Aan het volk van Nederland

Het democratisch manifest

Geschonden en verdwaalde monumenten

Bij de dood van Van der Capellen verschenen tal van geschriften, in proza en in versvorm, waarin hij als patriottisch leider werd herdacht. Gedenkpenningen werden, te zijner herinnering, geslagen. Maar ook zijn vijanden zaten niet stil.

Toen de Oranje-partij enkele jaren later, door militair ingrijpen - de bezetting eerst van Elburg en Hattem, later de ‘Oranje-omwentelingen’ in de ene na de andere Gelderse stad,⁸⁴ tenslotte de Pruisische invasie - de democraten overweldigde, zonder dat de Fransen een hand voor hun bondgenoten uitstaken, schrok zij voor geen enkel middel terug. Ook het grafmonument voor Joan Derk ontkwam niet aan de ter-

84 Voor de Oranje-omwenteling in Gelderland zie Weststrate, op.cit., hoofdstuk X; A.H. Wertheim-Gijse Weenink, in Geschiedenis van Gelderland, dl. 2 (op.cit.), pp. 322 e.vv.; W.F. Wertheim en A.H. Wertheim-Gijse Weenink, ‘Eertijds was de Pruis in 't land’, De Nieuwe Stem, jg. 18 (1963), pp. 730 e.vv.: De Wit, De Nederlandse Revolutie, etc., op. cit., pp. 100 e.vv.

[p. 56]

reur. In september 1787 - vlak na de machtsovername door de Prinsgezinden - werd het graf der Capellens nabij Gorssel geschonden door vernieling van het familiewapen. En in de nacht van 6 op 7 augustus 1788 hebben patriottenhaters het hele gedenkteken met buskruit in de lucht laten vliegen. De lichamen van Joan Derk en zijn een jaar na hem gestorven vrouw waren toen al in stilte naar een veiliger plaats overgebracht: naar de familiegrafkelder van de Van der Capellens in de kerk te Gorssel.

Het was ook de Oranje-omwenteling, die plaatsing van een indrukwekkend monument ter ere van Van der Capellen verhinderde. De burgercommissie van Zwolle had, via een groep vooraanstaande Amsterdamse patriotten, een notarieel contract gesloten met de bekende neo-classicistische Italiaanse beeldhouwer Giuseppe Ceracchi, ter vervaardiging van een beeldengroep die in de Grote Kerk van Zwolle geplaatst zou worden. Het monument kwam klaar, en verreweg het grootste deel van het verschuldigde bedrag werd afbetaald - maar de beeldengroep bleef in Rome. De politieke omstandigheden maakten overbrenging en plaatsing in de Republiek onmogelijk.⁸⁵ De vier figuren die, tezamen opgesteld op een voetstuk, het monument zouden vormen, bevinden zich als losse verdwaalde beelden in de Giardino del Lago in de Villa Borghese te Rome. Een Italiaans kunsthistoricus ontdekte ze omstreeks 1950, en Godfried Bomans schreef erover in Wandelingen in Rome. Ze worden daar niet al te best onderhouden: vandalen hebben de beelden, vooral in de laatste jaren ernstig beschadigd en bevuild.⁸⁶

De Provincie Overijsel vereert gelukkig nog steeds de onvermoeibare strijder voor de democratie. Zowel het stadsbestuur van Zwolle en het Provinciaal bestuur, als sommige dorpen in Twente, hebben belangstelling getoond en initiatieven genomen om de, destijds toch vrijwel afbetaalde, beelden te redden voor vernieling en naar Nederland over te brengen,

85 De gebeurtenissen rondom het monument zijn, mét de bijbehorende notariële contracten, uitvoerig besproken in de eerste heruitgave van Aan het Volk van Nederland, 1966, pp. 31 e.vv., 146 e.vv.; Vgl. ook Hetty Wertheim-Gijse Weenink en W.F. Wertheim, ‘A Dutch Tribune of the People in Rome’, Mededelingen van het Nederlands Historisch Instituut te Rome, dl. 36 (1974), pp. 165 e.vv.

86 Vgl. H. Schelhaas, ‘Joan Derk in Rome oftewel een toon-beeld van een zorgenkind zonder monumentenzorg’, De Mars, oktober 1980, pp. 228 e.vv.

[p. 57]

ter plaatsing hetzij in de Grote Kerk in Zwolle, hetzij op het plein, vóór het raadhuis van Weerselo. Maar tot nu toe waren alle pogingen vruchteloos, hoewel enige Kamerleden hieromtrent vragen aan de Minister van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk hebben gericht.⁸⁷

En ook Appeltern heeft kort geleden de schrijver van het Democratisch Manifest geëerd door een straat naar hem te noemen.

Deze initiatieven om Joan Derk van der Capellen tot den Pol postuum te eren, verdienen het om, ter gelegenheid van de verschijning van deze herdruk van Aan het Volk van Nederland twee eeuwen na dato, met waardering vermeld te worden. Maar als ‘het Volk van Nederland’ het monument, dat in Rome verdwaald is, hier niet naar toe kan krijgen - is het dan niet bij machte een nieuw monument voor deze ware erflater van onze beschaving op te richten?

87 Vgl. bv. Tubantia, 2 december 1980.