Dagboek van Cornelis en Philip van Campene, behelzende het verhaal der merkwaardigste gebeurtenissen, voorgevallen te Gent sedert het begin der godsdienstberoerten tot den 5en april 1571

Wedemaent.

Den VI^en de voornomde bisscop heeft te kennen ghegheven⁺ hoe dat hij in dijcendaghe naervolghende soude mette ghewoonlicke ceremonien vande oudde catholijcke kercke, die men over XIII^c jaeren ghebruuct heeft, consacreren de voorkercke van sinte Baefs, die sichtent de nieuwe stichtinghe niet gheconsacreert en es gheweest, daeromme dat hij verwondert was, ende vermaende zijne audituers ende andere insetenen deser stede, dat zij met hueren jeghenwordeghe presentie souden commen vercieren de zelfste consecratie; ende andere, die met

+ Consecratie.

[p. 224]

sulcke ceremonien zijn gheckende ende spottende, dat zij thuus zouden blijven. Ten respecte van dese wijdinghe zijn ande mueren vande kercke gheschildert sommeghe crucen. Naer tsermoen vanden bisscop es heer Leo, pastuer vande zelve prochiekercke, ghegaen inden preecstoel metten costere, hebbende een berrende wasse keersse inde handt, ende gheluudt makende met eender belle, aldaer de pastuer heeft openbaerlic ghedenuncieert sommeghe persoonen, verwaten ende inden gheestelicken ban wesende, vermanende de hoorders, dat zij hemlieden vermijden zouden eeneghe conversatien met zulcke persoonen te houden.

Den VII^en heeft de voornomde bisscop gheassisteert met sommeghe canunicken, capellanen, sanghers, ende coraelen vuldaen van smorghens ten VII huere beghinnende de wijdinghe vande voornomde voorkercke. Voor de principale poorte vande kercke was ghestelt eenen altaer metten fiertele van sinte Baefs, patroon vande zelve kercke, ende de bisscop heeft drie reysen processie wijs ghegaen rontsomme de kercke, met eenen palmtack besproyende de mueren vande kercke, ghebruuckende zijn ommeganck nu over deen zijde ende daernaer over dandere; ende den zelven ommeganck ghedaen zijnde, es de bisscop met zijn assistenten ghegaen inde kercke, daer hij bet dan een groote huere gheweest hebbende met ghesloten deuren, zonder admissie vanden ghemeenen volcke, ende aldaer ghebruuct hebbende de ceremonien, van oudts daertoe ghewoone, naer tbescriven vande gheestelicke boucken, dies mencionnerende, es wederom uuter kercke ghecommen ende ghedaen mondelinghe een vermaen vande wijdinghe, ende daernaer voorts gheprocedeert, dwelc duerde tot bijde noenent. Ghelijcke wijdinghe heeft de voornomde bisscop ooc van desen jaere ghebruuct in sHelichs Kerst kercke, binnen deser stede, zeer corts naer Paesschen laestleden.

⁺ Den VIII^en heeft men binnen deser stede, ontrent den XI hueren, van heeren ende wet weghen, diverssche voorgheboden uutghelesen, als omme dieswille dat de insetenen hemlieden daghelicx vervoorderen huerlieder wijn ende bier te

+ Ordonnantie van wijn, bier ende graen.

[p. 225]

halene uuten nieuwen casteele, in fraude van accijsen, zo es tselve verboden up zeker peyne, daertoe staende. Voorts es ooc uutghelesen hoe hemlieden de wijn- ende biervercoopers zullen reguleren, metgaders ooc de taverniers ende herbergiers in tventen van wijn ende biere. Ten derden es ooc uutghelezen vanden graene ende vande scippers, varende up Axele, Hulst, Stekene ende elders, overbringhende ofte vervoerende ghelijcke waere, met zeker peynen ende kruecken jeghens de overtreders ghestatueert. Over drie zo vier daghen heeft men ooc inden Raedt van Vlaenderen ghelesen zeker ordonnantie, concernerende de Gues die, in doots noodt wesende, verachten de sacramenten vande catholijcke kercke, als vande biechte, vande sacramenten des lichaems Christi ende thelich Olijsel, ende es bevolen, dat men zulcke persoonen alzo stervende ende refuserende uut versmaetheden tghebruuck vande voornomde mysterien ende sacramenten, begraven zoude onder de galghe als heretijcquen ende sacramentschenders, dwelck in sommeghe plaetsen alreede ter executie gheleyt es gheweest met beroerte vande naeste vrienden ende ghebueren, die tselve qualick wilden ghedooghen.

Ten zelven daghe hebben de Spaignaerden int nieu casteel, ontrent den avent, afgheschoten sommeghe engienen ter eeren vanden feestelicken sacraments dach naervolghende.

Den IX^en, de voornomde Spaignaarden upgherecht hebbende⁺ sconijncs standaerdan, hebben ooc afgheschoten, smorghens ten processie tijde, sommeghe groote ende cleene sticken.

