Verzameld werk. Deel 7

[p. 155]

Over boeken en schrijvers
Subjectieve opstellen door
Anna de Savornin Lohman

P.N. van Kampen & Zoon, Amsterdam.

Het lijkt me wel heel moeilijk niet subjectief over een artistiek of litterair werk te oordelen. Op wetenschappelijk of sociologisch gebied heeft de beoordelaar ten minste de onpartijdige grondslag van betrekkelijk vaste regels en wetten, maar welke algemene regels of wetten zal men toepassen op iets zó individueels, iets dat zo weinig vaste regels en wetten duldt als de kunst?

‘Subjectieve opstellen’ heeft Anna de Savornin Lohman haar werk genoemd. En al is deze toelichting (bij haar vooral) wel overbodig, toch lijkt het mij een eerlijk beginsel, dit in de eerste plaats nog eens te verkondigen. Want wat is de kritiek, ook de beste, de knapste en de eerlijkste (en hoeveel kennen wij er niet die deze deugdelijke eigenschappen absoluut missen) anders dan de oprechte uitspraak van een individuele overtuiging? Een recensent moest eigenlijk, om billijk te zijn, maar in heel weinig gevallen beslist durven zeggen: ‘dit is goed, en dat is niet goed’; maar wel integendeel haast altijd bekennen: ‘volgens mijn, zeer feilbare, individuele mening, is het zo of zo.’

Anna Lohman gaat dus, ‘en principe’ van een heel goed en waar standpunt uit. Maar, vreemd genoeg, ook bij haar, zowel als bij veel anderen, volgt de praktijk al heel zelden de stelsels van de theorie. Haar oordeel, volgens haar eigen bekentenis, is in de hoogste maat individueel en subjectief, en kan dus ook maar, principieel en in haar eigen overtuiging, de waarde van een individuele denkwijze hebben. Hoe komt ze dan zo kras en decisief op te treden alsof ze algemene, absolute waarheden verkondigde, daar waar dit haar eigen oordeel over 't werk van anderen zich laat gelden?

[p. 156]

Ik geloof wel dat ze 't goed en eerlijk meent, maar dat ze zich doorgaans onbewaakt door haar temperament laat meeslepen. Dit boek is niet alleen subjectief, maar ook op vele plaatsen agressief. Zij beschouwt en ontleedt niet rustig genoeg de dingen die haar hinderen. Zij maakt zich boos. Zij kent geen kalme filosofische ironie. Een werk dat haar goedkeuring niet wegdraagt doet haar lijden, en in bitterheid tegen de auteur uit zij dit gevoel. Ongelooflijk sterk zijn haar sympathieën en antipathieën; en daar deze laatste over 't algemeen veel talrijker zijn dan de eerste, komen de meeste schrijvers er bij haar al heel treurig vandaan. Sterk-subjectief als dit boek is, kan het ook wel niet anders dan even zo subjectief door de lezer beoordeeld worden, met dit gevolg, dat zijn eigen sympathieën en antipathieën hem onder de lezing om de beurt ook veel genoegen en evenveel ergernis zullen bezorgen.

Ik, voor mijn part, om volop subjectief te blijven, beken met zeer veel genot de krasse aftakeling van de pedante Brandes te hebben gelezen. Die is ook een van mijn litteraire vijanden. Het uitvaren tegen wat freule Lohman noemt ‘het ploertige, vuile, opzettelijk in smerigheden rondtastende van onze Hollandsche jongeren’, heeft mij daarentegen door zijn onbillijke overdrevenheid ten zeerste gehinderd; en (ik vraag wel excuus aan freule Lohman, die zeker een heel ander resultaat heeft beoogd) haar uitvallen tegen wat zij als ‘gevaarlijke lectuur’ brandmerkt, hebben in de hoogste maat mijn ongezonde nieuwsgierigheid opgewekt om met die ondeugende boekjes nadere kennis te maken. Ik geloof niet dat Alice Stockham en Anna Fischer-Dückelmann een betere reclame voor hun zogezegde onzedelijke werken zouden kunnen wensen, dan de scherp-afbrekende kritiek die freule Lohman erover geschreven heeft.

Intussen verwondert het mij zeer dat een zo knappe schrijfster en zo fel-vrijgevochten vrouw als freule Lohman, wier ideeën en wier durven ik herhaaldelijk (steeds individueel-subjectief) toegejuicht en bewonderd heb, nog zo hardnekkig zit vastgeklemd aan enkele verouderde conventies en begrippen, als b.v. die van de ouderwetse Hollandse fatsoenlijkheid. Voortdurend prikt en prikkelt ons dit nietszeggend

[p. 157]

woord onder haar scherpe pen. Wat bedoelt zij, de hoog boven de kleinzielige begrippen van haar wereld staande vrouw, met dat lege woord? Ik denk haast dat ze zich verkeerd uitdrukt, en dat, wat zij fatsoen noemt, feitelijk een intiem geraffineerd gevoel van haar eigen kiese jonkvrouwelijkheid is, een natuurlijk verschijnsel van haar afkomst en opvoeding. Het zijn bij haar wellicht als heel fijne voelhorens die pijnlijk terugkrimpen voor alles wat te ruw en te rauw is. Vandaar misschien haar overdreven, onbillijke, instinctieve afkeer van het realisme, ja, van de gewone, natuurlijke, fysiologische waarheid van het leven, hetwelk gedeeltelijk voor haar gesloten blijft. Ik houd het er voor dat zij een, door weinigen begrepen, en wellicht moeilijk te verwezenlijken, maar toch heel mooi levensideaal in zich omdraagt, iets zachts en goeds onder haar oppervlakkige scherpheid, iets dat heel rein en hoog tot een groot geluk zou kunnen opbloeien, als het eenmaal de goede streling van harmonieus medevoelen mocht ontmoeten.

Is dit haar ideaal van 't leven van een vrouw niet een hoog en mooi en gezond ideaal:

‘Ik zie haar werk als dat eener aanvulling, eener volmaking van het zijne (den man); en dat in de alleréérste plaats, zoo ze zijn mag de moeder en opvoedster zijner kinderen, die ze van hem en door hem ontving. Maar, zoo haar dat hoogste vrouwengeluk ontzegd bleef, dan als de bescheiden, in het verborgen liefde spreidende vriendin; die weet te helpen en te steunen op duizenderlei wijzen; wijzen die ze zelve altijd wéét te vinden, zoo ze rechtgeaarde vrouw, geen derde-geslachtsproduct is’.

Over boeken en schrijvers lijkt mij een heel eigenaardig, wel wat disparaat ensemble, met veel moois tussen het minder goede, dat zeker geen enkele lezer onverschillig zal laten.