot58 sitterende: sidderend, bevend margenoot59 catyvich: ongelukkig margenoot60 ongeval: ongeluk margenoot62 ter degen: volmaakt margenoot+ B2r margenoot66 is voor al dier genouch betaelt: is van te voren al veel te duur betaald (met al dat hopen en vrezen) margenoot68 die na dese ... jeucket: die zo graag deze verleidelijke beuzelpraatjes wil horen margenoot69 waerachtige: ware margenoot70-71 Quantum ... mentiuntur: woordspeling met de strekking: zoveel als de astronomen meten en uitrekenen, zoveel liegen de astrologen margenoot74-79 Deze tekst behoort tot de Codex Iustinianus, een verzameling wetsteksten uit het Corpus Iuris Civilis (IX, XVIII, 5). Onder het opschrift De maleficis et mathematicis et ceteris similibus (‘Over de waarzeggers, de [astrologische] voorspellers en andere, soortgelijke lieden’) wordt daar het volgende verordend: ‘Laat niemand een uitlegger van de offertekenen raadplegen, dan wel een [astrologisch] voorspeller, niemand ook een waarzegger. Laten de verwerpelijke bekentenissen aan vogelwichelaars en zieners ophouden. Chaldeeën, tovenaars en anderen, die door het volk “boosdoeners” worden genoemd vanwege de ernst hunner misdaden, dienen niet langer als zodanig te fungeren. Laat bij een ieder de nieuwsgierigheid betreffende voorspellingen afgelopen zijn. Want ieder die onze verordeningen niet gehoorzaamt, zal de doodstraf krijgen en door het wrekende zwaard ter aarde geworpen worden.’ margenoot80 het gevoelen: de mening margenoot81 belangt: betreft margenoot81-91 Vergelijk r. 137-148 van de Tsamen-sprake in dit pamflet, en r. 1-16 van Ghedicht ter eeren ... Philips van Lansberge, het eerste lofdicht. Een soortgelijke redenering vinden we bij vele klassieke auteurs, bijv. Cicero (De natura deorum, II, LVI, 140) en Seneca (De otio, V, 3 e.v.; Naturales Quaestiones I, 7). margenoot84 schepselen: scheppingen margenoot85 Psal. 19.1.: Vgl. Ps. 19:2, ‘De hemelen vertellen Gods eer, en het uitspansel verkondigt het werk zijner handen.’Ga naar margenoot87 Ga naar margenoot87-88 margenoot87 nademael: aangezien margenoot87-88 als ongemerct ... laten gaen: onopgemerkt willen laten margenoot88-89 hare vijff sinnen: hun vijf zintuigen margenoot89 op-spannende: inspannende eenige: allerhande margenoot93 daer: alwaar margenoot94 de menschen ontleyt: van de mensen weggehouden margenoot+ B2v margenoot98 schier uytten affgront selfs: welhaast uit de onderwereld zelf margenoot99 op-halen: omhoog halen margenoot102 na de ordeninge der dingen: volgens de ordening, de hiërarchie der dingen. De neoplatonische opvatting dat al het geschapene volgens een goddelijke hiërarchie gestructureerd is, kunnen we ons als achtergrond denken bij allerlei plaatsen in het pamflet waar sprake is van hoog en laag, hemel en aarde. Steeds wordt een onlosmakelijk verband gesuggereerd tussen ‘hoogte’ en ‘zuiverheid’. (Vgl. ook A. Lovejoy, The great chain of being en E.M.H. Tillyard, The Eiizabethan world picture.) margenoot103 hoe eenich schepsel hooger is: hoe hoger enige schepping zich bevindt margenoot105 leeger: lager margenoot109-110 ende dien volgende ... gestaltenisse: en zo is ieder ding hoger qua positie of uiterlijk, naarmate het zuiverder is margenoot110-112 Het welcke ... bedocht: en aangezien dit zo evident het geval is, zijn diegenen wel zeer onverstandig margenoot113-114 achter rugge laten: de rug toekeren margenoot115-116 t'gunt dat ... reden-cavelinghe: datgene wat volgens de voorgaande redenering margenoot116-117 ghenouchsaem in spijt van: volstrekt in strijd met de wens van margenoot120-121 die plaetse ... soucken is: die plaats (nl. de hemel) waar onze zaligheid te vinden is margenoot123 ende houden: en wij zijn van mening margenoot126 sonderlinge dienstich: buitengewoon nuttig margenoot127 Dan ... dient gelet: want, om hier wat nader op in te gaan, we moeten opmerken margenoot129 nopende: voor wat betreft margenoot130 wy houden: wij zijn van mening margenoot+ B3r margenoot132 bestieringe: het in goede banen leiden margenoot135 Luc. 12.54: Luc. 12:54, ‘Hij zeide ook tot de scharen: Wanneer gij een wolk ziet opkomen in het Westen, zegt gij dadelijk: Er komt regen, en het gebeurt.’ margenoot139-140 als dan ... by exempel: dan van plan is iets bijzonders en ongewoons op de aarde te laten plaatsvinden, bij wijze van waarschuwend voorbeeld. margenoot141 Ten tijde Josue lesen wy: wij lezen dat ten tijde van Jozua margenoot143 Ios. 10.13: Jozua 10:13, ‘En de zon stond stil en de maan bleef staan, totdat het volk zich op zijn vijanden gewroken had. Is dit niet geschreven in het Boek des Oprechten? De zon nu bleef staan midden aan den hemel en haastte zich niet onder te gaan omstreeks een vollen dag.’ Ten tijde Hiskie: in de tijd van Hizkia (H. is de koning over wie de volgende passage uit Jesaja gaat.) margenoot146 Esa. 38.8.: Vgl. Jesaja 38:4-8, ‘Toen kwam het woord des Heren tot Jesaja: Ga en zeg tot Hizkia: [...] Ik heb uw gebed gehoord, Ik heb uw tranen gezien; zie, Ik zal aan uw levensdagen vijftien jaar toevoegen [...] zie, Ik doe de schaduw op de treden waarlangs zij door de zon op de trap van Achaz is afgedaald, weer tien treden teruggaan. En de zon ging tien treden terug op de treden die zij gedaald was.’ Reg. 4.20.: Mogelijk wordt hier Richteren 5:20 bedoeld, ‘Van den hemel streden de sterren, vanuit haar banen streden zij tegen Sisera.’ margenoot148 rechts teghens: recht tegen ... in. Vgl. ook r. 5-6 van Bedenckinghe, het eerste gedicht van dit pamflet. margenoot150 Matth. 2.2.: Matthéüs 2:2, ‘Want wij hebben zijn ster in het Oosten gezien en wij zijn gekomen om Hem hulde te bewijzen.’ margenoot153 Matth. 27.45.: Matthéüs 27:45, ‘En van het zesde uur afkwam er duisternis over het gehele land tot het negende uur.’ margenoot153-156 welcke duysternisse ... riep uyt: Als volgt te lezen: Dionysius ... zag dat deze duisternis niet veroorzaakt werd door ... en riep (daarom) uit: margenoot154 Dionisius Areopagita Athenienser: Dionysius de Areopagiet, in Handelingen 17:34 genoemd als bekeerling van Paulus tijdens diens verblijf in Athene. Kennelijk is hier echter de ‘Pseudo-Dionysius de Areopagiet’ bedoeld, Byzantijns auteur van mystieke geschriften, die doorging voor de genoemde volgeling van Paulus maar waarschijnlijk in de tweede helft van de vijfde eeuw leefde. Het is aannemelijk dat Cats het verhaal ontleend heeft aan Frytschius (zie r. 255), die Dionysius laat zeggen: Aut Deus naturæ patitur, aut mundi machina dissolvetur. margenoot155-156 eenighe ghewoonlicke Eclipsis: een gewone zonsverduistering voetnoot156 midts de Mane doen vol was: aangezien het toen volle maan was. (Een zonsverduistering is bij volle maan niet mogelijk.) het maecksel: het samenstel margenoot160-164 Deze passage is de tekst van Ezechiël 32:7-8, ‘Wanneer Ik u uitblus, befloers Ik den hemel en verduister Ik de sterren, de zon overdek Ik met wolken, en de maan doet haar licht niet schijnen. Al de stralende lichten aan den hemel verduister Ik om uwentwil: duisternis breng Ik over uw land - luidt het woord van den Here Here.’ margenoot164 dreycht: waarschuwt margenoot165 ende aen haren zade: en onder hun nageslacht margenoot+ B3V margenoot167 Deut. 28.47.: Deuteronomium 28:47, ‘Omdat gij den Here, uw God, niet met vreugde en blijdschap gediend hebt vanwege al uw overvloed ...’ (Vgl. r. 235 van de Tsamen-sprake.) margenoot168 voor de toecomste Christi: bij de wederkomst van Christus. Vgl. bijv. Lucas 21:25-28, ‘En er zullen tekenen zijn aan zon en maan en sterren [...] En dan zullen zij den Zoon des mensen zien komen op een wolk ...’ margenoot174 van alle oude hercomen: volgens de overlevering, van oudsher margenoot176 gheacht: beschouwd margenoot178 hellende tot: tenderend naar midts dien: dienovereenkomstig margenoot180 verthoonende: Lees: haer verthoonende (zich vertonend). margenoot180-182 waer van ... lande: van welke roede dit de twijgen plegen te zijn: schaarsteperioden, (pest)epidemieën, komende oorlogen, dood van vorsten, en politieke omwentelingen margenoot182 Sulcx: vandaar margenoot187 bedenckelick: opmerkenswaardig margenoot189-190 ghenoechsaem uyt eenen monde: met grote eenstemmigheid margenoot194 immers: althans margenoot196-197 de bysondere ... ghebruyckt: de specifieke woorden betreffende dit onderwerp, op fraaie wijze aangepast aan de eisen van hun werken margenoot+ B4r margenoot203 gunstighe: welwillende margenoot204 haer ander-halve-voet-woorden: hun woorden van anderhalve (vers)voet lang margenoot205 donderen: oreren margenoot206 Lucan. I. Phar.: Dit citaat is afkomstig uit de Pharsalia van Marcus Annaeus Lucanus (39-65 n. Chr.), I, 526-529. (De editie van Duff geeft mutantem i.p.v. minitantem in de laatste regel.) De vertaling luidt als volgt: ‘De duistere nachten zagen onbekende sterren, een hemel die brandde van vurige vlammen, fakkels die dwars door de lege ruimte van het hemelgewelf vlogen, en het haar van de vreeswekkende ster, de komeet die beslist over het lot van vorsten.’ margenoot211 Sil. Ital. lib. I.: Deze regels zijn te vinden in de Punica van Silius Italicus Tiberius Catius Asconius (26-101 n. Chr.), I, 460-464. (De editie van Duff geeft saeva i.p.v. saena in r. 212.) In vertaling: ‘... zoals een komeet met zijn brandende staart trotse heersers doet beven, bloedrood vuur spuitend; de noodlottige fakkel braakt bloedrode stralen uit de hemel en de fonkelende ster schittert met een huiveringwekkend licht en bedreigt de aarde met de ondergang.’ margenoot216 Idem. lib. 8.: Boek VIII, r. 637 van de Punica. Vertaald (met toevoeging van de woorden non usus crine corusco uit de vorige regel) staat er dit: ‘... en meer dan één komeet met schitterende staart, vernietiger van vorsten, vertoonde zijn dood en verderf brengende glans.’ margenoot218 Sen. in Octa.: Lucius Annaeus Seneca (ca. 5 v. Chr. - 65 n. Chr.); aan hem is lange tijd het drama Octavia toegeschreven. Het citaat is r. 231-232: ‘Wij zagen een gloeiend schijnsel aan de hemel, wij zagen een komeet zijn onheilspellende fakkel uitwaaieren ...’ margenoot221 Claudian. I. de Pro. rap.: Claudius Claudianus (ca. 400 n. Chr.) schreef De raptu Proserpinæ (De schaking van Proserpina). We zien hier de regels 233-235 van Boek I (de editie van Platnauer geeft praepes i.p.v. praeceps in 1. 222): ‘...zoals een komeet zich naar beneden stort met bloedrood vuur, een brandend voorteken ... met zijn dreigende staart betekent hij voor schepen: storm, en voor steden: vijandelijke aanvallen.’ margenoot225 Idem.: De geciteerde regel is r. 243 van Claudianus' De Bello Gothico: ‘... een komeet, nooit aan de hemel gezien zonder rampzalige gevolgen ...’ margenoot227 Idem. I. in cons. Manli: Claudianus schreef een Panegyricus dictus Manlio Theodoro consuli. We treffen de geciteerde regel echter aan in het gedicht Magnes (De magneet), r. 7. (Platnauer geeft unde i.p.v. inde.) Vertaald: ‘... de oorzaak van de bloedrood fonkelende kometen met hun dood en verderf zaaiende staart...’ margenoot229 Manil. lib. I.: Marcus Manilius (ie eeuw n. Chr.) schreef een Astronomica in vijf boeken. Dit citaat was daarin onvindbaar, maar het lijkt sterk op ‘... quae mutent sceptra cometæ...’, r. 708 uit Boek I van de Thebais, geschreven door Publius Papinius Statius (ca. 45-96 n. Chr.). In de vertaling van H. Heuvel: ‘... van welk regerend vorstenhuis kometen den ondergang voorspellen ...’ margenoot231 Idem.: Astronomica, I, r. 892-897. In de vertaling van J. van Wageningen: ‘Zulke rampen worden dikwijls door de flikkerende kometen aangekondigd. Met deze hemeltoortsen nadert de dood en bedreigt de aarde met een eindeloze reeks van brandstapels. [...] Ja zelfs verkonden de meteoren oorlog en plotselingen krijg en verraderlijken aanval...’ margenoot+ B4v margenoot241-245 Deze passage is verwarrend. Koning Karel VI van Frankrijk leefde van 1368-1422, terwijl de profeet Mohammed leefde van 570-632, dus niet tijdens de regering van Karel VI. We kunnen slechts gissen wat de auteur heeft willen zeggen. De volgende punten kunnen misschien helpen. In r. 246 komen we ‘Taburlan dien grooten Tyran’ tegen: Timoer Lenk, die leefde van 1336-1405, dus wél tijdens de regering van Karel VI. Bovendien is in dit verband nog een andere Mohammed dan de profeet van belang, namelijk Mehmed II, de Turkse vorst die de val van Constantinopel bewerkstelligde. Ter illustratie een passage uit een ander pamflet over de komeet van 1618, Corte beschrijvinghe ende Aff-beeldinghe des seer grooten ende schrickelijcken Comeets: Ten tijden van Keyser Mauritius is oock een Comete ghesien / daer op die geboorte van den grooten Hooftketter Mahomet gevolget / dwelcke daer naer onder die regeringe van Keyser Heraclius zyne vervloeckte ende Godts-lasterlicke leere in Oriente heeft begost uyt te stroijen. Daar is oock een Comete erschenen voor de doot van den grooten Tamerlan / dwelcke den Turckschen Keyser Baiazethes int Jaer 1397 heeft overwonnen / ende hem in een yseren koye gevangen ende tot een spectakel omgevoert. Van geliicken voor den Inval der Mahumetsche Turcken / ende de veroveringhe van Constantinopel / int Jaer 1452. margenoot246-247 Taburlan dien grooten Tyran: Timoer Lenk (1336-1405), Turks vorst die grote delen van Azië veroverde. Zijn doel daarbij was niet alleen gebiedsuitbreiding, maar ook verbreiding van het Mohammedaanse geloof. margenoot250 Bourbon: Karel van Bourbon (1490-1527) trok in 1527 op tegen Rome. Bij de bestorming van de stad sneuvelde hij zelf als een der eersten. Na de verovering gingen zijn Duitse huurlingen nogal te keer in de stad (de Sacco di Roma). margenoot251 Dan: maar margenoot255 Marcus Frythius: Marcus Frytschius publiceerde in 1555 te Neurenberg het boek Catalogus prodigiorum atque ostentorum, een inventarisatie van wonderen en voortekenen, waarin (naast merkwaardigheden als de geboorte van kinderen met vier voeten) veel kometen worden vermeld. margenoot257 Behoudens: dit nog afgezien van het feit margenoot260-261 alle dese ... oorloghen: waarschijnlijk wordt hier vooral de intensivering van de oorlog tegen Spanje bedoeld, voor de Nederlanden gemarkeerd door 1578 Unie van Atrecht, 1579 Unie van Utrecht, 1581 Acte van Verlatinge, etc. margenoot264 niet met allen: niemandal margenoot+ C1r margenoot265-266 brengende ... Jeremiae 10.2.: als argument gebruiken zij de Bijbelplaats Jeremia 10:2., ‘Zo zegt de Here: Gewent u niet aan den weg der volken en schrikt niet voor de tekenen aan den hemel, omdat de volken daarvoor schrikken.’ - Het is interessant om te zien hoe dezelfde Bijbelplaats in r. 39 gebruikt werd voor een vrijwel tegengestelde redenering. margenoot279 toecomende: toekomstige margenoot284-285 dat alle 'tgunt ... moet werden: dat al wat God ons aldaar gebiedt niet te vrezen, daarom nog niet zonder meer door ons genegeerd mag worden margenoot287-289 maer even-wel ... gade slaen: Vgl. bijv. Romeinen 13:3; Spreuken 3:11 en Hebreeën 12:5-6. margenoot289-295 Aen-gaende ... ofte aff-beelden: wat betreft het argument dat zich baseert op het idee dat kometen natuurlijke oorzaken hebben: dit argument is evenmin geldig, want al zou men het ontstaan van kometen geheel en al willen toeschrijven aan natuurlijke oorzaken (wat vooralsnog niet afdoende bewezen is), dan nog zou daaruit niet zonder meer volgen dat ze niets betekenen of symboliseren. margenoot298 Genes. 