Ten desen daghe heeft tsachternoens ghepreect eenen Jesuyt,⁺ medegheselle vanden ghone, die in voorleden jaren ghepredict heeft binnen deser stede, ende zonderlinghe in sint Jacops kercke, daer nu ooc preecte den voornomden Jesuyt, ende alzoo continueren soude de octave lanck ghedurende, zegghende eerstmael de oorsake van desen feestelicken dach, inneghestelt bijden paus Urbanus, ten tijde vande secte van Berengarius, ende bemerckende de anstaande doolinghe van Vuycle, Joannis Hus ende onse periculose tijden. Ende want inde goede weke als dit

+ Sacraments dach.

+ Predicatie.

[p. 226]

sacrament inneghestelt wierdt bij onsen Salichmakere voor Paesschen, de christene becommert hebben gheweest met overdijncken vande passie Christi, zo heeft de voornomde Paus desen dach daertoe vercoren, up dat men nu houden zoude desen feestelicken dach als voor een triumphe Christi, ende dat daerduere ande verdoolde meynsschen hemlieden totter eenicheyt vanden gheloove beweghen zouden, ansiende de goede devotie vande christene. Desen feestelicken dach es gheconfirmeert bij tconcilie van Trenten. Voorts heeft de voornomde Jesuyt uutgheleyt thelich evangelie van desen daghe, bescreven bij sint Jan, an zijn VI capitele, daer hij seght: ‘Mijn vlees es warachtelic spijse,’ etc. De theme ofte eerste propositie vanden voornomden Jesuyt was uuten XXII^en psalme, daer de prophete seght: ‘Ghij bereyt voor mij een tafele teghen mijne vijanden.’

⁺ Den thiensten ende andere naervolghende daghen heeft den voornomden bisscop ghepreect, smorghens ten VII huere, in zijne cathedrale kercke, nemende voor zijn propositie dwordt vanden prophete David, daer hij seght in zijnen psalmen: ‘De Heere bermertich ende ghenadich heeft den ghonen, die hem vreesen, ghegheven een spijse.’ Dwelck hij ghevought heeft totten sacramente des autaers, segghende dat inde hebreeussche tale staet voor dat wordt spijse, een word, dwelc beteeckent een sonderlinghe spijse, als de ghone die metter jaeghenden honden gheschuerdt es, ghelijc Christus vande Joden ghejaeght ende jammerlicken ghedoot es gheweest, die ons nu werdt ghegheven voor een uutnemende spijse. Voorts heeft de voornomde bisscop gheseyt de oorsake van desen feestelicken sacraments dach, alzo hier vooren ghescreven staet. Ende daer naer heeft hij begonst uut te legghen tmysterie vanden sacramente, segghende dat alle de ketters van desen tijde zijn eendrachtelic upghestaen jeghens de catholijcke leeringhe van desen sacramente, als Mennonisten, Calvinisten ende Martinisten, hoe wel alle viere evangelisten ende sinte Pauwels, in zijnen eersten brief totte Corinthien, an telfste capitele, danof zeer claerlicken spreken ende eendrachtelick, dwelck hij, Pauwels, zeght de zelve leeringhe

+ Psalm CX. Hij heeft ghedachtenesse ghehouden van zijn wonderlicheden, de ghenadighe ende bermertyghe Heere, hij heeft spijse ghegheven den ghuenen die hem vreesen.

[p. 227]

ontfaen hebbende vanden Heere, mueghelick als hij inden derden hemele upghenomen was. So dan heeft Christus ghenomen tbroodt, ende alvooren specialic ghebenedijt, naer teten vanden paeschlam zeyde: ‘Dit es mijn lichaem, dwelck voor ulieden zal ghelevert worden.’ Daernaer heeft de voornomde bisscop uutgheleyt de leeringhe vande messe, daer de offerande gheschiedt vanden lichame Christi, ter ghedinckenesse vande doot Christi, ghelijc ons Paulus tselve es uutlegghende, segghende: ‘So wanneer dat ghijlieden eten zult dit broodt, zo zult ghijlieden vercondighen de doot des Heeren,’ hoe wel de heretijcquen loochenen dat de messe behelst een offerande, maer huerlieder argumenten en heeft de voornomde bisscop niet willen aentasten, ghemerct dat hij zijn vermaen doende was totten gheloovighen, ende gheen disputatie en hadde met zulcke ongheloovighe. Ende tallen tijden heeft altijts gheweest onder de gheloovighe menschen een sacrificie, als ten tijde van onse eerste voorvaders, beweecht zijnde bijde natuurlicke redene, die ooc Gode gheoffert hebben, als Abel ende Cain. Gene. IIII. Ten tijde vande wet heeft God gheordonneert vele offeranden, sommeghe voor dancsegghinghe, andere voor de sonden, die zeer lastich waren voor tghemeen volck om betalen, als ossen, coyen, lammeren, bocken ende andere ghedierten te offeren, die alle te bate quamen vande Leviten, daerjeghens de Joden niet en murmureerden, ghelijc eeneghe kerstene doen, als sij huerlieder pastuers (dit) en wat ghelts moeten gheven. Ende nu ten tijde vande gratie heeft ons Christus achterghelaten dit sacrificie van zijnen lichame ende van zijn bloedt.

Ten zelven daghe, eenen vleeshouder, ontrent den Groenen⁺ Briele overleden, ghenaempt Geysens, over twee zo drie daghen, es up een slede ghevoert ande patibulaire justitie van dese stede ende aldaer begraven, met confiscatie van zijne goedinghe, omme dieswille dat de pastuers van zijnder prochie gheen kennesse van hem ghehadt en hadden voor zijn overlijden int administreren vande sacramenten, volghens tmandement dies mencionerende.

+ Begravinghe.

[p. 228]

⁺ Den XII^en heeft men groote eere bewesen thelich bloet vande Augustijnen binnen dese stede, ende zonderlinghe inde Langhemunte, verchiert met aultaren, schilderien, groen, lakenen ende andersinds, ooc met uutsprake van loven ende dancsegghinghen ter eeren Gods, meer dan in voorleden jaren.

⁺ Den XIII^en heeft eenen canunick vande voornomde cathedrale kercke vervolght de subtile materie vanden gheloove, dat de catholijcke behooren thebbene vanden sacramente voornomd.

⁺ Den XIIII^en ende up andere sommeghe daghen zijn de ghedeputeerde mannen ghegaen van huuse te huuse, omme te weten de vremdelinghen, die hier binnen dese stede daghelics commen wonen, ende van wat gheloove dat zij zijn, ghemerct dat daghelics hier arriveren vele onbekende persoonen, danof sommeghe besmet zijn met vremde leeringhe jeghens de catholijcke kercke, inficierende andere goede insetenen. Ende omme zulcke abuusen te schuwene, zijn ghepublieert ende werden gheobserveert diverssche ordonnantien, ten dien respecte over langhen tijdt ghemaect, als onder andere, dat de ghone, die eeneghe huusen van nieus verhueren, moeten tselve te kennen gheven den mannen, daertoe ghestelt, up correctie van scepenen. Uut deser oorsake loopender sommeghe wech ende andere werden somtijts ghevanghen ende ter justicie ghebroght, ghelijc up desen dagh ghebuert es van sommeghe Wederdoopers, die ghevanghen wierden, van ontrent de huusen, ghenaempt de XII apostelen, ende onder hemlieden es bevonden een Nieu Testament, gheprent zonder de name van stede, prentere ende tjaer, ende an thende vanden boecke stont ghestelt een corte instructie up eeneghe articlen, ende de zelve wierdt versterct mette voorgaende scriftueren vanden Nieuwen Testamente, achtervolghens tverdrayt verstant vanden Herdoopers, ende een van hemlieden ghevraeght zijnde vanden kinderdoop, heeft danof ignorantie ghepretendeert, ende naderhandt ghekendt dat hij onlancx ghedoopt es gheweest van eenen Gillis de doopere, die binnen dese stede groote menichte ghedoopt heeft, ende wierdt onder zijn consorten ghenoompt den onberespelicken

+ Processie.

+ Predicatie.

+ Ondersouck.

[p. 229]

Gillis, hoe wel hij es achterhaelt gheweest van overspele, ende ghevraeght zijnde, waaromme hij verlaten hadde de catholijcke kercke, heeft gheandwordt: ‘omme dat de leeraers van dien niet en beleven huerlieder leeringhe.’ Voorts en heeft zijne mede complicen niet willen te kennen ghevene, zegghende dat zulcx niet en betaempde. Deze wederdoopers hebben voor een maniere van spreken, dat zij niet affirmativelick en durfven zegghen, maer hebben voor een costume dat zij segghen: ic dijncke ditte of ditte te doene oft te laten.

Den XVI^en, wesende de octave vanden heleghen sacramente,⁺ was helich dach totter noenent, bij bevele vanden E. bisscop van Ghendt.

Den XXII^en waren binnen Antwerpen, smorghens ontrent den⁺ VI hueren, verberrent twee wederdoopers, upde maert, jeghens overe stadthuus, levende, ende updat zij tvolck nyet mesleeden en zouden, waren huerlieder monden ghestopt. Alsmen dese justitie dede, zo waren de Duutsschen ghestelt rontsomme den viere, omme tvolck te beletten acces thebbene bijden pacienten, ende naer dien zij verbrant waren, zo slouch de vlamme in een vande bijstaende huusen, maer het was terstondt uutghebluscht zonder groote schaede. Ten zelven daghe (werd) eenen onthooft upde Veerleplaetse.

Den XXV^en en was gheenen feestelicken dach, zo tvoorleden⁺ jaer was, van sinte Loy.

Ten zelven daghe wierdt eenen Spaignaert onghenadelicken doot ghesteken van andere Spaignaerden.

+ Octave vanden sacramente.

+ Justitie.

+ Sinte Loy.