9.12.: Genesis 9:12-13, ‘En God zeide: Dit is het teken van het verbond, dat Ik geef tussen Mij en u en alle levende wezens, die bij u zijn, voor alle volgende geslachten: mijn boog stel Ik in de wolken, opdat die tot een teken zij van het verbond tussen Mij en de aarde.’ margenoot+ C1v margenoot304 alsoo: aangezien margenoot307 het welcke: Bedoeld wordt: de opvatting dat kometen slechts voorboden zijn, en geen oorzaak. margenoot315-316 ten eynde ... werden gemaeckt: opdat de mens, door vrees voor de komende straf, terugkeert van zijn dwaalwegen. (Vgl. Johannes 1:23, ‘Maakt recht den weg des Heren ...’) margenoot317 boven 'tgene: afgezien van dat wat margenoot321 Ptholomeo: Claudius Ptolemaeus (87-150 n. Chr.), Grieks astronoom, geograaf, wiskundige en muziektheoreticus. Auteur van o.a. de Syntaxis Mathematica een astronomisch werk, en de Tetrabiblios, een astrologisch handboek. margenoot+ C2r margenoot+ NIEVWE-IAER-GIFTE: nieuwjaarsgeschenk. In dit gedicht laat Cats, mogelijk in navolging van vroeg-Romeinse voorbeelden, het nieuwe jaar beginnen met de lente (vgl. september, oktober enz.: de zevende, achtste etc. maand). margenoot1 ontsluyten: zich ontsluiten margenoot2 De botten puylen uyt: de knoppen ontluiken margenoot3 veylich: welig tierend margenoot7 daer henen: terneer margenoot8 Sal steken op het hooft: zal het hoofd opheffen margenoot9-20 Vgl. bijv. Epheziërs 4:21-24, ‘Gij toch hebt van Hem gehoord en zijt in Hem onderwezen, gelijk dit de waarheid is in Jezus, dat gij, wat uw vroegeren wandel betreft, den ouden mens aflegt, die ten verderve gaat, naar zijn misleidende begeerten, dat gij verjongd wordt door den geest van uw denken, en den nieuwen mens aandoet, die naar (den wil van) God geschapen is in waarachtige gerechtigheid en heiligheid.’ Vgl. ook r. 33-34 van Bedenckinghe, het eerste gedicht van dit pamflet, en r. 14 van Aenden Weerden... Philips Lansbergen, het tweede lofdicht dat hierna is opgenomen. margenoot13 romp: omhulsel margenoot14 ghetoghen uytter eerden: uit de aarde getrokken, aan het aardse ontheven margenoot18 gapen: passief toekijken margenoot20 niet met al: niemendal margenoot+ C2v margenoot22 verout: ouder wordt margenoot23 treden op de baen: de weg opgaan margenoot24 Vgl. bijv. 1 Petrus 1:24, ‘Alle vlees is als gras en al zijn heerlijkheid als een bloem in het gras; het gras verdort en de bloem valt af...’ margenoot25 snelle peerden: In de klassieke mythologie wordt de zonnegod Helios voorgesteld als wagenmenner die de zonnewagen rond de aarde voortjaagt. margenoot26 den cloot der eerden: de aardbol margenoot28 van nieus: opnieuw margenoot30 Thetys: In de klassieke mythologie is Thetis een van de Nereïden, de zeegodinnen. margenoot31 Spant weer: dan spant ze weer margenoot35 mè: mee margenoot37-38 de Doot...recht te maken: de dood behoort tot die zaken waarvoor geldt dat eenmaal gemaakte fouten niet meer goed te maken zijn margenoot39 vasten gront: in de zekerheid van het geloof. Vgl. bijv. Matthéüs 7:24-27, de vergelijking tussen de man die zijn huis op zand heeft gebouwd en de man die zijn huis op een rots bouwde.

Vorige Volgende

Aenmerckinghe op de tegenwoordige steert-sterre en drie lofdichten op Philips van Lansbergen

Aenmerckinghe op de tegenwoordige steert-sterre

Ga naar margenoot+BedenckingheGa naar margenoot+ By ghelegentheyt van de jegenwoordighe Steert-Sterre, Op deGa naar margenoot+ vergaderinghe van de huydendaechsche Synode.

Ga naar margenoot+Tsamen-Sprake NopendeGa naar margenoot+ de ieghenwoordighe Steert-Sterre.

Ga naar margenoot+NaerderGa naar margenoot+ op-merckinge over de Cometen ende andere teykens des hemels.

Ga naar margenoot+Nievwe-Iaer-GifteGa naar margenoot+ Aen den Leser.

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs