|
| |
| |
| |
Obsessies
I
Het bezoek van engel Gabriel op aarde
Verleden week, terwijl ik niet slapen kon, dacht ik eensklaps aan Soarelke Meule...
Ik zag hem vóór mij, zoals ik hem in leven gekend heb: kort, zwaar, scheefgeschouderd, met ingedrongen hals en kromme benen; met hoekige, vooruitstekende kinnebak en brutale, grote ogen, waarvan het ene rond en strak je aankeek, terwijl het ander, scheel en bloed-doorstriemd, sterk naar buiten afdwaalde.
Het werd al spoedig een obsessie van mijn geest en de herinneringen kwamen toegestroomd.
Stille avondwandelingen in de maneschijn, langs eenzame kronkelwegen tussen hoge korenvelden; wazig-doorschijnende nachten vol tintelende sterren, gezang van nachtegalen in de donkere bomen, bleke huisjes met gesloten blinden, als in geheimzinnige bespiegeling verzonken; en ginds, bij de oude, grijze molen, die, met het geraamte van zijn vier gekruiste, naakte wieken op de berg te dromen stond, het vaste en gezellig groepje, dat er elke avond bij mooi weer tegen de grauwe gevel van het molenhuis gehurkt, naar de verhalen van Soarelke Meule te luisteren zat.
Wat wist hij veel en wat kon hij eigenaardig en grappig vertellen! - Kort en gehort kwamen met barre blikken van zijn woeste ogen, alsof hij aldoor voor alles verontwaardigd was, de dikwijls krasse woorden uit zijn barse mond gestoten. Doch het was slechts een schijn-kwaadaardigheid, en de brutaalste en heftigste beweringen hadden steeds bij hem een ondertoon van leukheid die tot lachen wekte en waarover hij ook trouwens gaarne meelachte. - Hij was een ruwe filosoof en voelde helder-sarcastisch het ware en juiste van de dingen. Zijn scherpe geest was vrij van alle vooroordelen. Onbewust-natuurlijk, zonder moeite drong hij dadelijk tot de
| |
| |
grond van de dingen door.
Vooral de jongelingen uit de buurt schaarden zich gaarne om hem heen en konden uren lang naar hem zitten luisteren. - Zij zaten daar, onder de oude molen, een donker troepje van een acht- of tiental, vaag-nevelig gehuld in de damp van hun pijpen, waarvan de brandstipjes soms rodend gloeiden in de duisternis; en zij maakten Soarelke aan de gang, en praatten met hem mee en lachten, om hem goed leuk en ondeugend te stemmen.
- Toe, Soarelke, vertel ons nog na kier 't bezoek van ijngel Gabriël op oarde! Woar was da uek dat hij hem op de weireld liet vallen? Was da niet te Poeke, in 't Luizegevecht?
Zij deden of ze 't zich niet goed meer herinnerden, om het hem nog eens te horen vertellen en Soarelke liet zich vangen en weerlegde, met zijn ruwe, korte, barse stem:
- In 't Muizenhol was 't, hè 'k ulder gezeid, dwoashuefden die-ge zijt; in 't Muizenhol, tusschen Vijnck en Oarsele!
- En hoe kwam da, Soarelke! Hoe en wannier es da gebeurd? - Da was ons Hiere die hem uit den Hemel zond, om e-kier te kijken hoe dat 't hier op de weireld gijnk, orakelde Soarelke.
- Joa moar, hoe? Ala, toe, Soarelke, vertelt-e-kier?
En Soarelke, moegeplaagd, klopte zijnpijpje uit, kuchte eens, bromde wat en vertelde eindelijk, met zijn kort-hakkende, bruuske stem:
- Ons Hiere zat op zijnen truen in den Hemel mee den ijngel Gabriël aan zijn voeten. Den ijngel zat op den ondersten trap te sloapen, mee zijn vleren toe.
- Gabriël, zegt ons Hier azue al mee ne kier tegen hem, 't dijnke mij dat-e gij hier nie veel uit 'n voert, e- woar, jongen? Den ijngel wor wakker en schudt zijn vleren:
- Wa es er ten ouën dienst, ons Hiere? vroagt hij.
- Weet-e wat dat-e gij doet, jongen, zegt ons Hiere: - Trek ne kier ou beste geiwene vleren aan en loat ou op de weireld zijnken om te zien wat dat er ginter gebeurt. 'k En hè doar in doanig lank nie mier van g'huerd en 't 'n zoe mij nie verwonderen da ze mij doar 'n beetse begonnen te vergeten. Ge moet er mee 't volk wa klappen en informeren of er nog almets van mij gesproken wordt.
| |
| |
Goed. - Zue gezeid, zue gedoan. Den ijngel Gabriël trekt zijn beste geiwene vieren aan, ons Hiere zendt hem 'n wolke, hij schiet er hem op en hij kom neer op d'eirde, tusschen Vijnck en Oarsele, aan 't Muizenhol!
- Aan 't Muizenhol! Es 't woarachtig aan 't Muizenhol dat hij nere gevallen es, Soarelke? giechelen de jonge kerels.
- Aan 't Muizenhol! Zue woar of da 'k hier zitte, en op 'n wolke! Moar zwijg ne kier en loat mij vuert vertellen.
- Goed. Hij loat hem dus nere zijnken aan 't Muizenhol en valt er te midden in de kirmesse. 't Was doar 'n leute, en 'n lachen en zijngen, en 'n eten en drijnken, en 'n dansen en sprijngen mee 't jonk vreiwevolk! en den ijngel Gabriël, die da nog noeit van zijn leven nie gezien 'n ha en hem huele doagen aan de voeten van ons Hiere zat t'embeteren, begint uek van plezier te lachen en te sprijngen, en hij danst mij doar verdeke in de ronde mee, mee zijn geiwene vieren aan!
- Mee zijn geiwene vleren aan! Es 't oprech woar, Soarelke? - Mee zijn geiwene vieren aan! En te midden van 't jonk vreiwevolk...! Moar,... 't begost oavend te worden, en ons Hiere, die kwoad wierd omda zijnen ijngel te lang wigbleef, zond hem ne weerlucht uit den Hemel, dat hij seffens were moest noar boven komen. - En Gabriël wig, zille! de lucht in! - Sente-Pieter stond al uit te kijken, mee zijn sleuters in d'hand, geried om den Hemel te sluiten. - 'k Peize da ge zil wel gekomen zijn keirel; woar hè-je gij zue lank gezeten? vroag Sente-Pieter hem in 't binnenvliegen. Moar den ijngel 'n hoa zelfs gienen tijd om 't antwoorden: hij schiet hem rechte noar den truen van onzen lieven Hiere, die nog altijd van colère zat te weerluchten, en hij loat hem veur de trappen op zijn kniens vallen en zegt:
- Pardon, lieven Hiere. 'k 'n Wiste niet dat 't al zue loate was!
- 'k Gelueve da g'ou ginter geamezeerd hèt! zegt onze lieven Hiere, die eindelijk uitschiedt van weerluchten, als hij zijnen ijngel ziet.
- Joa ik, lieven Hiere, 'k hè mij doar oprecht goe geamezeerd: 'k zoe liegen as ik anders sprak, zegt den ijngel Gabriël.
- En woarmee? Wa was er doar nou zue amezant? vroagt
| |
| |
onze lieven Hiere, die d'r nog altijd 'n beetse vies-gezind uitzag.
- Ooo! doar 'n hè-je gij gien gedacht van, lieven Hiere! zegt den ijngel Gabriël. - 'k Hè mij loaten nere valle tusschen Vijnck en Oarsele, aan 't Muizenhol, en 't 'n hee mij niet gespeten, zille! 't Was doar kirmesse, en plezier en dansen, en eten en drijnken, en sprijngen en leute moaken mee 't jonk vreiwevolk, enfin, de gelukkigste meinschen die ge peizen keunt.
- En vroegen ze noar mij niet? Wierd er van mij doar nie geklapt? vroeg onze lieven Hiere.
- Giene meins die van ou gesproken hee, lieven Hiere, zei ijngel Gabriël. - 't 'n Wierd het doar van nie anders geklapt of van de leute. Ala ge 'n keun nie gelueven hoe koptent en hoe gelukkig dat die meinschen ginter zijn!
Onze lieven Hier 'n zei gien woord mier. 't Dacht den ijngel Gabriël dat hij stijf kwoad zat. Hij begost nog ne kier of twieë te weerluchten en te donderen. Toens deed hij den ijngel-Gabriël tieken dat hij moest zijn ander vieren aandoen, goan eten en goan sloapen...
- Goed! - 'n Week of viere doarnoar zat den ijngel Gabriël were mee zijn vleren toe aan de voeten van onze lieven Hiere zijnen truen te sloapen. Ons Hiere moakt hem wakker.
- Jongen, zegt hij, - doe ou geiwene vieren aan, schiet ou nog ne kier op d'eirde en kom mij zeggen wat dat er ginter nóú gebeurt. En deze kier 'n moet ou nie hoasten, zille. Informeer moar goed en blijf zue lange wig of dat 't nuedig es.
Den ijngel trekt zijn beste vleren aan, onze lieven Hiere zendt hem 'n wolke en hij komt er mee op d'eirde, aan 't Muizenhol!
- Nóg ne kier aan 't Muizenhol, Soarelke?
- Nóg ne kier aan 't Muizenhol, op 'n wolke!
- Goed. - Den ijngel kijkt rond, moar hij 'n zie niemand. Hij goat in d'hirbirge woar dat hij de kier te veuren mee 't jonk vreiwevolk gesprongen en gedanst ha; moar,... in ploatse van-meziek en dans, 'n huert hij nie anders of schriemen en kloagen. Hij goa wig, komt in 'n ander hirbirge, goa noar 'n boerenhof, in wirkmanshuizekes, moar,... woar dat hij uek komt, overal, in ploatse van lachen, en dansen, en drijnken, es
| |
| |
't zuchten en kloagen en schriemen! De meinschen komen van alle kanten noar hem toegeluepen en ze smieken en vallen op ulder kniens veur hem, en dat hij toch dit bij ons Hiere zoe doen, en dat hij toch dát aan ons Hiere zoe vroagen; enfin, doar 'n was gien beetse plezier mier op de weireld; en d'ieste wolke die veurbij drijft schiet er hij hem boven op en komt er were mee in den Hemel.
- Kijk, kijk, kijk! ge zijt doar zue geiwe were! Hèt ou van deze kier nie g'amezeerd, dan? vroagt Sente-Pieter, die al grittende mee zijn slenters aan de puerte stoat.
- Nien ik, zille, zegt den ijngel; en mee zijn vleren toe trekt hij al druipsteirtende noar den truen van onzen lieven Hiere.
- Ha, jongene, g'hèt opgepast van deze kier, zegt onzen lieven Hiere. - Hewèl, hoe ès 't ginter nou? Wordt er nog altijd van mij nie geklapt?
- Joa 't zille, lieven Hiere, 't wor zéker van ou geklapt! Ze 'n klappen van nie anders mier, zegt al zuchtende den ijngel Gabriël. - 't Es stanvastig: ‘Och Hier! alhier’ en ‘och Hier! aldoar!’ En zuchten en schriemen en kloagen! en nievers gien beetse leute mier! 't Regent huele godsche doagen op de weireld, 't es er koud en donker; de boeren hên de koeploag in ulder stallen, ulderen oest es verhoageld en ulder eirdappels zijn aan 't vurten! Z' omsteken kissen veur ou en ze doen beevoarten en ze zitten van den uchtijnk tot den oavend in uldere kirkeboek te lezen! Enfin 't es droevig om t'hueren en te zien! 'k Ben d'r van wiggeluepen!...
Onze lieven Hiere zat 'n momentsje te peizen, mee zijn sluinkerhand aan zijn veurhuefd en zijn rechterhand aan zijne langen grijzen board.
- 't Es goed, zei hij eindelijk. - 'k Gelueve da ze genoeg gestraft zijn en da ze mij nou zue lichte nie mier 'n zille vergeten. - Weet-e wat dat-e gij doet, jongen: goa zeg gij aan den heiligen Antonius dat hij de wolken wigjoagt en dat hij were de zonne doe blijnken.
Gedempt gelach steeg op uit 't donker, neergehurkt groepje langs de gevel van het molenhuis, en even glommen schel de gloeistipjes van de pijpen, alsof zij ook wel in de leuke vrolijkheid meedeelden. - Omheen was 't wonderzacht en stil en
| |
| |
in de somberblauwe hemelkoepel flonkerden al de schone, gouden sterren. Het was een nacht vol stemming en vol wijding. Geluidloos fladderden de grauwe vleermuizen heen en weer en onbeweeglijk stond daar de verweerde houten molen in vage zilverschemering op zijn berg te dromen. Eentonig en aanhoudend kriepte ergens in het gras een krekel. Op een verre hoeve blafte hol een waakhond en uit de onzichtbare kerktoren galmden melancholisch-langzaam tien heldere slagen. Onmiddellijk daarop luidde de nachtrust in en de kerktorens van de omliggende dorpen antwoordden, van ver en van nabij, elk met hun eigen klank en ritme, die waren als de diepe stemmen van hun innigst zieleleven. Toen droomde weer de heilige stilte onder het twinkelend geflonker van de miljoenen sterren, en iemand uit het donker groepje taalde:
- Toe, Soarelke, nóg 'n vertellingsken. 't Es tóch te schuen weer om noar bedde te goan.
En Soarelke, na eventjes gekucht en wat gebromd te hebben, klopte de as uit zijn pijpje, en begon met een ander verhaal...
| |
| |
| |
II
Het hondje
De sluitbomen worden dwars over de weg bij 't kleine station gesloten. Een trein komt aan. Ik stap van mijn rijwiel en blijf even wachten.
Het stationsgebouwtje is van rode steen met witte randjes. Het is lang en vrij laag, plat neergehurkt als 't ware naast het dubbele railspoor. Aan beide uiteinden, dichtbij het bruin omheiningshek, schitteren twee miniatuur-bloementuintjes. Links van de steenweg, bij de sluitboom, staat een herbergje. Rechts van de steenweg, bij de sluitboom, staat een tweede herbergje. En, aan de overzijde van de spoorlijn, die de weg doorkruist, staan, rechts en links, dichtbij de sluitboom, nóg twee herbergjes.
't Is alles. Geen andere gebouwen in die eenzaamheid. Alom de stille, groene of bruine herfstvelden; en, in 't verschiet, de rood- en goud-getinte hoge bomenkruinen, waaruit de fijne, grijze naald van het dorpstorentje opschiet.
Daar komt de trein. - Slechts enkele reizigers staan wachtend op 't perron, en de chef, met zijn rood petje op, komt buiten. Ook op de drempel van een der herbergjes dicht bij de sluitbomen komt een vrouw even kijken, vergezeld van een klein zwart hondje, dat op drie poten loopt. Eerst denk ik dat het zijn vierde pootje ingetrokken houdt, zoals hondjes wel doen; doch neen, het heeft er slechts drie. Het vierde is niets dan een korte, zwarte stomp.
Dit schijnt het beestje trouwens niet erg in zijn bewegingen te belemmeren. Het dartelt vlug en wakker rond, hoewel hinkend, en zoekt en snuffelt, en tilt ook af en toe het stompje op, bij heg of boom.
Knarsend op zijn remmen heeft de trein vóór het stationsgebouw stilgehouden. Reizigers stijgen in, anderen stappen uit, een fluitje gilt en het gevaarte rijdt verder, terwijl de sluitbomen weer worden opgehaald.
Langzaam schrijd ik over de rails, kijk de wegstomende trein nog even na, stijg op mijn rijwiel en begin te trappen. - Maar,... het lijkt wel of ik niet vooruit kan! Mijn voeten
| |
| |
bewegen heel langzaam en mijn geest, strak in zichzelf gekeerd, is halsstarrig met iets bezig,... ja, met dat hondje, dat klein, zwart hondje daar, scheef-huppelend op drie pootjes, bij 't klein herbergje.
Hoe zou het aan dat ongeluk gekomen zijn?... Afgeslagen? Afgereden? Onder de trein, misschien? O!... daar begint alweer de obsessie! - Nóg langzamer bewegen de trappers; ik houd stil; ik stap af. Wat is dat weer kinderachtig-onnozel en flauw, die obsessie! Wat kan het mij toch schelen hoe of dat hondje zijn vierde poot verloren heeft? En hoe en waarom zal ik daar ook naar informeren? En wat zal die vrouw van 't herbergje van mij wel denken, als ik daarvoor terugkom?
- Maar,... er is niets aan te doen, anders ben ik er weer de hele dag mee bezig. Ik keer mij om, en, half boos en half beschaamd over mijzelf, rijd ik terug, recht naar het herbergje. De glazen portaaldeur staat er nog open, maar,... geen mens in het schemerig, ongezellig gelagkamertje...
- Es 'r iemand? roep ik, meteen op de schenktafel kloppend. Door een tochtende, half openstaande achterdeur, komt, op zijn drie pootjes naar mij toegehinkt... het hondje.
- Ha, Moortje, zeg ik. En ik wenk het bij mij en klop het strelend over zijn glad-glanzend rugje, en bevoel even zijn stompepootje.
Het hondje schijnt dat niets naar te vinden. Het strijkt de spitse oortjes in zijn hals, en wringt en kronkelt zich, en strekt het stom je naar mid uit, terwijl het mij snugger aankijkt, met zijn heldere, wakkere, bruine oogjes.
Daar komt de vrouw.
- 'n Pijntsje bier, bezinne.
Het glas wordt mij gebracht.
- Schuen weer, e-woar, meniere?
- Joa 't doanig schuen were.
Ik proef even van 't bier, dat akelig zuur smaakt, en weet niets meer te zeggen. Mijn blik verlaat geen seconde het hondje. - Da es 'n keirelken, e-woar, meniere? zegt de vrouw, mijn aandacht merkend. - Spijtig dat 't zijn puetsen afgereen es! Ha! daar is de aanleiding!
- Hoe es da gekomen? haast ik mij te vragen.
- Onder 't konveui gezeten, meniere. Da es nou al onzen
| |
| |
derden die kapot gereen wordt. De tomie ieste woaren in moes. Den dezen es gelukkig nog mee drij pueten noar huis gekomen. Moar ge'n keun nie gelueven, meniere, wat dat er hier al deur die trefins kapot gereen wordt! Kiekens, honden, katten, en onlangs nog da schrikkelijk ongeluk mee die twie wirkmeinschen! G' hèt doar toch van g'huerd, e-woar, meniere? En de vrouw, die razend praatziek blijkt te zijn, vertelt mij een akelige en ingewikkelde geschiedenis van twee arbeiders, die, op een vroege mistochtend, door de trein aan stukken werden geslingerd.
't Is vreemd: het raakt me niet. Ik luister nauwelijks en de afschuwelijkheid van de gebeurtenis dringt niet tot mij door. Ik denk alleen aan het verminkte hondje en aan 't gevaar dat al die kleine hondjes bij die grote treinen lopen. - Nu weet ik het, en wat de praterige vrouw mij verder ook vertelt, boezemt mij geen belangstelling meer in.
Ik neem mijn rijwiel en vlieg heen. - Maar nu, (en dat is mijn voortdurende, onnozele obsessie en als 't ware mijn straf) nu kan ik nergens meer een eenzaam stationsgebouwtje zien, met bloempjes aan de zijkant en een weg die kruist over de rails, of daar komt onvermijdelijk in mijn geest een klein, zwart hondje op drie pootjes bijgehinkt; een hondje dat mij eigenwijs en snugger aankijkt, en, met zijn stompje wringend, even snuffelend bijeen boomstam of een heg gaat staan en dan weer in het schemerig herbergje verdwijnt, waar de fatale kracht van de verbeelding mij telkens weer dwingt het bij de praterige vrouw te volgen.
| |
| |
| |
III
Het slecht vijffrankstuk
Theofielke Schandevel en Deeske Wildeborst waren twee oude, onafscheidbare vrienden. Theofielke diende als knecht bij een molenaar en Deeske als knecht bij een boer. Zij waren ongeveer van gelijke leeftijd - een jaar of veertig - maar zeer verschillend van uiterlijk.
Theofielke was lang en mager, met uitgeholde borstkas, met hoge, beenderige schouders, schrale, stokkerige benen en slungelige, doorzakkende knieën. Deeske was kort, gezet, fiksrecht, met een naar voren puntend buikje en een dik, rond speknekje. Alle twee droegen een volle, bruine baard: die van Theofielke was hard en rasperig, die van Deeske zacht en kroezend. Theofielke zag ietwat bleek van gelaatskleur. Deeske fris-rozekleurig.
Beiden moesten zij de ganse week hard werken: Theofielke wit-bestoven van het meel als een grote, bleke meikever; Deeske grauw en vuil, met gore kleren, als een echte aardewroeter.
Van op zijn molen, tussen de snorrende raderen, ontwaarde Theofielke in 't verschiet, half verborgen in het lover van de boomgaard, de spitse, grijze strodaken van de boerderij waar Deeske werkte. Van op zijn akkerland, waar hij ploeg en paarden mende, zag Deeske in de verte het drukke wentelen van de molenwieken, die hem soms grappig voorkwamen als Theofielkes eigen lange, slungelige armen, waarmee hij zijn zondagsvriend naar zich scheen toe te wenken.
Zo voelden zij elkaar slechts van heel ver, gedurende de ganse, lange, zware arbeidsweek. Maar 's zondags, dadelijk na de vroegmis, troffen zij elkander, onder 't drinken van het eerste borreltje, in 't herbergje vlak naast de kerk, Den Dubbelen Arend aan; en van dat ogenblik verlieten zij elkaar niet meer, de hele dag.
Alle twee zaten zij sinds jaren dik in schulden. Er was bijna geen herberg in het dorp waar zij niet debet stonden en waar zij, zonder contant geld, nog drank konden bekomen. Ook bij hun respectieve bazen waren zij maanden ver in voorschot
| |
| |
en kregen zij slechts iedere week één frank, waarmee zij de zondag moesten zien door te brengen.
Eén frank! Slechts tien ‘dreupelkes’ jenever of tien ‘pijntsjes’ bier, en toch altijd zulke grote dorst! Soms was 't al vóór de middag op, en dan zaten ze daar zo ongelukkig bij het laatste lege glaasje, wel eens uren lang geduldig wachtend op de mogelijke komst van een of andere goede ziel, die misschien nog eens trakteren zou. Gelukte dat niet, dan bleven ze tóch maar zitten, omdat ze anders niet wisten wat uit te voeren en dat de dag, buiten de herberg om, toch zo vervelend en ellendig was.
Eens, op een vroege zondagochtend, kwam Theofielkes baas met een vriendelijk gestemd gezicht naar hem toe. Er was hard ewerkt, de ganse week, en de baas, over Theofielke tevreden, wilde hem nu eens een extra-beloning geven. Tussen zijn vingers hield hij een vijffrankstuk, dat hij even aan Theofielke liet zien; en hij zei:
- Kijk, Theofiel, omda ge van dees weke goe gewirkt hèt, en niettegenstoande da ge mij nog vele schuldig zijt, goa 'k ou ne cadeau doen. Hier es 'n vijffrankstuk da 'k al weken lank in mijn bezit hè zonder da 'k het kwijt kan geroaken. 't Es goed en zuiver zelver, moar 't es van 'n vrend land, woarvan dat de stikken hier nie geldig 'n zijn. Niemand 'n wil het aanveirden. Ge meug het hên. Doet er mee wat da ge wilt en neemt er veuren da ge krijgen keunt.
En hij gaf het stuk aan Theofielke.
Theofielke, in gedachten verzonken, stond het stuk langdurig te bekijken...
Het was een mooi, blinkend stuk, net zo mooi en zelfs mooier als veel andere; en Theofielke schudde 't hoofd en vroeg zich af waarom nu juist dát stuk niet deugen zou, terwijl toch al die andere, die immers ook maar zilver waren, wél deugden. Hij woog het in zijn hand en keerde 't om; hij zag aan de ene zij, het afbeeldsel van een gehelmde vrouw die hem bijzonder schoon leek, en aan de ommezij een hoorn, waaruit ook nog een hele overvloed van soortgelijke schone stukken scheen te stromen. Het leek hem grievend-onrechtvaardig dat dat alles
| |
| |
niets-betekenend en waardeloos zou wezen; en plotseling ontstond in hem een plan, dat hem van innige pret deed glimlachen, terwijl hij haastig 't glinsterende, grote stuk in een binnenzak verborg.
Anderhalf uur later, na afloop van de eerste mis, zat hij, met Deeske Wildeborst, in Den Dubbelen Arend, onder 't gebruikelijk genieten van het eerste borreltje, geheimzinnigen gewichtig te beraadslagen.
Deeske was het ogenblikkelijk met hem eens: dat mooie stuk moest en zou hun een lange, volle dag van pret en uitspanning bezorgen. Doch zij mochten er niet mee beginnen op het dorp, waar zij te zeer berucht waren. Zij moesten 't gaan beproeven in een van de omliggende gemeenten, waar men hen nog zo goed niet kende.
Met leuke pret-ogen dronken zij hun borrels leeg, bestelden er twee verse; en, met het overige van de zondagse frank, die nu wel aan één stuk op mocht, kochten zij sigaren. Een sigaar, in plaats van een pijp, dat stond goed en wekte vertrouwen, meende Deeske.
Toen trokken zij erop los.
Het was een frisse, droge, heldere, windige herfstmorgen. Zij stapten ijverig door, Deeske fiksrecht, met hooggekleurde, bolle wangetjes en vlugge, kleine pasjes, in een gelijkmatige, kort-gecadanseerde slingering van zijn twee korte armpjes, alsof hij zonder enige inspanning over een volkomen effen pad voortschoof; Theofielke daarentegen slof en slungelig, met scheef-rekkende schouders en sleep-struikelende, ongelijke schreden, alsof hij telkens weer door waden en door plassen heen moest stappen. De gele bladeren stoven dwarrelend uit de bomenkruinen, en de landouwen lagen kaal en kil, met hier en daar slechts, tussen de bruine, omgeploegde akkers, de fel-groene, malse tintelvlekken van het jonge rapenloof. Droef krasten benden omzwervende kraaien; en, langs de eenzame steenweg die zij thans volgden, ontmoetten de twee vrienden enkel nu en dan een op zijn zondags-best geklede boer, die pijprokend naar zijn hofstede terugging, of een boerin met bonte bloem-en-linten-muts en klapperende; zwarte mantel, die, worstelend tegen de felle wind, zich
| |
| |
haastte om nog de tweede-mis te halen. Reeds, in 't verschiet, vertoonde 't dorpje, waar zij heen gingen, zijn spits kerktorentje boven de toppen van de verre bomen; en daar zij, bij een kruisweg, vlak langs een herbergje voorbij moesten, werd de verzoeking hun te sterk, en, na een korte, even aarzelende beraadslaging, trokken zij er binnen.
Zij waren daar in zover op gunstig terrein, dat zij er wel geen drank zouden gekregen hebben zonder eerst hun centen te vertonen, maar althans niet vrezen moesten er wegens achterstallige schuld te worden uitgescholden. Er was trouwens geen enkele klant in het kleine gelagkamertje; alleen de herbergierster, die achter haar schenktafel glazen stond om te spoelen.
- Twie dreupels, vreiwken, bestelde Theofielke, met een gewichtig air aan een tafeltje naast Deeske plaatsnemend.
De vrouw, een half-afgedroogd bierglas roerloos in de hand, keek hem even vaag wantrouwend aan.
- Twie dreupels, herhaalde zij langzaam, met matte twijfelstem, als om zich de tijd tot nadenken te gunnen... Maar Theofielke haalde met een los gebaar het vijffrankstuk uit zijn binnenzak te voorschijn en liet het royaal over het tafeltje klinken: en dadelijk spoedde de vrouw zich met haar jeneverfles naar de kelder. Deeske stak een verse sigaar op en trok een olijk oogje naar Theofielke, die in die tussentijd het stuk algauw weer weggemoffeld had.
- Santus! zei de vrouw uit de kelder bovenkomend en hun de glaasjes op een presenteerblad toereikend. En eensklaps gul en vriendelijk gestemd, begon zij een praatje over 't weer. De beide vrienden antwoordden niet veel. Zij genoten van hun sigaartje en hun borreltje; en, toen het uit was, bestelden zij er nog een. Deeskes bolle wangetjes begonnen te glimmen, zijn ogen glinsterden heel leuk en innig, vol korte, kleine vlammetjes, alsof er, diep in hem, iets heel bijzonder prettigs omging; en ook Theofielkes doorgaans bleke, grauwachtige gelaatskleur, verlevendigde zich met een frisse, roze, warme tint. Die borreltjes smaakten dan ook zo heerlijk lekker, in de kouwe vroegte, dat zij, na het tweede, elkaar eens even ondervragend aankeken, en er waarachtig nóg eentje bestelden. Toen nam Theofielke met een kalm, ernstig gebaar, het stuk
| |
| |
weer uit zijn zak, en legde 't op de tafel.
- As 't ou blieft, vreiwken. Keunde mij were geven?
De vrouw kwam dadelijk naar hem toe, de rechterhand onder haar schort, alvast kleingeld puttend. Zij haalde er 'n heel greepje te voorschijn en met haar linkerhand nam zij 't vijffrankstuk op, en bekeek het even. Deeske en Theofielke staarden onverschillig door het raampje naar buiten, de kronkelige landweg in.
- Ha joa moar, verdeke! da stik 'n deug niet! hoorden zij de vrouw met ontstelde stem eensklaps zegen.
- Watte! riep Theofielke, zich verbaasd omkerend.
- Ha ba nien 't verdeke! herhaalde de vrouw met nadruk. - Kijk ne kier hier! En zij ging naar een groot plakkaat, dat aan de muur hing, en waar al de vijffrankstukken, - de gangbare en de niet gangbare - zoals bijna in iedere landelijke herberg, op afgebeeld stonden.
Deeske en Theofielke richtten zich op en kwamen naast haar staan.
- Joa moar, kijk ne kier goed, dat 'n es toch nie meugelijk! verzekerde Theofielke.
- Joa, toetoet, kijk, hier zie, hier zie! riep driftig de vrouw, met haar vinger op een van de afgebeelde stukken wijzend. Zie-je wel, 't es percies 't zelfde en 't stoa onder de slechte, mee die kop van veuren en mee dien huern langs achter. Nim, nim, 'k 'n wil 't niet; ge moet mij ander geld geen! En zij gaf het stuk terug aan Theofielke, die het kalm weer in zijn zak stopte.
- Ha, sakerdeke! En 'k hè 't gisteren in de post ontvangen! beweerde hij enkel.
- Tuttuttut, 'k 'n hè doar amoal niets mee te moaken! Betoal - mij mee ander geld, zeg ik ou! antwoordde de vrouw korzelig wordend.
- Ha, nondedomme! kreet Theofielke, zich ook eensklaps boos veinzend. - 'k Zeg ou dat 't goed es!
- En 'k zegge 'k ik ou dat 't slecht es en da ge mij moet ander geld geen! gilde de vrouw.
- We 'n hên gien ander! bekende Theofielke.
De vrouw stond even als verslagen.
O! gie sloebers! O, gie bedriegers! begon zij eensklaps, wit
| |
| |
van woede, te krijsen. - Ala! hier buiten! En van den achternoene zend ik mijne man noar de sandurms! O! dat hij nou moar thuis 'n woare! Gie sloebers! Gie luelijke sloebers, die ge zit.
Heel leuk en kalm stapten Deeske en Theofielke door het glazen portaaltje naar buiten en zetten hur weg verder voort.
- Hawèl! wat dijnkt ou? Zoen we leute hên vandoage! lachte Theofielke.
Deeske, de koontjes vurig-rood en de kleine oogjes olijk schitterend, moest het van dolle pret even uitschateren. Of ze leute zouden hebben met dat valse stuk! En proestend trok hij Theofielke mee, en weer liepen zij gezellig naast elkaar, de een met zijn kleine, korte, fikse pasjes, de ander met zijn lange, loomtrekkende slungelbenen, naar het naburig dorp.
Daar, bij de ingang, waar ze even, rechts en links, bij twee kleine boompjes, stilhielden, hadden zij nog eens een korte beraadslaging.
- We 'n meugen nie ál te ziere drijnken; we zoen te gauwe zat worden, meende Deeske.
Theofielke, die al tamelijk aangeschoten was, vond dat ze maar door moesten drinken, zo lang en zo veel zij konden. Het zou vanzelf wel ophouden als ze genoeg hadden, en wie weet wanneer ze nog eens zulk een kansje kregen! Morgenochtend vroeg begon alweer de lange, saaie arbeidsweek. En ongegeneerd stapten zij maar binnen in de Groene Jager en bestelden nogmaals elk een borreltje, terwijl Theofielke eventjes 't vijffrankstuk over de schenktafel liet rinkelen.
Toen het op betalen aankwam, gaf de baas onmiddellijk het stuk aan Theofielke terug.
- Nie goed, zei hij. En toen ook hier Theofielke, de diepste verwondering veinzend, beweerde dat hij 't stuk in 't postkantoor ontvangen had en dus zelf bedrogen was geweest, maakte de man zich geenszins boos en haalde slechts zijn schouders op voor het geval, tevreden met de belofte, dat zij hem nog in de loop van de week het verschuldigde zouden komen brengen, zodra zij 't slechte stuk bij de postmeester tegen een ander hadden ingeruild.
Zo liepen zij, steeds met hetzelfde stuk dat niemand wilde,
| |
| |
ongeveer een tiental herbergen af. Zij deden als gewone, kalme, welgestelde dorpsburgers of boeren, hielden een praatje met de mensen, speelden een partijtje met de dobbelstenen of de kaarten, en slechts een af en toe hevig opstormende roes van bijna uitbarstende jool en wassende dronkenschap maakte 't hun lastig om er enigszins hun ernst en fatsoen bij te behouden. In alle plaatsen werden zij, bij 't eerste klinken van het mooie zilverstuk, onmiddellijk bediend, maar hier en daar toch hadden soms, bij het afrekenen, ondanks hun krasse brutaliteit, minder aangename scènes plaats en wel het ergst in de afspanning: Het Vliegende Paard, waar zij op vertrouwen van het mooie stuk ook flink gegeten hadden. Er was daar iets van drie en half frank te betalen; de baas schold en vloekte geweldig; en daar zij, meer en meer brutaal geworden door het aanhoudend welslagen van hun schurkenstreek en aangehitst ook door de drank, uitdagend tegenstribbelden en lawaaiden, werden zij plotseling, door man en vrouw en knecht, met een pak slaag op straat gegooid. Theofielke, woedend, wilde weer de herberg binnen om de boel kapot te slaan, maar Deeske, die zich wel 't gevaar bewust werd, en nog andere plannen in het hoofd had, hield hem kalmpjes sussend tegen en kreeg hem eindelijk, niet zonder moeite, met zich mee.
Het werd dan ook hoog tijd. De dorpelingen, door de baas uit Het Vliegende Paard opgeruid, kregen het spelletje in de gaten en begonnen dreigend saam te troepen en te jouwen; en 't lukte nog maar heel precies dat de twee vrienden, met invallende schemering, zonder ergere ongevallen uit het vreemde dorp ontkwamen.
- Einde goed, alles goed! orakelde Deeske, toen zij tenslotte, na een poosje geducht doorstappen, veilig in het open veld kwamen. - Moar nou opgepast! 't fijnste moe nog komen!
Nu zij stevig gegeten hadden, was de wild-opstormende roes van dronkenschap goed onderdrukt en was het hun ook mogelijk kalmpjes te redeneren hoe ze de leuke dag prettig zouden eindigen.
- Loat ons bij Veel-Hoar goan en de dieë mag 't vijffrankstik houen, stelde Deeske voor.
Ietwat onthutst keek Theofielke op.
| |
| |
- Bij Veel-Hoar! Om wat te doene? vroeg hij eindelijk.
- Ha! dá es uek 'n goeie! lachte Deeske. - Woarveuren goan de knechtejongens bij Veel-Hoar?
Theofielke begreep en een glimlach van verrukte jool k wam op zijn slungelige tronie.
- Verdeke, joa w'! riep hij. - En elk zijnen toer! Ala, seffens lotse trekken, en wie 't langst hee iest?
Hij boog zich naar de grond, raapte twee ongelijke takjes op, frommelde ze wat door elkaar, hield ze, in zijn gesloten vuist, Deeske voor.
Maar hij had het heel onhandig gedaan; Deeske merkte al dadelijk waar 't langste stak, en, na een schim van weifeling, welk van beide hij wel trekken zou, haalde hij, met een snel rukje, het goede te voorschijn.
- O, gien deugniet! 'k Gelueve da ge 't gezien hadt! riep Theofielke achterdochtig.
- Gien kwestie van! loog vrijpostig Deeske.
Veel-Hoar, aldus bijgenaamd om haar weelderige, zwarte haarbos en haar dikke, donkere wenkbrauwen, was alom in 't dorp en in 't omliggende bekend als de zeer toegankelijke troosteres van het mannelijk lijden. 't Ging heel eenvoudig en 't tarief was billijk; men kwam in 't kroegje waar ze met haar moeder woonde, men trakteerde wat, men profiteerde van het ogenblik waarop de oude eventjes de rug gekeerd had om te vragen: - Euphrasie, (dat was haar voornaam) - Euphrasie, zoe 'k ou ne kier keune spreken?... en dadelijk werd men, zonder overbodige uitleggingen, langs een gangetje door Veel-Hoar in een achterkamertje gebracht, waar gelegenheid was om het zaakje verder af te handelen. Men bleef niet te lang, vooral niet's zondags wanneer Veel-Hoar het druk had; men betaalde één frank, twee frank, zowat naar vermogen; Veel-Hoar liet je door een achterdeurtje en een tuintje buiten en verder was geen haan die ernaar kraaide. De beide vrienden waren lange jaren trouwe klanten van Veel-Hoar geweest, maar ongelukkiglijk hadden zij ook dit artikel niet altijd contant kunnen betalen, en sinds maanden werd het pretje hun beslist geweigerd. Nu echter hadden zij weer eens een prachtige kans, die zij niet mochten laten ontsnappen.
Na, een tamelijk lange omweg, ten einde het landelijk her- | |
| |
bergje te vermijden, waar zij 's ochtends voor het eerst de werking van het stuk beproefd hadden en waar nu wel enigszins gevaar voor hen kon schuilen, kwamen zij weer in hun dorpje aan. Intussen was het donker-avond geworden en de lantarens brandden in de eenzame straten.
Het krotje van Veel-Hoar stond wat ten uitkante, vlak naast een boerderijtje, waarvan de door een heg omsloten boomgaard op de straatkant uitkwam. Dicht bij die heg, in de zwarte schaduw van de overhangende boomkruinen, hielden zij zich, onzichtbaar voor de schaarse voorbijgangers, een poosje wachtend en luisterend gedoken.
Geen beweging noch geluid in het aangrenzend kroegje. Alles bleef doodstil. Het ogenblik was gunstig.
Deeske schoof even naar het raampje toe, reikhalsde, trachtte te kijken door een spleet van het gordijntje.
- Kom, loat het ons moar reschieren, fluisterde hij tot Theofielke.
En vastberaden openden zij het laag portaaldeurtje en traden binnen.
- Elk ne goenoavend...
Een korte stilte van teleurstelling. Links van de deur, in de hoek, bij een tafeltje, zat tóch een kerel, een gluiperige boerenkinkel, die Deeske van buiten door de spleet van het gordijntje niet had kunnen zien. Veel-Hoar, fors en zwart, met lange neus en rood-gevlamde konen, stond fiks rechtop achter de schenktafel, bezig met glazen omspoelen, en bij de klok zat op een stoel de oude moeder, suffig-duttend in elkaar gezakt.
- Kijk, kijk! Wie da we doar hên! riep Veel-Hoar, half spottend, half uitdagend. - We zoen wel geld geen om ulder te zien!
Deeske Wildeborst en Theofielke Schandevel hielden zich even heel kalm en ernstig, alsof ze de spottende toespeling niet begrepen. - Elk ne goenoavend, herhaalden zij enkel nog eens. Langzaam, deftig, gewichtig bijna, gingen zij ook plaatsnemen aan een tafeltje, schuins tegenover de boerenkinkel, en Theofielke bestelde bedaard ‘twie pijntsjes bier’, terwijl hij het vijffrankstuk even over 't tafelblad liet rinkelen. Veel-Hoar keek met verbaasde ogen op en zelfs de oude
| |
| |
moeder werd door het verleidend geluid even wakker.
- G'hè 't zitten vandoage, geluef ik! kon Veel-Hoar niet nalaten uit te roepen.
- Ha, w'hên toch watte! meende Theofielke, met een trots gebaar het stuk weer in zijn zak verstoppend.
Fluks, terwijl ze een van de glazen volschonk, berekende Veel-Hoar, dat beiden haar 'n paar keer schuldig stonden. - Vijf frank! dat kwam zo wat uit. Dat stuk moest ze hebben! Haar ogen glinsterden.
- Pakt uek 'n pijntsjen, en gee moeder uek eentsjen, zei Deeske royaal, toen ze met het presenteerblad bij hen kwam. Veel-Hoar vulde nog twee glazen bij en er werd aangeklonken. Scheef zat Deeske naar de boerenkinkel om te loeren of hij nog geen beweging maakte om op te stappen. Er kwam een korte stilte. De beide vrienden staken verse sigaren op en staarden de lichtblauwe, naar de gore zoldering krinkelende rook even na, in gedempte woorden ernstig pratend.
Ook al sigaren! dacht Veel-Hoar, meer en meer verwonderd. 't Is zeker, er moet met hen iets gebeurd zijn. En korzelig begon ze ook de boerenlummel aan te kijken, die maar geen toebereidselen maakte om op te stappen.
De glazen waren leeg.
- Nóg vier pijntsjes, Euphrasie, en 'n spel koarten, bestelde Theofielke met doodkalme stem, alsof zij nu eens vast van plan waren daar nog een hele poos te blijven.
Langzaam stond de boerenpummel op.
- Euphrasie, hoorden de twee vrienden hem met lijzige fluisterstem beginnen..., en hij probeerde met Veel-Hoar het welbekende, heimelijk praatje aan te knopen, dat zij ditmaal echter dadelijk, kortaf, op boze toon bijna, afhakte:
- Joa moar, Sies, vandoag 'n hè 'k gienen tijd, zille; ge moet nen andere kier komen.
Teleurgesteld, met een valse blik naar Theofielke en naar Deeske, droop de pummel af.
- Wa mient die loeder wel dan! riep Veel-Hoar kwaadaardig, de deur achter hem dichtsmakkend.
Dadelijk, zonder een ogenblik tijd te verliezen, was Deeske, met een vlugge wenk naar Theofielke, nu ook opgestaan.
- Euphrasie, 'k zoe ou wel e-kier wa moete zeggen, fluisterde
| |
| |
hij de geijkte vraag. - Theofielke, de rug naar hen gekeerd, hield intussen de oude, suffe moeder aan de praat.
- Joa rimoar, hoe zit dat? Hè-je gij uek geld? vroeg zonder omwegen Veel-Hoar.
- Theofielke zal ou vijf fran geen, beloofde Deeske.
- Joa moar, en gij?
- Hij hee 't geld, lijk of ge gezien hèt. Hij zal betoalen veur ons alle twieë.
- Hoe, veur alle twieë?
- Wel joa, w'hên lotse getrokken. Ik ha 't langste.
- O gie nondedzju! riep Veel-Hoar even aarzelend.
- Ala toe toe, ge 'n zijt toch gien klein kind! schimpte Deeske, reeds in 't gangetje.
Veel-Hoar keek even naar Theofielke en haar moeder om. Toen sloop ze weg, Deeske achterna...
- Pst! pst! floot stilletjes Deeske, na een poosje weer in 't gangetje verschijnend.
Theofielke keerde zich om, kwam langzaam naar hem toe.
- Ala, hoast ou, zille, 'k zal aan d' achterdeure wachten.
- Goed, zei Theofielke. En op zijn beurt verdween hij in het gangetje...
Enige ogenblikken daarna liepen ze beiden met haastige schreden door het somber tuintje weg.
Hee ze 't? Hè-j' heur 't stik geloaten? vroeg Deeske onder 't vluchten.
- Joa z', zille! Moar hoast ou nou!
Zij kwamen weer op straat, schichtig wegscherend met vlugge assen in de donkere schaduw van de boomgaard, en reeds waanden ze zich in veiligheid, toen plotseling de voordeur van het kroegje openvloog en Veel-Hoar midden op de straat gesprongen kwam, razend, scheldend, schreeuwend, als om de hele buurt er bij elkaar te roepen.
- Stille! Kruipt in d'hoage! fluisterde Deeske, met geweld Theofielke neerduwend en zelf in 't donkere van de heg zich weghurkend. Deuren werden opengerukt, belletjes klingelden, verwarde stemmen galmden, vlugge passen kwamen in het donker aangerend.
- O! die sloebers! die smeirlappen! die dieven! Z'hên mij 'n
| |
| |
slech stik van vijffran gegeen! hoorden zij Veel-Hoar woedend gillen. - 'k Zal noar de politie goan! 't 'n Es verdome giene cens weird! Doar! Doar! Sloebers! dieven!... En plotseling werd het stuk rinkelend over de keien in de straat gekeild.
Deeske, die vóór Theofielke zat, zag het even in de duisternis zilverflitsen en als een steen kwam het, met een korte plof, tegen zijn broekspijp aangeslagen. Hij greep het op, hield het in zijn dichte vuist gekneld, boorde met de drukking van zijn rug een gat door de haag, kroop erin weg en trok er Theofielke insgelijks doorheen.
- Toe nou! toe nou! Luepen, zille! Anders krijgen we op ons smoel! riep hij dof.
- 't Es spijtig van da stik, loat het ons iest zoeken, 't kan nóg dienen, fluisterde Theofielke.
- Zij-je zot, dan! Huert! Ze zijn doar! Ze zoen ons duedsloan! Ala toe, wig! wig!
Dwars over de boomgaard, hollend en struikelend, kwamen zij voor een tweede heg, boorden er insgelijks door, en waren weer in 't open veld. Zonder te verademen, achtervolgd door het razend getier van Veel-Hoar, dat hoe langer hoe heftiger in de rumoerige straat opklonk, liepen zij over omgeploegde akkers, door rapenloof en bieten, en kwamen eindelijk op de brede weg terecht. Daar hielden zij even stil en schaterden er hun dolle pret wild uit.
- Veur azue nen dag gaf 'k wel zes moanden van mijn leven! juichte Deeske.
- Moar es da toch nie spijtig da we 't stik niet weer 'n hên! jammerde Theofielke. - We zoen d'r nog ne kier keunen mee uitgoan.
- Bah! 't gien dat we g'had hên, hên we toch g'had, troostte Deeske. - Wie weet wat dat er loater nog gebeurt? Meschien geeft ouën boas ou nog wel e-kier azue 'n stik.
Hik haalde zijn laatste sigaar uit en stak die genoeglijk-smakkend aan. Het vlammetje verlichtte leuk zijn olijk-knippende oogjes, zijn bruine kroezelbaard en zijn rood-glimmende koontjes. Hij voelde zich zo echt prettig gestemd en wel-gedaan. Hij blies het lichtje uit en weer stapten zij gezellig in het duister naast elkaar: de grote trekbenend en slungelend als
| |
| |
liep hij op een hobbelbed van keien de kleine effen-ritmisch schuivend in de gecadanseerde slingering van zijn korte armpjes, als gleed hij, roeiend overeindstaand, in een onzichtbaar schuitje voort.
Daar stond de oude, grijze molen met zijn naakt-gekruiste wieken, en ginder ver lag de grote, sombere hoeve, zwaar ingesluimerd in de dompige nacht. Zij moesten afscheid nemen. Morgen begon alweer de lange, saaie arbeidsweek.
- Allo, Dees, sloap wel, zille; en tot zondag hè? zei Theofielke.
- Sloap wel, Tefiel, en tot zondag! antwoordde Deeske.
En smakelijk dampend verdween hij met zijn korte, kleine, vlugge pasjes in het donker-stille van het eenzaam veld.
| |
| |
| |
IV
‘Den binder’
Geen mens heeft ooit precies geweten waarom ‘den Binder’ zich verdronken had. Hoe hij zich verdronken heeft, heb ik, door de jonge houtzager die 't zag gebeuren, horen vertellen.
Een eigenaardig type was die ‘Binder’. Een kort, nogal gezet ventje van om en bij de zestig, met een strak-ernstig, diepzinnig gezicht, en met de vreemdste, de angstwekkend-vreemdste ogen die ik ooit gezien heb. Die ogen, achter hun brilglazen, staarden bijna aanhoudend ten gronde. Je keek hem aan, je vroeg hem iets, je praatte met hem een hele poos: onafgewend bleven zijn ogen strak ten gronde kijken, op de tippen van je laarzen. Iets buitengewoons moest hem dwingen of verlokken om ze even schuchter op te slaan; en dan zag je, als in een weerlicht zo vlug, twee kleine, sombere, glansloze ballen, als waren zij uit hoorn gesneden; twee doffe ballen zonder licht noch leven, behalve iets,... iets bijna onnaspeurbaars diep en fijn van tinteling: twee korte, weke lichtstraaltjes vol van een onuitsprekelijke weemoed, die zó aangrepen, zo onweerstaanbaar aangrepen, dat je verademde wanneer het mannetje maar dadelijk weer zijn droeve blik ten gronde richtte. Er lag als 't ware een afgrond van onuitgesproken wee in die twee doffe, trieste ogen.
Was het om die vreemde ogen, of om zijn afgetrokken, mensenschuw karakter, of waarom was het ook...? althans, de mensen in het dorp beweerden dat hij met de boze omging en kon toveren.
Hij was een bezembinder. Zijn eigenlijke naam wisten de meeste dorpelingen zelfs niet meer. Zij noemden hem kortweg: ‘den Binder’. Hij woonde in een zijstraatje, en was getrouwd met een mager, houterig, gebogen vrouwtje, die een klein winkeltje hield en heel veel op hem knorde en over hem met haar klanten babbelde. Sieska heette zij.
- Sieska, keunde gij uek, gelijk ‘den Binder’, tueveren? kwamen de jonge kerels haar soms plagen. En dan stoof het erop los:
| |
| |
- Gie sloebers! Gie deugenieten! Watte! Zij-je nie beschoamd: treffelijke meinschen durve komen affronteren in ulder eigen huis! Ala! Hoast ulder ziere buiten as ge moar doarveuren 'n komt!
Dat verwijt van toverij, dat als een vloek (niemand wist wie het voor 't eerst over zijn tong had laten gaan) op 't leven van ‘den Binder’ drukte, vergalde en kwelde ook onophoudend Sieska's eigen leven. Want, - en dat was wel het aller-ergste, - ook zij geloofde dat ‘den Binder’ met de duivel omging en kon toveren; en telkens, na zo een of andere plaagscène met de straatjongens of de buren, overstelpte zij het ongelukkig ventje met de scherpste en de razendste verwijten.
- O! gien dwoazen, dwoazen loeder! hoorden de buren haar dan woedend krijsen. - Gie stommerik! Gien ezel! Wa veur 'n plezier keunde doar nou in hên as ge de meinschen betuevert, as ge de koeploage in de stallen brijngt, of as ge kleine kinders die ou niets misdoan 'n hên doe ziek worden en stirven! In 't kot moesten z' ou steken! ou leven lank in 't kot! gie kalf woar da ge stoat! Joa moar, wach moar! 't 'n Zal azue nie blijven duren! Past op, keirel! De boeren woaken op ou en ze zillen ou omverre steken mee ulder vurke, lijk ne roazenden hond, en ge zilt tot in der ieuwigheid in d' Helle branden! En past ou op, sloeber, da ge mij uek nie 'n betuevert!
Eigenaardig was de houding van ‘den Binder’ onder die stormvloed van verwijten. Hij trachtte zich niet te verdedigen; hij zei niet dat het alles onzin was en maakte zich niet boos; hij stond daar maar, roerloos en als 't ware machteloos geslagen, zijn angstwekkende ogen strak ten gronde; en hij antwoordde slechts met korte, doffe, afgehorte zinnetjes, altijd dezelfde, terwijl hij nu en dan toch, in een bruuske opstandsbui, razend met zijn hiel tegen de vloer stampte:
- Zwijg! zwijg! zwijg, zeg ik ou! Ge zij zot! ge zij zot! ge zij zot!
Maar Sieska liet zich daardoor niet uit het veld slaan. Haar schrille stem, die aanhoudend de zijne overschreeuwde, werd klagerig en huilerig; zij viel aan 't zuchten en aan 't snikken, en eindelijk moest zij haar verdriet ook buitenshuis gaan luchten. Zij kwam met open deuren midden op de straat in 't
| |
| |
spottend-grinnikend gepeupel staan: en daar begonnen weer de scherpe dreigementen en verwijten; en dat 't een schande was, en dat het zo niet blijven duren kon, en dat de overheid er zich mee zou bemoeien, dat alles vergezeld van verontwaardigde blikken en sidderend-gebalde vuisten naar het winkeltje, waar de rampzalige ‘Binder’, achter de toonbank half verscholen, machteloos-ongelukkig zijn schouders ophaalde, of, af en toe razend-stampvoetend, met de blik ten gronde heen en weer liep, hopeloos-halsstarrig, steeds met dof-hortende stem zijn zelfde, zwakke, onbenullige weerlegging herhalend:
- Zwijg! zwijg! zwijg, zeg ik ou! Ge zij zot! ge zij zot! ge zij zot!
Zo was het leven van ‘den Binder’ somber-droef en akelig. De mensen in het dorp, de boeren op het land, wisten niet precies hoe ze 't met hem hadden. Ging hij werkelijk met de duivel om en kon hij toveren, of was het maar een flauwe grap en kon hij niets! Zij twijfelden en hun twijfel was vol wantrouwen en vrees. Waar hij schuchter op de boerderijen kwam om droge brem of tenen te kopen, werd hij liefst niet binnenshuis, noch in de stallen of schuren ontvangen. Men kon nooit weten! Boer of boerin liepen hem haastig bij het hek of nog bij voorkeur op de landweg tegemoet en de kinderen werden achter de deur gehouden. Moest een vrouw alleen hem langs een paadje tegenkomen, dikwijls keerde zij op haar weg terug, of kon dat niet, dan maakte zij een heimelijk kruisteken en prevelde in zichzelf een kort gebed.
In hoeverre ‘den Binder’ al dat angstig en verwijderend wantrouwen merkte en voelde, en of en hoe hij er ook onder leed, dat wist geen mens. Niemand vroeg er hem naar, en hij, de dood-melancholisch gedrukte en schuchtere, klaagde ook aan niemand zijn veronderstelde leed. De slag, - zijn zelfmoord - viel als een donderslag, onverwacht.
Ik was toevallig in de buurt waar het gebeurde en heb hem uit 't water zien halen...
Hij leek mij kleiner en dikker dan ik hem in leven gekend had. Zijn paarsgezwollen hoofd hing zwaar op de borst en zijn ogen, zijn vreemd-angstwekkende ogen waren toe. Hij had zijn jas en schoenen uitgetrokken, zijn bril was weg, zijn
| |
| |
armen, in witte hemdsmouwen, met slijk bezoedeld, hingen slap langs zijn lijf. Zijn pet, die afgevallen was, had iemand scheef weer op zijn kop gedrukt, en zo had hij iets van een dronkaard, die in bedwelmde toestand uit een modderige sloot was gehaald.
Heel weinig opschudding onder de mensen die dat alles bijwoonden. 't Was of ze 't al lang zo verwacht hadden. Een kruiwagen gehaald, het lijk erop gelegd, met een paar baalzakken bedekt, en, onder geleide van de veldwachter naar huis ermee, bij Sieska. Slechts een twintigtal nieuwsgierigen liepen er joelend omheen.
Maar langs de straat vliegen de huisdeuren open, winkelbelletjes rinkelen, mannen, vrouwen, kinderen komen toegesneld.
- 't Es den Binder!... den Binder die hem versmeurd hee! gilt de menigte. En drommen dringen weldra om de kruiwagen, waarop ‘den Binder’, scheef in elkaar gezakt, met scheve muts en slaphangende armen, over het ongelijke straatplaveisel wordt vervoerd. Heel zijn dode lichaam schokt bij elke hobbelkei, meer en meer gaat hij lijken op een machteloos-bedwelmde dronkaard; en zijn pet zakt zó scheef, dat ze weldra op zijn linkeroog en op zijn neus staat, de rechterkant van 't hoofd met kale schedel half ontblotend. 't Gepeupel joelt; en lacht erom, en kwinkslagen klinken. Met een bruuske duw zet de veldwachter de pet weer recht. Nu lijkt ‘den Binder’ op geen dronkaard meer. Nu lijkt hij plotseling op een heel héél ernstig en armoedig mannetje, dat paars ziet van de kou, en, onder 't schokken van het wiel over de hobbelige keien, weer wat warmte in zijn verkleumde ledematen tracht te krijgen. Daar komen z' er mee in het zijstraatje! Het is er vol, stampvol van mannen in hun werkplunje, zo van hun bezigheid weggelopen, van vrouwen met slordige haren en slonzige kleren, die kleine kinderen op de arm dragen. In 't openstaande deurtje van ‘den Binder’ verdringt zich een menigte, reikhalzend, op de tenen staande met gretige, als 't ware hunkerende gezichten door 't smal gangetje naar binnen starend.
- Es Sieska doar? Wee ze 't al? Wa zeg ze? Wat doe ze?...
- Al die vragen kruisen door elkaar, maar niemand kan ophel- | |
| |
dering geven. 't Is er één warboel, in en om het huisje.
De veldwachter baant met moeite de kruiwagen een weg; de stoet houdt vóór het deurtje stil. Twintigtallen stromen toe, dringen zich trappelend op elkaar, zien, of zien niet de dode ‘Binder’ binnendragen.
En de onge houtzager, die erbij was toen 't gebeurde, en met de kruiwagen is meegelopen, herhaalt nog eens, voor de drukke, rumoerige schaar van de omstaanders, zijn verhaal: - Ik en mijn voader woaren langs de voart bezig mee heit zoagen: ik van boven op de schroage; voader van onder. Doar zie 'k ‘den Binder’ komen. - Voader, past op, zeg ik azue, doar es den tuevenoare!... - Loat hem moar tueveren en zoag gij moar veurt, antwoordt voader. ‘Den Binder’ komt veurbij. - Dag Binder! - zeg ik. - Dag, antwoordt hij. Hij goa 'n endeke langs de voart en al mee ne kier blijft hij stoan en doalt den troakel af, rechte noar't woater toe. - Wa betiekent dá verdeke! peis ik in mijn eigen. - Wa goat-ie hij doen? - Wacht-e kier, voader, zeg ik azue; - houdt-e kier op mee zoagen!... 'k Zie den Binder zijn vest uitdoen, zijn schoens uittrekken, zijne schoapelier afleggen...! Verdeke, voader, zeg ik, hij goa hij hem versmueren...! 'k 'n ha 't nog moar percies gezeid of: Paffe!... doar neemt hij zijne luep en sprijngt in 't woater...!
- En?... en? vragen enkele nieuwsgierigen, verwonderd dat de jongeman niet verdervertelt.
- Hawèl, hij lag-ie hij in 't woater, herhaalt deze doodgewoon.
- Joa moar; wa hèt-e gij gedoan as hij in 't woater lag? dringen de toeschouwers aan.
- Wat da 'k gedoan hè?... Niets! is 't onverschillig antwoord. - 'k Ben op de schroage blijve stoan kijken. Hij es mee zijne kop were boven gekomen; hij hee gebloazen lijk 'n katte en mee zijn pueten geslegen dat 't woater speitte...; en tons es hij weer onder gegoan en onder gebleven...
- En hèt-e gij nie geprobeerd om d'r hem uit 't hoalen! En ou voader uek niet?
- Bah woarachtig niet! Hij moest hij da moar weten as hij hem wilde versmueren! As ik zag dat hij nie mier boven 'n kwam ben ik van de schroage gekropen en voader es bij zijn
| |
| |
klieren en zijne schoapelier gebleven binst dat-e 'k ik aan de sampitter gijnk zeggen...
Enige lui lachen gedempt; anderen, hoofdschuddend, trekken sleepvoetend weg. En in het huisje van ‘den Binder’, waar het steeds als een mierennest krioelt, hoort men eensklaps een klagelijk geluid opgaan, een langgerekt, dof-akelig gehuil van smart, als het gebrul van een gefolterd beest.
- Huerde Sieska!... 't Zal heur nog spijten van heuren ‘Binder’ zeggen de mensen, langzaam uiteengaand...
| |
| |
| |
V
Restitutie
Tuem Grondnagel lag stervensziek...
't Was een gewezen sterke, stoere, woeste boerenkerel van een zestigtal jaren. Rotssterk, ijzersterk, was hij zijn leven lang geweest. Ik zie hem nog in verbeelding vóór mij staan groot, zwaar, vierkant-geschouderd, met zijn steenrood, gladgeschoren gezicht en zijn harde, grijze, diepliggende, boos-en-stuurs schitterende ogen.
Hij praatte weinig, maar luisterde veel, de mensen strak en benauwend-lang aankijkend. Zijn dunne lippen konden uren op elkaar gesloten blijven, zonder één klank door te laten. Hij was kort en gebiedend tegen zijn onderhorigen en dezen waren vreselijk bang voor hem. Zelf werkte hij heel weinig, maar scherp hield hij toezicht dat zij, die voor hem werkten, geen ogenblikje van hun tijd verbeuzelden.
Hij was ongehuwd. Wie hem destijds van trouwen sprak, kreeg een minachtend, smalend antwoord. Toch hield hij wel van vrouwen, maar enkel bij buien, in zijn woeste uren, wanneer hij, zoals hij dat noemde, en de mensen uit 't omliggendee het hem ook nanoemden, ‘aan 't woaien’ was.
Dat ‘woaien’ van Tuem Grondnagel was een alom bekend, door enkelen verlangend tegemoet gezien, door de meesten echter geducht en verafschuwd sporadisch verschijnsel. 't Begon doorgaans plotseling, zonder enige bijzondere aanleiding noch oorzaak. Op een of andere ochtend, 't zij werkdag of rustdag, trok Tuem zijn beste kleren aan, stopte zijn zakken vol geld, verliet, zonder iemand te waarschuwen, zijn hoeve en begon te ‘woaien’.
De buren wisten 't dadelijk, merkten 't aan zijn gang en houding, nog vóór hij iets gedronken had. En het bericht liep rond van huis tot huis, van herberg tot herberg, van boerderij tot boerderij:
- Opgepast, meinschen! Uit de wig! Tuem Grondnoagel es aan 't woaien!
Drinken en slampampen, schelden, schreeuwen, kijven, vechten, dagen en nachten achtereen, tot allerlaatste uitput- | |
| |
ting van geld en krachten!...
Hij stormde de landelijke kroegjes binnen, trakteerde al wie om hem heen was, vloekte, brulde, sloeg met zijn stok de boel kapot, overweldigde de vrouwen, trok messen met de mannen, en ging dan weer aan het trakteren en betalen, één woeste dierlijke, liederlijke orgie, tot het eensklaps, zonder reden, uit was, net zoals het zonder enige reden was begonnen, en hij onverwachts weer op zijn hoeve kwam, somber-stug en dreigend, zonder iemand aan te spreken, en in een stompe beesteslaap van vierentwintig uur het einde van zijn walgelijke roes uitvierde. Alsof er niets gebeurd was liep hij dan de volgende dag weer op zijn land en in zijn stallen, scherper dan ooit toeziend, onverbiddelijk hard voor de minste nalatigheid, voor het onschuldigst verzuim. Wee hem of haar die dan iets goed te maken had! En wee ook wie met hem moest onderhandelen, wie iets van hem te kopen of te krijgen had! Met helse, boerse, schraapzuchtige slimheid en sluwheid, door ontelbare, geniepige, onnaspeurlijke bedrogjes, door een dagelijkse kleine mengeling van water in de melk, van vet in de boter, door een gering, maar aanhoudend te kort geven in maat of in gewicht, allemaal kleingeestig geknoei, dat hijzelf, en 's nachts, buiten wete van knechts en meiden; klaarspeelde, wist hij op de duur het baldadig weggegooide opnieuw aan te zuiveren en weer een potje voor een volgende uitspatting te vullen. Toen was hij trots dat hij iedereen zo ongemerkt had beetgenomen. Hij voelde als een innerlijke deugd zijn sluwe ruwheid; zijn diepliggende, grijze ogen fonkelden in zijn steenrood gezicht; hij was de sterke, rijke, machtige reus, die al de om hem levende, verachtelijk zwakke en kleine wezentjes, als een zwerm van dwergen en van nietelingen onder de knie had.
Tot eensklaps de ziekte, de zwaarknakkende ziekte hem neer kwam slaan! De reus werd zelf een zwakkeling; zijn ijzersterk gestel was eindelijk door het jarenlang baldadig leven ondermijnd!
Hij zat daar, bevend, met koortsachtig gloeiende ogen, in de donkerste hoek van zijn haard, als een afgejaagd, in 't achterhol gedreven beest ineengedrongen. Het ‘woaien’ was voor altijd uitgespeeld, hij kon van niets meer genieten en met
| |
| |
sombere nijd en afgunst volgde hij ganse dagen, machteloos-razend, het leven van hen die, nog vol jeugd en vol gezondheid, zich om hem heen bewogen en nu ook, wanneer ze wilden, aan zijn jarenlang zó sterk gevreesde meesterblik konden ontsnappen. Wat kon 't hun schelen of hij nu nog raasde en vloekte en ook dreigde met zijn stok! Er zat geen kracht meer in zijn knuisten en zijn benen waren lam!
Dat alles zag en wist en voelde hij, met een hopeloze helderheid, die zijn folteringen nog verergerde; en, in 't besef van het naderende einde, kwam nu ook in hem een vrees op, kwellend en onverjaagbaar: de toenemende, afschuw-wekkende vrees voor straf en boetedoening hiernamaals, gevolg van al het kwaad en onrecht, dat hij gedurende zijn ganse leven had bedreven. Wat al mensen had hij, al die lange jaren, niet mishandeld en bedrogen en bestolen! Zij wisten 't niet, maar Hij, de Grote Rechter, vóór wiens troon hij weldra zou verschijnen, die wist alles, en die zou hem rekening vragen en hem tot het einde van de eeuwigheid, die geen einde had, in de Hellevlammen doen folteren! Dan zat hij in zijn leunstoel zich te kronkelen, alsof hij de gruwelijke brandpijnen reeds voelde; en zijn koorts-gloeiende ogen spalkten zich van afschuw open en zijn bibberende lippen slaakten hese kreten, krampachtig-smekend om genade. Doch wás er voor zúlke zondaars wel genade? Hij had de pastoor laten komen en zijn biecht gesproken; maar 't was hem slechts een zwakke troost geweest en de absolutie van de geestelijke had hem in 't geheel niet opgebeurd. Eén enkele, allerlaatste toevlucht was, misschien nog, voor hem open: restitutie doen!...
Uren lang, dagen lang, zat hij daar, somber en bevend, in de donkere hoek van zijn haard, over na te denken. Wie had hij al bedrogen, en voor hoeveel? Het duizelde in zijn hoofd, er waren er te veel, en sommigen leefden ook niet meer. Voor die zou hij in elk geval moeten branden! Maar van anderen kon hij 't zich nog goed herinneren en hij vroeg papier en potlood en begon na te denken en te rekenen. Dat duurde weer lange, lange dagen. Telkens kwamen er nieuwe namen bij, geput uit de diepste diepten van zijn oude-schelmgeheugen. Maar eindelijk was hij er mee klaar en hij begon te zinnen wie hij met de netelige boodschap wel belasten zou.
| |
| |
Het moest iemand van grote discretie en volmaakt vertrouwen zijn. Na eindeloos wikken en wegen viel zijn keus op Jantje, een oud ventje uit het Armenhuis, dat hem welbekend was voor zijn onbesproken eerlijkheid en rechtsgevoel en dat ook vroeger nog bij hem gewerkt had. Op een koude, mistige novemberochtend werd Jantje dringend op de boerderij ontboden; en heel alleen met het oudje in de ruime, sombere boerenkeuken, legde Tuem zijn schurkenziel bloot, en vroeg hij Jantje of deze, overal, in zijn naam, wilde gaan restitutie doen. Hij zou er hem mild voor belonen.
Verbaasd, gans ontdaan door die onverwachte opbiechting, stemde Jantje, na een korte aarzeling, toe.
En Tuem begon één voor één zijn zonden op te sommen, eerst tegenover Jantje zelf.
- Weet-e nog wel, Jan, da ge mij ne kier ou strued verkocht hèt? 't Moest hier op 't hof gewegen worden, en gij 'n woart er nie bij. Hawèl, in ploatse van achthonderd kilo's, die 'k ou betoald hè, woaren d'r negenhonderdvijftig. 'k Hè ou dus dien dag veur honderd vijftig kilo's bestolen! Honderd vijftig kilo's aan zeven centiemen de kilo, da moakt tien fran en half. Mee den intrest van mier dan vijftien joar doarbij gerekend, hoevele zoe da zijn? Twintig fran? Vijfentwintig? Loat er ons ne slag in sloan; nim, doar es vijfentwintig fran!...
Jantje zat hem roerloos aan te staren, met open mond en wijde ogen, als gek van verbouwereerdheid. Een vloed van hoge kleur kwam plotseling over zijn oude gerimpelde wangen en zijn verweerde handen beefden op zijn knieën, alsof ze sidderden van kou.
- Ha moar boas toch! Ha moar boas toch! stamelde hij eindelijk, met droogslikkende stem; zonder de vijf schitterende stukken aan te nemen.
- Neem aan! neem aan! kreet dringend Tuem, alsof het geld hem in de handen brandde. En toen-dit eindelijk geschied was, haalde hij zijn potlood-krabbellijstje uit en las het 't oudje voor:
- Viertig fran aan bezinne Van de Weghe veur gewichte te kurt op tien joar leverijnge van eirdappels.
Jantje knikte, droog-hikkend, sprakeloos.
- Vijfentsjestig fran aan Theofiel de Mispeloare veur vijf joar
| |
| |
mijngelijnge van rogge in de turwe.
Jantje knikte...
- Tachentig fran aan de weeuwe Van Lierde, veur mijn-gelijnge van vet in de boter...
Zo ging het voort, een lange, lange lijst van jarenlang geknoei; en bij iedere naam legde Tuem met bevende, ontvleesde hand de som, die Jantje met zijn niet minder bevende, knokkelige vingers telkens opstreek en in een grauwlinnen beurs vergaarde.
- Goa nou, hoast ou, zei Tuem, nadat het laatste eindelijk was bijgepast. En uitgeput zonk hij somber in zijn leunstoel weg, terwijl Jantje, duizelend van emotie, met struikelende passen 't boerenhuis verliet.
De ganse dag besteedde hij aan zijn lange omtocht. - Daar waar hij aankwam vroeg hij op geheimzinnige toon om de baas of de bazin alleen te mogen spreken, en fluisterend, met schuwe blikken om zich heen, vertelde hij 't geval, terwijl hij langzaam de beurs losknoopte en 't lijstje en het geld te voorschijn haalde.
Wat een verbazing in de meeste huizen! Overal zetten de mensen wijde, haastt ongelovige ogen op. Sommigen stonden er als stomverslagen onder, anderen bromden en scholden even, nog anderen twijfelden of hun wel genoeg teruggegeven werd; de meesten echter waren dankbaar en gelukkig over 't onverwachte buitenkansje en in alle plaatsen werd Jantje overvloedig getrakteerd. Hij was daar helemaal niet aan gewend en 't steeg hem spoedig naar het hoofd. Van lieverlede deed hij minder geheimzinnig, werd druk en praterig, vertelde zonder eind zijn eigen geval, 't bedrog met die vroegere levering van stro. Het werkte prikkelend op hem in, het wond hem hoe langer hoe meer op, zijn oogjes glinsterden en zijn koontjes bloosden; hij dronk maar grif de ‘dreupelkes’ en ‘pijntjes’ uit, die hem voortdurend werden aangeboden; en, toen hij met invallende schemering op de boerderij terugkwam, liep hij een paar keer tegen de stammen van de boomgaard aan, voor hij de deur van 't huis kon vinden.
Angstig hijgend en jagend zat Tuem op zijn terugkomst, te wachten. Zodra hij hem zag stuurde hij Meelnie, de oude
| |
| |
huismeid naar buiten; en, nog vóór Jantje de tijd hadplaatste nemen, vroeg hij dringend, met zijn holle, hese; trillende stem:
- Hawél? Wa hên ze gezeid? Hoe es 't gegoan?
- O! bezónder! bezónder! juichte Jantje, geestdriftig zwaaiend met zijn beide handen. - Ze zijn kontent, zille! Dat 'n keunde nie gelueven!
Somber, met zijn diepliggende, van koorts gloeiende ogen, keek Tuem hem in 't halfduister van de ruime, laaggebalkte keuken aan. Hij merkte hoe het oudje aangeschoten was en zijn bevende hand omknelde, met machteloos gebaar van woede, de knuppelstok, als om ermee te slaan.
- Wa hên ze gezeid? vroag ik ou, herhaalde hij schor, dreigend, kortaf, amechtig hijgend. - Da ge bedankt zijt! da ge wel duzen kiers bedankt zijt! jokte Jantje, met de lege beurs en 't lijstje naar de haard toestruikelend.
Tuem slaakte een vloek en zwaaide met zijn stok, om het ventje op een afstand te houden.
- Blijf van mij af! Ge zij zat? Ge zij ne zatlap! G' hèt gewoaid! raasde hij, knarsetandend.
- Ikke! Ikke! Ikke! ne zatlap! gewoaid! gewoaid! riep Jantje beledigd en verontwaardigd.
- Stille! Gien laweit! vertelt! beet Tuem bitsig-gebiedend toe.
Jantje, door de ruwe uitval wat vernuchterd, begon te vertellen. Het een na het ander, met zijn brabbelige stem, die nu en dan bleef haperen, gaf hij omstandig verslag van al zijn bezoeken: hoe de mensen hem ontvangen hadden, hoe hij hun de zaak had voorgelegd, wat ze daarop gedaan, gezeid, gevraagd hadden.
... In de grote, laaggezolderde keuken was het bijna nacht geworden. Door de kleine, groenachtige vensterruitjes glom neig slechts een grijs-grauw twijfellicht, dat fiets en dof weerglansde op de koperen en tinnen schotels langs de wanden. De oude kasthorloge met onzichtbaar geworden zinken uurplaat tikte melancholisch-langzaam, en naast de zwarte haard, waarin de bijna opgebrande blokken tot donkerrode
| |
| |
houtskool versmeulden, zat Tuem nu onbeweeglijk en als 't ware stom-dreigend in zijn leunstoel weggezakt te luisteren. Dat duurde lange, lange, stonden... Jantje had reeds alles verteld en oververteld en nog steeds bleef Tuem, gans zwart nu in zijn zwarte hoek, roerloos en sprakeloos luisteren. Het werd benauwend en een vreemd gevoel van angst bekroop van lieverlede het oud ventje. Hij zag alleen nog, vaag in de vale schemering van het uitstervend vuur, Tuems onbeweeglijke, stokkerige, grijsgekouste enkels en zijn bleke klompen. De oude klok tikte nu overluid in de doodstille, donkere keuken en geheimzinnige schaduwen schenen laag over de vloer en om de wanden langzaam heen en weer te kruipen. Jantje werd bang. Zijn keel was droog, het duizelde in zijn hoofd, hij voelde zich onwel worden. Even staarde hij verwilderd en radeloos om zich heen; en eensklaps stond hij op en vroeg met een bedeesd-bevende stem, die als een vreemde wanklank door de doodse stilte galmde:
- Hawèl, boas, lijk of ik ou zegge: da es alles. 't Wor loat en donker. Mag ik nou wiggoan?
Geen antwoord. Stom en roerloos bleef Tuem in zijn leunstoel weggezonken, als had hij Jantjes schuchtere woorden niet gehoord.
- Boas!... boas...! herhaalde Jantje met een plotseling ontstelde stem, waarvan de klank hem zelf deed schrikken. En sidderend naar de haard toe gaand, raakte hij Tuem even met zijn aarzelende vingers aan.
Achter een van de kleine raampjes, daarbuiten, vertoonde zich, nog nauwelijks zichtbaar, de donkere silhouet van de huismeid, die, met de beide handen trechtervormig naast haar ogen, peilend naar binnen staarde.
- Meelnie! Meelnie! gilde Jantje, door doodsangst bevangen.
- Wa schilt er dan? vroeg de meid binnenkomend.
- Meelnie! Meelnie! Kijkt-e kier. Toe, steekt de lucht aan en kijkt-e kier! hijgde Jantje.
De meid deed haastig een klein lampje branden en kwam ermee bij de haard.
- Och Hiere God! schrikten zij beiden achteruit.
| |
| |
De armen slap over de leuning van zijn stoel, het hoofd scheef op de rechterschouder, het aangezicht vertrokken en verkleurd, de mond half open en de ogen toe, zat Tuem in neergezakte houding naast het uitgebrande haardvuur... dood.
| |
| |
| |
VI
De Stier
Het herbergje van 't Kuipken en de Stier stond dichtbij 't ene uiteinde van 't dorp, op de zogenoemde ‘Dries’, een pleintje, waar de straatweg zich in tweeën splitsend, een soort van rechthoek vormt, in west-en-noordelijke richting. Wie langs een van die twee wegen in het dorpje aankwam, liep om zo te zeggen vanzelf in het herbergje binnen.
't Was een eenvoudig witgeverfd huisje met groene luiken, smal maar nogal hoog, drie stenen treed) es op naar 't gangetje, twee raampjes beneden en drie op de verdieping. Het zag eruit als een net, klein-burgerhuisje, eerder dan een herberg; en zelfs de naam: Het Koffijhuis, in zwarte letters boven 't deurtje op de witte gevel, gaf er iets degelijks en deftigs aan, dat zich gunstig onderscheidde van de meeste andere dorpsherbergen met hun gekke namen op de bontgekleurde uithangborden.
Wie daar dan ook woonde was de gemeenteontvanger met zijn zuster: mensen van goede, landelijke komaf, maar zonder fortuin, en die er 't ‘stameneetje’ bijhielden om rond te komen.
Binus, de broeder, was een dik, kort ventje met kaal hoofd en kwabbewangen, dat slechts moeilijk en stijf-trekbenend kon lopen. Hij droeg de bijnaam van 't Kuipken. Fliesta, zijn zuster, was ook kort en tamelijk gezet; maar het eigenaardige van haar type zat voornamelijk in haar gezicht, dat groot en breed was, met sterk afgetekende, bijna mannelijk-forse trekken: grote, ietwat zwaarmoedig strak-kijkende ogen, een lange haviksneus, een stevige, vierkante kinnebak; en op bovenlip en kin, méér dan een donkere haardons: een kleine, echte snor en een begin van stekelbaard. Moest dat de reden zijn of was er nog iets anders: althans, zij werd in 't dorp ‘de Stier’ genoemd.
‘De Stier’ en ‘'t Kuipken!’... En tóch niet uit kwaadwillige of wreedaardige spotternij! Eerder uit gewoonte, omdat iedereen het zei, omdat men hen altijd zo had horen noemen. De mensen zeiden: ‘we gaan eens bij de Stier en 't Kuipken,’
| |
| |
zoals ze anders zouden gezegd hebben: ‘we gaan eens bij de slager of de kruidenier.’ De spotnaam had door 't algemeen en jarenlang gebruik zijn honende betekenis verloren.
En toch,... en toch... er was wel iets met haar, iets dat zo niet uitgedrukt kon worden en dat soms, o zo sterk, de on-deugende nieuwsgierigheid van klanten en bezoekers prikkelde. De boerkens uit 't omliggende kwamen zo nu en dans als 't ware door de beide wegen die op 't herbergstoepje aanliepen geleid, bij het ontvangertje hun aanslagbiljet betalen en meteen een potje kaart spelen of een praatje maken; en, onder het gezellig keuvelen en onder 't drinken van een ‘pijntje’ en een ‘dreupelke’, was er wel af en toe eens een, die zich wat bijzonder met ‘de Stier’ bemoeide en haar zelfs, o zo ondeugend, een beetje 't hof trachtte te maken. Dan had ‘de Stier’ zich goed te houden! Zonder haar gezicht te vertrekken aanhoorde zij de krasse woordspelingen, de schouwe grappen op haar snor en kinnestekels. Zij praatte en lachte mee, soms schuiner nog en krasser dan de mannen, om duidelijk te laten merken dat zij voor geen kleinigheid vervaard was en men van haar niet meer zou weten, dan zij wel wenste los te laten. Werd het wat ál te bont, dan zette zij een strak gezicht, of zij niets meer begreep; en was er ook soms een die zich wat verder waagde en handen naar haar uitstak, met een beslistafwijzend gebaar, en desnoods met een flinke mep om 't oor, werd de kerel op zijn plaats gezet. Neen; het baatte allemaal niets: ‘de Stier’ hield haar geheim strak achter haar gedecideerd gezicht van bijna manlijk-stugge ernst verborgen en de nieuwsgierige belangstellers mochten er nutteloos naar doelen en naar raden.
Tot er opeens een ontzettend nieuws in het dorp werd ver spreid!... ‘de Stier’ zou trouwen...!
Eerst was er geen mens die daar geloof aan hechtte. Eenieder beschouwde 't als een tamelijk flauwe grap. Maar het gerucht hield aan, bijzonderheden werden meegedeeld, het was volstrekt geen grapje, de man was weduwnaar, gewezen voerman, hij woonde in een naburig dorp en kwam ‘de Stier’ geregeld bezoeken. Het duurde al een hele tijd, men moest maar eens gaan kijken: telkens als haar broeder voor zijn
| |
| |
zaken uit moest zat ‘de Stier’ uren lang in haar gangetje met open deur wachtend uit te staren naar de weg langswaar de vrijer komen moest, klaar om hem daar op te vangen, als een spin die roerloos midden in haar web een vlieg zit te beloeren. En 't Kuipken wist er alles van en was er woedend om. Heftige scènes hadden tussen broer en zuster plaatsgehad; het Kuipken zei dat het een schande was, dat zo iets door de wet als immoreel diende verboden, en dat zij gingen scheiden en hun goed verdelen, en dat hij nooit meer met haar enige relatie wilde hebben.
Geweldig was de algemene opschudding! De mensen gingen kijken, zagen haar werkelijk zitten, terwijl het Kuipken uit was, half verscholen in het gangetje, loerend door het open deurtje naar de beide wegen langswaar de vrijer kon aankomen. En eindelijk, op een middag, zagen zij hem zelf een grote, stevige, ietwat lompe kerel van goed in de vijftig, die met trage, zware stap dwars over de straat stak en langs het stenen trapje van drie treden in het gangetje verdween...
Het wás zo: ‘de Stier’ ging trouwen...!
De wettelijke afkondigingen hingen in het traliekastje aan de deur van het gemeentehuis aangeplakt, de geboden in de kerk waren van de preekstoel afgelezen, en 't Kuipken, onverzoenlijk gebrouilleerd, had de scheiding van hun klein vermogentje geëist, en het zolange jaren gemeenschappelijk bewoonde huisje, dat door het lot in háár deel viel, voorgoed verlaten, om in een van de voornaamste dorpsherbergen: Het huis van Commercie, op kamers te gaan leven. Dáár, elke avond, omringd door de ondeugend-nieuwsgierige stamgasten, gaf hij razend op zijn zuster en haar aanstaand huwelijk af, maar, hoe er ook al heimelijk gezinspeeld en gepolst werd, het echte van de zaak liet het Kuipken niet los. Het bleef bij vage, algemene verontwaardiging en dreigementen, bij een voortdurend zich beroepen op de wet, die zulke immorele dingen moest verbieden.
- Wa veur immorele dijngen, ontvanger? drongen de olijkondeugende stamgasten aan.
Maar gesard schudde 't Kuipken hoofd en schouders, en, zonder verdere toelichtingen:
| |
| |
- Tuttuttut! Pouah! Pouah! bromde hij. En hij huiverde en walgde, alsof het hem te vies en te akelig was om daar iets meer over te zeggen.
Intussen werd door enige grappenmakers uit het dorp een plannetje op touw gezet. Zo'n buitengewone gebeurtenis als het huwelijk van ‘de Stier’ diende wel op een buitengewone wijze gevierd te worden. En er werd besloten dat de buurt zou vlaggen en 's avonds met lampions en transparanten de huizen versieren. De dorpsmuziek zou aan de trouwers een serenade komen brengen en een gelegenheidsgedicht zou hun voorgelezen en met erewijn en bloemen aangeboden worden. Al van in de vroege ochtend dreunden op de dag van 't huwelijk de kanonnen. Dat wekte algemene joelend-blijde feeststemming en drukke scharen, waaronder zelfs gewichtige dorpsheren en dames, stroomden naar het gemeentehuis toe.
Daar kwamen de trouwers door de vlaggende straat aan. Zij liepen gewoon langs de huizen, kalm en ernstig, zonder vertoon, beiden heel eenvoudig in het zwart gekleed. Alleen had ‘de Stier’ haar zwarte hoed met een paar witte linten en bloemen versierd. Haar houding was deftig, haar grote, donkere ogen staarden, zonder vrijpostigheid doch zonder schroom, naar het joelend, opdringende volk. Haar lange haviksneus stond als een strakke snavel in 't midden van haar gezicht, en boven haar mond, waarvan de fijne, toegeknepen lippen zich op haar geheim schenen te sluiten, schaduwde manlik de snor, terwijl de zwarte stekelharen van de kin krachtig en bijna uitdagend krulden. Met ondeugend-flikkerende ogen keek de menigte haar aan. Hier en daar steeg wel eventjes een gil-lach of een kreet op, maar de meesten hielden zich nogal goed. Enkele voorname buitenheren, in een groepje afgezonderd, staken hun dik-rode koppen bij elkaar en hielden, buikschokkend, een vrolijk-fluisterend gesprek; enkele voorname dorpsdames, na lange aarzeling door overweldigende nieuwsgierigheid toch aangelokt om alles tot het einde bij te wonen, wendden even met een kleur het hoofd opzij, als schaamden zij zich vaag over iets onbetamelijks, dat om hen heen gebeurde. - Hij, de man, liep lomp
| |
| |
en lummelig naast ‘de Stier’, 't gezicht geschoren, de armen hangend, met een soort trekbenende schommeling, die hij wellicht van zijn jarenlang naast een vrachtwagen lopen had overgehouden.
De deur van de secretarie stond wachtenswijd open en zij traden binnen. Daar zij zelf voor geen getuigen gezorgd hadden, waren deze ambtshalve uit de buurt ontboden, en de huwelijksakte werd onmiddellijk door de secretaris voorgelezen. Buiten, op de straat joelde en gonsde het volk. Verdoofd gelach steeg op, kreten weerklonken, in de verte dreunden de kanonnen. De ambtenaar van de burgerlijke stand, die met moeite zijn lachlust bedwong, stelde de geijkte vragen, de trouwers gaven 't jawoord en de plechtige verbintenis werd voltrokken. De dorpsveldwachter, die grinnikend bij een van de ramen stond, gaf door een teken naar buiten aan de menigte te kennen dat het geschied was, en eensklaps ging er in de straat een wild gejuich op, waarin de kreten: ‘De Stier es getreiwd! Vivat de Stier!’ midden in een reusachtig gelach weergalmden. - ‘De Stier’ hield zich goed, vertrok haar ge zicht niet. De man, daarentegen, die, als vreemdeling in het dorp, van al dat gefeest en gejoel niets begreep, zette even wijd-verbaasde, bijna angstige ogen op.
De ambtenaar van de burgerlijke stand overhandigde hem ‘'t hoeksken’, waarop hun huwelijk vermeld stond, en eventueel ook later de geboorten van hun kinderen zouden aangetekend worden. En hij kon niet nalaten daarbij 't gewone grapje te wagen:
- Kijk zie, d'r es ploats op veur twoalve. As 't vul es meugt ge'n nieuw boekske komen hoalen.
De secretaris, de veldwachter, de getuigen, en ook de ambtenaar van de burgerlijke stand, allen barstten in een onbedaarlijke schaterlach uit; en het gepeupel daarbuiten, dat hun vrolijkheid hoorde, schaterde wild-uitgelaten mee, met kreten als van dolle dieren in hun opnieuw herhaald, alom galmend geschreeuw:
- De Stier es getreiwd! Vivat de Stier!
‘De Stier’ hield zich onverstoorbaar goed, maar de man zette hoe langer hoe vreemdere ogen op.
De plechtigheid was afgelopen. De trouwers verlieten het
| |
| |
gemeentehuis en kwamen weer in de vlaggende straat, waar de toeloop van het volk intussen tot enorme proporties was gestegen. Het leek wel of het hele dorp daar bij elkaar getroept was. Een dol-joelende stoet vergezelde hen tot aan de kerk, en, na de kerkelijke ceremonie, tot aan het rijtuig dat hen naar de stad zou voeren, alwaar zij, volgens gebruik, de huwelijksdag verder zouden doorbrengen.
Eerst om negen uur 's avonds kwamen zij in 't dorp terug. Gedurende hun afwezigheid waren de grappenmakers druk aan 't werk geweest. Brandende lampions en vetpotjes hingen feestelijk te wiegelen aan gespannen touwen vóór de huizen, een vurige triomfboog prijkte in de straat en hier en daar schitterden transparanten met zeer eigenaardige opschriften. Maar ‘de Stier’ hield zich goed, en de man begreep maar half of in 't geheel zelfs niet.
Vóór hun deur, onder de vuurstralende triomfboog, werden zij gek-plechtig door het feestcomité verwelkomd. Een van de leden trad gewichtig uit 't gelid naar voren, een groot vel papier in de ene hand, een grote ruiker in de andere. Met luidgalmende stem las hij een hoogst-origineel gedicht voor, waarbij de joelende omstanders weer herhaaldelijk in wilde schaterpret uitbarstten. Maar de man begreep er niets van en de Stier hield zich voortdurend onverstoorbaar goed. Strakernstig nam zij de bloementuil aan, boog en dankte, dronk even van de erewijn en overhandigde daarna het glas aan haar echtgenoot, die het in één teug ledigde. Dichtbij nu bomden de kanonnen, hun rode vuurtongen ten hemel schietend; en plotseling verscheen in rode fakkelgloed de muziek, met donderende-bonzende grote trom en schril-schetterende fanfaren. Het gepeupel begon te zwieren, te springen en te dansen en 't feest ontaardde in een woest bacchanaal. Meisjes werden giechelend-gillend in donkere hoekjes gedrongen, bier en jenever stroomden overvloedig, waggelende kerels zwenkten brallend, met hese dronkaardsstemmen door, de straat. ‘De Stier’ en haar man, roerloos op de drempel van hun huisje, keken het schouwspel een hele poos aan; en eerst toen de vetpotjes waren uitgedoofd en de wilde joelbende eindelijk met fakkels en muziek naar de dorpsplaats terugtoog, sloten
| |
| |
zij in stilte hun luiken en hun deurtje en doofden binnen alle lichten uit...
Verder was 't een vreemde, ongewone nacht. Er werd op straat geschreeuwd, gezongen, gekeven, gevochten. Soms bleef 't een hele poos doodstil en de mensen konden slapen; maar eensklaps weer hoorde men allerlei rare geluiden: spotgelach, nabootsing van hondengehuil, hanegekraai, kattegemiauw, getokkel met knokkels op luiken, en af en toe een telkens weer herhaald, schor en woestbrullend geloei, als van een ganse, dolle veestapel. Het was een abnormale, gekke, rusteloze nacht.
's Ochtends, al van in de eerste vroegte, stonden de buren op de loer.
Hoe zou het afgelopen zijn? Allen waren ondeugend-benieuwd om ‘de Stier’ en haar man terug te zien.
Eerst tegen zes uur, toen het reeds volzonnig augustus-daglicht schitterde, werd een van de groene luikjes van Het Koffijhuis zachtjes opengeduwd. Onmiddellijk daarna het tweede. Zij flapten met een kort geluid tegen het witte muurtje aan en een hand zette de knipjes vast. Toen ging insgelijks het groene deurtje open en ‘den nieuwen boas’ zoals de mensen hem noemden, verscheen even in zijn hemdsmouwen op 't stoepje en staarde rechts en links de straat eens vlugjes in.
- Dag Boas! Alles goed? riep vrolijk, op een afstand, een van de buren.
De baas keek op, en, heel gewoon, even naar de buurman hoofdknikkend:
- Ieste klasse! schuen weer, hè? antwoordde hij; en verdween in het huisje.
Ietwat teleurgesteld, staken de buren de hoofden bij elkaar. Hoe zo: alles goed! Hè! wat vreemd! Zou ‘de Stier’ dan toch, gewoonweg, als elke andere vrouw... Maar wat had 't Kuipken dan zo uit te varen en zich aan te stellen of hij allerhande rare dingen wist die hij niet zeggen kon! - Zij zelf voelden zich nu vaag belachelijk, met al hun raar gefeest. Het geheimzinnig raadsel bleef althans onopgelost en 't leek wel of ‘de Stier’ zelf hen allen voor de gek gehouden had. Futloos,
| |
| |
inwendig nijdig op het Kuipken, rouwend over 't geld dat zij aan 't grapje verdaan hadden, trok elk naar zijn gewone bezigheden terug.
Doodkalm en saai als altijd, verliep verder de dag. Tussen elf en twaalf - het borreltjesuur - gingen enkele kerels eens tot aan het Koffijhuis om er de raadselachtige toestand in ogenschouw te nemen. Verloren moeite. De man was kalm aan 't spitten in zijn tuintje en ‘de Stier’ ontving haar klanten met een helder-onverschillig, strak gezicht, alsof er absoluut niets ongewoons gebeurd was. De kerels waagden krasse toespelingen, doch ook al vruchteloos: ‘de Stier’ stond hun flink en onbeschroomd te woord en zij mochten onverrichterzake weggaan. Zij trokken naar 't Huis van Commercie, waar 't Kuipken, landerig en nors, eenzaam-pijprokend in de ongezellige gelagkamer zat.
- Hawèl, ontvanger, wa zegde nou van de jonge treiwers? We zijn d'r doar bij geweest. Alles es goed, zille!
- Zwijg moar, zwijg moar! bromde 't Kuipken bevend. - 'k Zegge dat 't 'n schande es! dat 't deur de wet zoe moete verboon worden!
- Ha joa moar, ontvanger, ge 'n zijt toch nie rechveirdig! As da vreiwemeins nou toch goest ha om te treiwen; en as ze nou mee heure veint gelukkig es!
- Zwijgt ervan, zeg ik ulder! 't 'n Es nie meugelijk! 't 'n Es nie meugelijk! Pouah! Pouah...
Meer was er niet uit te krijgen. Rillend-walgend schudde 't Kuipken 't hoofd voor alle verdere verklaringen.
En de buren, geheel en al van streek gebracht, wisten niet meer wát ze moesten denken.
Enige dagen verliepen. De diepteleurgestelde dorpelingen bleven ‘de Stier’ en haar man in 't oog houden. En een glans van ondeugende pret kwam van lieverlede weer op de gezichten, want... het leek hun of ‘den nieuwen boas’ er toch niet zo geheel tevreden uitzag. Hij zat of liep daar doelloos in en om zijn herberg, nurks, sprakeloos, wenkbrauwen gefronst, blijkbaar uit zijn humeur. De buren kwamen vol belangstelling kijken; trakteerden hem, maakten vertier in 't Koffijhuis, trachtten hem aan de praat te krijgen. Doch ook al
| |
| |
tevergeefs: niets liet hij los. En toch: er moest iets zijn; er wás iets; want ook ‘de Stier’ zag er nu veel minder kalm en sterk-zelfbewust uit. 't Leek of ze bleker en magerder werd en in haar strakke ogen beefde nu soms een diep-schuilende uitdrukking van zware droefheid. Maar evenmin als hij liet zij iets los. Haar lange haviksneus stond als een klem midden in haar beenderig gezicht gedrukt en haar manlijke mond met donkere snorrelip bleef stugger dan ooit op haar vermoed geheim gesloten. Het werd wanhopig voor de dorpelingen en reeds begonnen zij die toestand als onveranderlijk en niet eens langer belangwekkend aan te nemen, toen het eensklaps, volkomen onverwacht, tot een openbaring en een oplossing uitbarstte.
't Was op een ochtend, tamelijk vroeg nog, midden in de saaie stilte van het suffig dorp: een man, ‘den nieuwen boas’, wilddronken waggelend in de straat, luid-schreeuwend het volk bij elkaar troepend, schreeuwend, met dreigend naar zijn huis gebalde vuisten, dat hij bedrogen was geweest, dat men hem voor de gek gehouden had, dat die vrouw van hem, die Stier! die Stier! die Stier...
- Watte? Watte? Wat ès er mee? gilden de mensen, trillend van ondeugende nieuwsgierigheid, hem de woest-hikkende woorden als het ware uit de mond halend.
- Die Stier! Die Stier! Die Stier!... herhaalde hij steeds razender. Hij stikte in dat woord, hij schudde 't hoofd en zwaaide met zijn knuisten; hij bralde 't uit van woede en teleurstelling, hij stampte met zijn voeten en bulderde verwensingen en dreigementen, schreeuwend dat het ermee uit was, dat zo'n huwelijk niet telde en dat hij onmiddellijk alles wat hem toebehoorde in ging pakken en ermee naar zijn dorp terugkeren.
- Wie lient er mij 'n peird en 'n kerre? 'k Rij er direkt mee wig! brieste hij.
't Was een geweldig opstootje. Een rumoerige bende liep dadelijk met hem mee, begeleidde hem tot bij zijn huis, meer en meer hem opwindend en aanporrend om nu ook ‘de Stier’ te zien verschijnen. Maar ‘de Stier’ vertoonde zich niet.
- 'n Kerre! gilde hij opnieuw. - Wie lient er mij 'n peird en 'n
| |
| |
kerre? En wie helpt er mij ne moment om mijnen boel op te loan en te verhuizen?
Paard en kar werden hem beloofd en twee mannen boden zich terstond aan om zijn goed naar buiten te sjouwen.
- Veuruit! schreeuwde hij, in het schetterend gejoel van de menigte zijn deur ruw openstampend.
De kerels stoven met hem binnen. Twee tafels, een bed, een kleerkast, enkele stoelen, een hoop kleren en dekens werden midden in het opgewonden-giechelend volk naar buiten gesjord, maar ‘de Stier’ bleef onzichtbaar.
Achter een dravend paard kwam de hossebossende kar over de hobbelige straatstenen aangerateld. In een oogwenk was het ganse boeltje opgeladen; en, onder geweldig en bijna oproerig gegil en gejouw, reed ‘den nieuwen boas’, vloekend-vuistenballend, als een gek ermee weg. Het was gebeurd als in een droom zo vlug. De mensen keken elkaar stom-gapend aan toen hij verdwenen was; en dan weer staarden zij verbaasd naar 't huisje, waar nu toch zeker wel ‘de Stier’ zich eindelijk vertonen zou.
Maar ‘de Stier’ was en bleef onzichtbaar...
Toen dropen zij ook allen langzaam af, druk-opgewonden lachend en pratend, tevreden aan de ene kant dat zij nu eindelijk zonder nog enig mogelijke twijfel ‘wisten’; teleurgesteld ten andere, dat alles zo verbazend vlug en gek en, buiten ‘de Stier’ om, was afgelopen.
- Och! 't es zottigheid! Hij zal hier morgen were zijn, meenden de mensen.
Doch hij kwam in 't geheel niet terug...
Dagen, weken, maanden gingen voorbij en van ‘den nieuwen boas’ werd zelfs niets meer gehoord. 't Was of hij nooit bestaan had, en ‘de Stier’, stil in zichzelf teruggetrokken, uitte verwijt noch klacht. De strakke lippen stug op haar geheim gesloten, bediende zij als vroeger haar klanten; en haar antwoord op onbescheiden uitvorsingen was steeds onveranderlijk hetzelfde:
- Hij es hij zot geworden. Wa kan ne meins doar aan doen as iemand zot wordt? Nog liever giene veint mier as ne zotte veint.
| |
| |
Maar de mensen lieten haar praten en grinnikten. Zij wisten nu wel beter...
't Kuipken, die zich in het ongezellig Huis van Commercie dodelijk ergerde en verveelde, was al dadelijk na de vlucht van ‘den nieuwen boas’ indirect begonnen met toenadering te zoeken. ‘De Stier’, niet rancuneus, stak hem zelf de hand van de verzoening toe; en, op een avond, waren zij weer met hun beidjes, net als vroeger, in het huisje, waar zij zoveel lange jaren samen hadden doorgebracht.
Geen wederzijdse vragen, klachten noch verwijten. 't Kuipken, die haar al die tijd niet gezien had en haar veel verouderd en vermagerd vond, vroeg enkel:
- Hoe goat 't ermee?
En zij, hem even aankijkend, antwoordde, heel gewoon, alleen met ietwat matte, trieste stem:
- O, nogal goed, en mee ou?
- O, uek nogal goed.
Dat was alles. Over hem, die van haar weggelopen was, werd geen enkel woord gesproken. 't Kuipken ging zitten, even vaag-wantrouwig om zich heen loerend, als vreemd nog in zijn eigen huis; en zij nam sprakeloos het eten van de kachel en diende 't voor hem op.
- En gij? vroeg hij, verwonderd, dat zij haar stoel niet bijschoof.
- 'k 'n Hè nie veel honger, antwoordde zij. - 'k 'n Goa nie anders as 'n potse káffee drijnken.
Het Kuipken at en dronk, over zijn bord gebogen, met van ingehouden ontroering af en toe nog licht bevende vingers. ‘De Stier’, haar kopje koffie in de hand, zat peinzend naast de kachel, met strakstarende ogen. Groot was de stilte in het lege herbergje; en stil ook was het buiten, in de donkere, lege straat.
- 't Es kaud geworden; 't 'n zoe mij nie verwonderen da we vust of snieuwe kregen, zei 't Kuipken, na een lange poos. - 't Hee passeerde nacht al 'n klein beetse wit gevrozen en van den achternoen he 'k uit alle veurzichtigheid onz' eirdappels mee strued doen dekken, antwoordde zij.
- Onz' eirdappels!... zacht deed dat woord hem aan; zoet klonk het in zijn oren. ‘Onze’... dat was dus weer van haar en
| |
| |
hem en niets meer van de vreemde indringer die weggelopen was.
Het Kuipken had gedaan met eten, hij stak zijn pijpje aan, genoeglijk smakkend, en ging, als vroeger, met uitgestrekte benen op zijn aloude plaats, aan de overzijde van de warme kachel zitten. Hij was er weldra ingesoesd. Op de kerktoren sloeg het negen uur en onmiddellijk daarna luidde de nachtrust in. Hij trok zijn kleine oogjes slaperig half open.
- Wat dijnkt ou? Zoen we nie goan sloapen? stelde hij voor. - O, ba joa, e-woar; 'k zal moar sluiten, antwoordde zij. Zij stond op en verdween in 't gangetje, om buiten de luikjes en de voordeur dicht te doen.
Toen ze na een ogenblik terugkwam, waren haar hoofd en schouders dicht met witte sterretjes en stippeltjes bepoeierd: Eén hing er in haar snor, dat dadelijk tot een kristal-traantje versmolt.
- Kijk kijk! snieuwt het woarachtig al? riep, hij verwonderd.
- Joa 't en 'k gelueve dat ze 'r dikke zal vallen, knikte zij. Zij schudde zich af, stak, in groen-aarden kandelaars, twee kaarsen aan, draaide de grote hanglamp uit en liet hem voor, over de trap, naar boven. Hij kreunde een beetje, door de inspanning van 't stijgen. Het dansend kaarslicht wierp gedrochtelijk hun grote schaduwen over de witte muren.
Boven op 't portaal waren twee deurtjes, links zijn kamer, rechts de hare. Hij durfde niet goed om te kijken. Dat was de kamer waar zij met hem, de indringer, de vreemdeling, de vijand, die het al had aan de grote klok gehangen... ach ach!... Hij schudde 't hoofd en zuchtte onmerkbaar, terwijl hij, met de kandelaar in de hand zijn deurtje openduwend, haar ‘sloapwel, Fliesta’ wenste.
- Sloapt uek wel, Binus, antwoordde zij met haar gedrukte, matte stem.
Het gele schijnsel van de beide kaarsen danste spokig door elkaar op 't smal portaaltje en in de open deurtjes, en toen werd alles plotseling heel stil en donker.
Buiten sneeuwde 't zacht en overvloedig nu, met grote, dikke vlokken...
| |
| |
| |
VII
Berouw
Dit is 'n héél zware en droeve obsessie geweest...
'n Kort, viezig zijstraatje, aan 't uiteinde van 't dorp. Rechts, niets dan de hoge, witte, blinde muur van een groot herenhuis. Links vier kleine, lage, aan elkaar gebouwde werkmanshuisjes in vuilgrijze steen, met dofgroene luikjes. - Het is er somber, kil, treurig, modderig. Haast nooit komt er een zonnestraaltje in de vieze, altijd natte greppels glimmen. - Maar, even voorbij de blinde muur en de huisjes, ontvouwt zich in zijn brede heerlijkheid het vrije veld; en daar is 't eensklaps alles vol-gezonde ruimte van blijde zonnigheid!
Daar wuiven en golven, zacht-strelend door de milde wind geaaid, de frisse groene lentekorenvelden; daar kronkelt blond de brede zandweg naar het blauwachtig verschiet, onder de hoge, zonnigblauwe hemel met zijn glinsterwitte wolken. Daar zingen de vogeltjes en geuren de bloempjes; daar stralen de ogen en blozen de wangen; daar gaan de zwaar-benauwde longen, in breed-gezonde rhythmus, halend open... Vier kleine, lage, grijs-en-groene trieste huisjes: drie met deur en luikjes open; één met deur en luikjes dichtgesloten. Aan beide kanten van dat dicht deurtje staat een vaal-verkleurd, tegen de luikjes aangeleund, langwerpig-vierkant zwart vaandel, met dof-zilveren doodshoofd in het midden en dof-zilveren franjes als omlijsting. Op de drempel van het huisje ligt een geel, strooien kruis, met een rode baksteen erop neergedrukt.
In dat huisje is een dode.
Het was een lange, magere, bleke jongen. Ik heb hem goed gekend. Hij heette Jules. Hij had een vreemd, ongunstig uiterlijk, met iets vals en gluiperigs in zijn ogen; en hij had ook een héél slechte reputatie: de reputatie van een luiaard, een dief, een dronkaard, een vechter en bijna een moordenaar.
Die kwade naam was verdiend. Hij wás lui, hij stal, hij dronk, hij vocht. Zijn vader, - een timmerman - bij wie hij heette te
| |
| |
werken, doch met wie hij het niet vinden kon, stuurde hem eindelijk het huis uit. Hij dwaalde, dompelde, verviel van kwaad tot erger. Nu móést hij wel van roof en diefstal leven, want nergens, al had hij 't ook gewild, zou hij nog werk gekregen hebben. Herhaaldelijk werd hij in gezelschap van een beruchte dieven- en stropersbende gezien, en geen schurkenstreek werd in het dorp gepleegd, of 't heette dat ook hij er schuld in had. Het heette zo, maar was toch niet bewezen, daar hij nooit op heterdaad betrapt werd en niemand ook beslist-bezwarende getuigenissen tegen hem kon inbrengen. Veldwachters, koddebeiers en gendarmen waren er nog nooit in geslaagd hem gerechtelijk te doen veroordelen. Hij was sluw en slim; telkens weer ontglipte hij, als een aal tussen de mazen van een net. Nog voor geen cent was hij beboet; nog geen uur had hij in de gevangenis gezeten.
Toen gebeurde die beruchte aanslag op een rijke boerenzoon, die 's avonds van de stadsmarkt terugkomend, door drie kerels aangerand, geplunderd en half dood gevonden werd. De man genas en beschuldigde uitdrukkelijk Jules als een van zijn aanranders.
Met onverholen vreugde kwamen de gendarmen hem halen en 't ganse dorp verademde en juichte:
- Ha! eindelijk is de schelm toch gepakt!
Maar de schelm verdedigde zich!
Hij was er niet bij geweest, beweerde hij Hij was die avond, tot tamelijk laat in de nacht, bij zijn lief gebleven en daarna, zoals hij dikwijls deed, in een boerenschuur gaan slapen. En hij voegde erbij, met een zonderlinge, raadselachtige glimlach, een glimlach van bijna naïeve oprechtheid en bedeesdheid, als schaamde hij zich voor deze in zijn mond zo vreemd en onverwacht klinkende woorden:
- 'k Hè mij gebeterd, 'k wirke, 'k goa treiwen.
De gendarmen stelden een onderzoek in. Zij vernamen dat Jules die avond werkelijk bij een meisje had gezeten dat de naam had van zijn lief te zijn. Maar 't meisje was er een uit de beruchte dievenbuurt; haar getuigenis leek enigszins verdacht en de aanslag was ook trouwens midden in de nacht gepleegd. Wáár had hij die nacht dan verder doorgebracht, nadat hij van zijn lief was weggegaan.
| |
| |
- Wel, in de boereschure woar da 'k gesloapen hè! herhaalde Jules een beetje snibbig. En hij noemde de boer aan wie de schuur behoorde.
Dat kwam uit. De boer getuigde dat de jongen dikwijls in die schuur ging slapen. En 't kwam ook uit dat hij sinds een tijd geregeld werkte, en zijn geld opspaarde, en niet meer dronk. Doch de gendarmen schudden 't hoofd en grinnikten wantrouwig. Niets belette dat hij 's nachts toch ongezien weer uit de schuur gekomen was om met de anderen zijn slag te slaan; en overigens: dat slapen in schuren behoorde bij een ongebonden landlopersleven en geenszins bij de fatsoenlijke levenswijze van iemand die eerlijk aan zijn brood wenst te komen. Wáárom sliep hij als een vagebond in de schuren? vroegen de gendarmen.
- Om er 't geld van mijn huishure mee uit te spoaren, antwoordde Jules.
De gendarmen spotlachten. Haha! dat was er een eigenaardige manier van sparen! Waar zou het op gaan lijken in de wereld, als iedereen zo redeneerde!
- 't Ès toch azue! 't Es de zuivere woarheid! bevestigde Jules met nadruk.
- Ge bezit dus al wa geld? vroegen de gendarmen.
- Joa ik, zei Jules.
- Woar es 't?
- Mijn meisken bewoart het, om er ons meubels mee te kuepen en ons huizeken van t' huren.
Zij deden huiszoekingen bij 't meisje en vonden er 't geld: een paar honderd frank in mooie zilverstukken.
Het aan de rijke boerenzoon ontstolen geld bestond in bankbriefjes. Maar dat bewees niets: zij konden 't uitgewisseld hebben. Jules werd met de boerenzoon geconfronteerd. - 't Ès hem! 't és hem! verzekerde deze. - Ze woaren ulders gedrijen, twie kleine en ne grueten. Hij es de grueten!
- Ge liegt! gilde Jules, bleek en bevend van woede.
- 't Ès hem! 't és hem! herhaalde de boer met onverstoorde overtuiging.
- 'k Zegge dat ge liegt, gie sloeber! bulderde Jules.
De gendarmen drongen niet aan. Zij lieten Jules los, maar hun overtuiging stond onomstootbaar vast. Jules wás een der
| |
| |
daders en proces-verbaal werd tegen hem opgemaakt.
Enige weken verliepen. Jules, sterk door zijn onschuld, werkte rustig en geregeld voort, spaarde zijn geld, bracht iedere avond bij zijn meisje door en sliep daar waar hij plaats kon vinden, in de boerenschuren, om te bezuinigen. Toen ze genoeg hadden om te beginnen huurden zij een van de vier kleine huisjes in het zijstraatje, en trouwden.
Zij waren pas veertien dagen getrouwd, toen Jules voor de correctionele rechtbank in de stad gedagvaard werd. Men had hem aangeraden een advocaat te nemen, maar hij deed het niet. Waarom zou hij nutteloos geld verspillen dat hij nu juist zo hoogst nodig had?
Vóór de rechtbank herhaalde de boerenzoon zijn formele beschuldiging en Jules, met moeilijk ingehouden toorn en sterke nadruk, zijn nóg formelere ontkenning. Getuigen verschenen, die het allen eens waren om Jules' slecht gedrag en ellendige antecedenten te bevestigen, al moesten zij erbij bekennen dat hij zich scheen berouwd te hebben en sinds huwelijk een vrijwel onbesproken leven leidde.
- Achte gulder hem in stoat zulk een misdoad bedreven t' hên? vroeg de voorzitter om de beurt aan allen. En allen zonder een ogenblik te aarzelen, affirmeerden dat zij er hem volkomen toe in staat achtten.
Deze getuigenissen, gevoegd bij de nogmaals uitdrukkelijkherhaalde beschuldiging van de aanklager, bleken afdoende. Jules werd tot een jaar gevangenisstraf veroordeeld en op staande voet aangehouden.
Iedereen, in 't dorp, vond het een welverdiende straf.
Ik weet niet, - en niemand heeft eigenlijk ooit geweten, - wat aan Jules' hart sinds dat ogenblik geknaagd heeft. Na zeven maanden onberispelijk gedrag werd hij uit de gevangenis ontslagen en kwam op een avond in 't dorpje terug. In het triestig klein huisje met de grijze muren en de dofgroene luikjes vond hij zijn jonge vrouw met een klein kindje, dat in zijn afwezigheid geboren was.
- Hier ben ik! glimlachte hij vreemd-droogjes. En aan zijn vrouwtje, dat zo bitter schreide, gaf hij 't beetje geld, dat hij in
| |
| |
de gevangenis verdiend had en nam het kindje op zijn schoot, in lang, verrukt aanstaren.
- Hoe hiet het? vroeg hi zacht met van ontroering hese stem. - Jules... Julken, snikte zij.
- Julken... Julken... streelde hij. En hij kittelde de kuiltjes van het wichtje, dat hem even met glanzend-blijde oogjes toelachte...
Zijn leven werd heel kalm, heel stil, heel eenzaam. Hij werkte ganse dagen, sprak weinig, zat doorgaans, in zijn schaarse rusturen, dromerig te peinzen en te staren, als verdiept in verre, verre gedachten.
't Kot hee hem goe gedoan, meenden de mensen. - Hij hee bereiw, hij es broave geworden.
Dikwijls heb ik geprobeerd hem aan de praat te krijgen, want zijn geval interesseerde mij en ik was van lieverlede een vreemde sympathie voor hem gaan voelen. Maar nooit is het mij mogen gelukken. Na een paar korte zinnetjes brak hij telkens het gesprek met zwijgen af en over zijn bleke wangen kwam dan soms als 't ware een tere kleurvan pijn of schaamte. Nooit heb ik hem bitter horen klagen, razen of verwijten doen. Voor vrouw en kind was hij uitnemend zacht en goed. Aan omgang met wie ook, buiten zijn gezin, scheen hij in 't geheel geen behoefte te hebben. Hij was niet bang, hij was niet boos, hij was niet vals noch nijdig: ik weet niet hoe het met hem was.
Alleen was er iets vreemds, iets macaber-vreemds aan hem. Altijd had hij, op de zolder waar hij nu ganse dagen timmerde, kant en klaar een withouten doodkist, een armemensendoodkist staan. Zij stond daar, griezelig-bleek in 't schemerachtig zolderlicht, scheef tegen de muur geleund onder de dakpannen, en bleef er staan, tot ze, verkocht, door iemand werd weggehaald. Dan maakte hij er onmiddellijk een nieuwe voor in de plaats.
- Och! alweer 'n nieuwe duekiste! klaagde dan zijn vrouw, die dat gezicht zo akelig vond. - Woarom 'n wacht-e toch niet tot da ze gevroagd worden?
Hij glimlachte vreemd en staarde, sprakeloos, in gedachten. Ginder, in de gevangenis, had hij gedurende zeven maanden
| |
| |
niets anders dan doodkisten, dan withouten arme-mensen-doodkisten gemaakt. Het zat hem in de geest en in de handen. Het was een manie, een obsessie van zijn hersenen geworden. Hij had er gemaakt, zoveel, zóveel dat hij er wel een kerkhofje mee had kunnen vullen. En misschien zag hij het in verbeelding, dat kerkhof, vol, vól met van die lange, smalle, witte kisten onder 't groene gras.
- Ge zié wel da ze gevroagd worden; da wordt áltijd gevroagd, was eindelijk zijn stil-geheimzinnig antwoord.
En meer was er niet uit te krijgen...
... 'n Kort, viezig zijstraatje, rechts de hoge barre muur van het groot herenhuis; links de vier kleine werkmanswoninkjes met de grijze muurtjes en de groene deurtjes en de groene luikjes, waarvan het tweede nu gesloten is, met het strokruis en de baksteen op de drempel, en de vaal-verkleurde, zwarte vaandels met de doodshoofden en zilveren franjes vóór de dichte, groene luikjes...
Heel stil, zonder verwijt noch klacht, als een kaars die langzaam uitbrandt, is hij dood gegaan. Wat hij gehad heeft weet niemand, wat hem 't hart verknaagde kent geen mens. Armoede,... stil verdriet kwijnende ziekte. wie zal het zeggen? Berouw, menen de dorpelingen. Maar wat weten de dorpelingen! Hij ligt daar, in een van die withouten armemensenkisten, die hij altijd maar op voorhand timmerde, omdat hij er zoveel getimmerd had, en er nog altijd meer moest timmeren...
Wat doet nu, in de schemering van 't dood-gesloten huisje, de jonge vrouw met het klein kindje? Zit ze daar gebroken-snikkend in het stille, lege kamertje, of dwaalt ze doelloos rond, met uitgeschreide, zwakke ogen, niet wetend wat ze zoekt? Ligt 't kindje zachtjes slapend in zijn wieg? Of speelt het rustig in zijn stoeltje met wat karig speelgoed, dat het in de halve duisternis bijna niet ziet? - Het is er alles zo stil! Geen klank, geen zucht, geen adem komt naar buiten.
Alleen de frisse lentewind waait strelend-zoet over de wijde velden. In stille ondertoon zingt hij zijn eeuwigdurend lied. De groene korenaren schommelen en wuiven, als 't ware stoeiend onder lang-strijkende golvingen; de blonde zand- | |
| |
weg kronkelt eenzaam naar de stille verten; en in de zonneblauwe hemel drijven, o zo hoog en puur en glinsterwit, fantastische drommen van donzigzachte en lichte wolkjes...
| |
| |
| |
VIII
Peetje Pruis
In 1870, op het ogenblik dat de oorlog tussen Frankrijk en Duitsland uitbrak, was de toenmalige Pruise Koning Wilhelm, in Vlaanderen, op 't platteland althans, een vrijwel onbekende figuur. Men kende er beter de Franse. Keizer, zoals de gekleurde platen hem voorstelden: dikke snor, zware sik, doffe, ietwat trieste ogen, en het schitterend uniform met gouden epauletten en het breed, rood dwarslint van het Legioen van Eer.
Maar niet zo gauw waren de eerste, wrede veldslagen door de Duitsers gewonnen, of ons land werd overstroomd met afbeeldingen van Duitse generaals en vorsten. Bismarck, Moltke, prins Friedrich Karl, de kroonprins, de Koning, al hun portretten vulden onze geïllustreerde bladen en de mensen zochten gelijkenissen: dié welbekende, stoere boer, uit een of ander ver gehucht, leek enigszins op Bismarck; dát oud, gebogen ventje uit het Armenhuis op Moltke, dié handelsreiziger, die om de zoveel weken met zijn pakje in het dorp kwam, op Prins Friedrich Karl... En zo was er ook een op ons dorpje, die leek, die sprekend leek op Koning Wilhelm.
Het was een welgestelde rentenier die aan het uiteinde van 't dorp, met vrouw en dochter, een opvallend buitenhuis bewoonde. Ik zie het nog zoals 't in die tijd was: een hoog, wit gebouw, met gestucadoorde voorgevel, mooie, heldere ramen en fijne, lichtroze persiennes. Een fris, lief bloementuintje, vol zonnige, heldere kleuren, lag er verdeeld in keurig-onderhouden perkjes achter het ijzeren hek met vergulde pieken langs de straatkant; hoge, donkergroene sparren, waar de wind in wuifde en suisde, stonden, als sombere reuzenschermen, aan de zijkanten; en achter het huis strekte zich een heel grote, mooie lusttuin uit, met oude prachtbomen en fluweelzacht-golvende gazons.
Hij was een welgestelde rentenier, zonder meer. Hij droeg de niet bijzondere naam van Amédée Fruytier. Hij hield van lekker eten en drinken, hij ontmoette zijn vrienden in de
| |
| |
dorpsherbergen, hij las iedere dag, van 't begin tot het eind, een paar couranten.
Hij bemoeide zich niet met politiek, al had hij wel zijn politieke opinies, en was ook geen lid van de gemeenteraad, al wist hij heel precies te zeggen hoe de gemeente had moeten beheerd worden. Hij was er trots op, dat hij geheel onafhankelijk, en daardoor boven en buiten alle partijen stond.
- Ik, zei hij, zijn stramme gestalte verwaand achteroverhellend, als de mensen hem soms vroegen waarom hij, die zo rijk was en zoveel verstand had, zich met niets wilde bemoeien,... - ik ete thuis op mijn gemak mijn kieken op en drijnke mijn flassche wijn uit en vuert van de rest 'n kan den boel mij nie schelen.
Toch was hij geen bepaald hardvochtig man. Hij kon soms iets goed-ruws hebben. Hij dééd dan wel heel bars en sprak wel heel kort van zich af, maar 't was soms om een diepere emotie te verbergen. Alleen was hij ijdel, ongelooflijk, kleinkinderachtig ijdel!
Toen de oorlog uitbrak, had hij dadelijk, beslist en scherp, partij gekozen voor de Fransen. Ditmaal vond hij 't toch wél de moeite waard om er zich warm voor te maken. - De Duitsers, pouah! wat 'n volk! Niks waard! Prullen? Niks! Ze zouden niet weinig op hun kop gaan krijgen! Hij schold erop, 's avonds in de herberg, met zijn vrienden, die hem maar zelden durfden tegenspreken, omdat hij de rijkste van het dorp was. En met grijnzend welgevallen las hij hun, uit zijn dagblad, de eerste, voor de Fransen gunstige oorlogsberichten voor. - Ja maar, en dat was nog slechts een begin! Nu trok de Keizer, Louis Napoléon, naar het oorlogsterrein en 't zou nog heel wat anders worden, zodra die zelf het heft in handen nam!
Hij prononceerde: ‘Lowie Napoléon’ en hij sprak over de Franse Keizer op een familiaire toon, alsof hij hem persoonlijk goed kende. Lowie Napoléon zou dít, Lowie Napoléon zou dát; Lowie Napoléon had zijn plan, dat slechts door heel enkelen gekend was; en meneer Fruytier liet duidelijk genoeg verstaan, dat hij onder die heel enkele bevoorrechten behoorde.
| |
| |
Toen vielen de harde, bittere klappen: Weissenburg, Wörth, Froeschwiller; en onze geïllustreerde bladen, die eerst niets dan Franse portretten gaven, kwamen vol met Duitse plaatjes. Zo zag meneer Fruytier voor 't eerst het konterfeitsel van Koning Wilhelm en de gelijkenis met zichzelf trof hem ineens, overweldigend.
Het was datzelfde bars voorkomen, die stuurse ogen, die sterke kaken, die grijze, dikke bakkebaarden, die zware snor. De kin van de Pruisische vorst was geschoren - dat was het enige verschil - en toen meneer Fruytier even met de hand het haar van zijn kin wegduwde en zich in de spiegel bekeek, werd de gelijkenis zó treffend, dat hij voor zijn eigen beeld in een lach van ijdelheid uitbarstte. Hij kwam bij zijn vrouw en dochter, legde hun het plaatje voor ogen, streek met de hand zijn kinbaard weg, keek hen stuurs aan en vroeg:
- Zie-je gien gelijkenesse?
- Ha moar Hiere toch! riepen moeder en dochter tegelijkertijd, door het evenbeeld getroffen.
En mevrouw werd er haast bang onder.
- O! da ge nou moest in Frankrijk luepen! huiverde zij.
- Watte!... Wa zoen ze doen! riep hij, trots zijn gestalte achteroverhellend.
- Wel! ou duedschieten, natuurlijk! angstigde mevrouw met verschrikte ogen.
- Peuh!... miende dat de kuenijnk van Pruisen hem zoe loate schieten lijk 'n mussche dan! zei hij minachtend.
Die morgen ging hij een halfuurtje vroeger dan anders in de gewone ‘stamenees’ zijn ‘dreupelkes pakken’. Zijn ogen lachten schalks van innige pret, zijn konen bloosden, hij kwam bij zijn vrienden, haalde 't geïllustreerde blad half dichtgevouwen uit zijn zak, streek de haren van zijn kin weg en liet hen naar het konterfeitsel kijken, terwijl hij grinnikte, ijdel als een kind:
- Hm! Hè-je 't al gezien? Mijn portret in de gazette? Hm? Hoe vindt ge 't?
- O! gie verdeke! Hoe komde gij doar in te stoan? verbaasden zich de vrienden, om de beurt het afbeeldsel met meneer Fruytiers gezicht vergelijkend.
| |
| |
- Hm? Hoe vindt ge 't? Lijkt het! herhaalde hij, opgeblazen van trots en pret.
Tot hij plotseling, schoklachend, het blad geheel ontvouwde en hun liet zien wat onderaan stond:
Willem I, Koning van Pruisen.
- Watte! Peetje Pruis! Es dat 't portret van Peetje Pruis? gilden de vrienden. - O, moar, menier Fruytier, 't gelijkt op ou lijk twie dreupels woater! Scheirt ouën board op ouë kinne wig en iederien zal mienen dat ge Peetje Pruis zijt!
Van dat ogenblik af ontstond er een kentering in meneer Fruytiers buitenlands-politieke gevoelens.
Zonder bepaald op Lowie Napoléon af te geven, die zeer zeker een beste kerel, maar helaas heel zwak van karakter en door heel slechte invloed beheerst was, begon hij van lieverlede te smalen en te mopperen op de Franse generaals en 't Franse leger; en het duurde niet lang of de sympathieën van meneer Fruytier en met de zijne ook die van zijn, vriendenaanhoorders, die de natuurlijke invloed van het sukses ondergingen, waren totaal omgekeerd. Voortdurend kwam hij aanzetten met nieuwe courantjes, alle Duitsgezind nu, en hij grinnikte van pret bij iedere Franse nederlaag, om zijn voorspellingen die telkens uitkwamen, terwijl hij meer en meer, op familiair-vertrouwde toon, ging spreken over 't Duitse leger, over de Duitse generaals en ook over de Pruisische Koning, die hij weldra zo intiem scheen te kennen als hij destijds Lowie Napoléon gekend had. Ook begon hij uiterlijk meer en meer op de alom verspreide konterfeitsels van de Duitse vorst te lijken. Zijn houding was voortdurend stram-martiaal, zijn ogen keken bars en stuurs, zijn woord klonk kort, gebiedend, cassant; en 't leek ook of de haren op zijn kin begonnen te verkorten en te dunnen, terwijl integendeel de grijze bakkebaarden breder uitgroeiden. Zijn vrienden merkten het, maakten er hem attent op, zeiden, leuk-glimlachend:
- Verdeke! menier Fruytier, ouën board valt uit op ouë kinne. Nou worde percies Peetje Pruis!
- Joa, vindt ge? zei hij, kinderachtig in zijn ijdelheid gestreeld. Maar hij wist het best, evenals hij wist dat iedereen, in
| |
| |
't dorp, hem nu Peetje Pruis noemde. En hij vertelde hun dat hij wel vreesde iets aan de kinneharen van zijn baard te hebben. Het deed hem soms pijn, daar; ze braken af en vielen uit, hij dacht erover om eens een specialiteit te gaan raadplegen.
- Scheir ze liever af, ge'n zilt er gien last mier van hên, raadden zijn vrienden hem aan.
Ik herinner mij nog de sensatie in 't dorp, toen meneer Fruytier, op een ochtend, achteroverhellend-fiks van hoogmoed, met geschoren kin in de straat voorbijging. De mensen kwamen op hun drempels om hem na te kijken. Ik zie hem nog de stoep van Het huis van Commercie beklimmen, zich daar even, als een Koning, naar het volk omkeren, en statig, strijkend aan zijn grijze bakkebaarden, in de herberg verdwijnen.
- O! Peetje Pruis! Peetje Pruis! riepen de mensen. En een vreemde huivering van ontzag en haast van angst liep door de menigte.
Dat was daags na de veldslag van Sedan...! Hij had de krant met het ontzettende nieuws in zijn zak; hij haalde hem te voorschijn, ontplooide hem statig, las het aan zijn vrienden voor.
- We zijn d'r! zei hij. - W'hên Lowie Napoléon vaste? We 'n moen nou moar op ons gemak veuruit goan en binnen viertien doagen valt Parijs in onz' handen...
O! die weerklank in ons land van de tragische gebeurtenis!... 't Zijn van, mijn verste herinneringen, maar nog voel ik de koortsachtige opgewondenheid die alleman overweldigde! De sensationele berichten zwollen tot de proporties van een algemene wereldramp, die ook óns zou komen aantasten. Tot in het hart van Vlaanderen beweerden sommige mensen het kanongebulder te hebben gehoord; men had de grond voelen dreunen en 's avonds zagen de angstig-verwilderde ogen van de dorpelingen reusachtig-brede bloedvlekken aan de hemel. Men sprak van meer dan honderdduizend doden en gekwetsten; en wie niet al te bang was of verafschuwd, en er geld en tijd en moed voor over had, maakte plannen om die gruwel der gruwelen ter plaatse te gaan zien.
| |
| |
Zoals vanzelf spreekt was meneer Fruytier een van de eersten. Hij kondigde 't plechtig voor zijn vrienden aan, diezelfde avond, in de ‘stamenee’ Het Gouden Zulleken en deelde 't opgewonden bij zijn thuiskomst aan zijn vrouw en dochter mede:
- Moak mijne koeffer geried; 'k vertrekke morgen noar Sedan!
- Och Hier och God! dát 'n miende toch niet! vlogen moeder en dochter ontsteld overeind.
- Nie mienen!... Ha ge zil wa goan zien! bravoerde hij, met een beweging naar de deur of hij alvast zelf ging inpakken. Zij snelden naar hem toe, versperden hem de weg, klampten zich smekend, snikkend aan zijn kleren.
- O, nie, man, o, nie, Pa, as 't ou b'lieft 'n doet dat toch niet! Ze goan ou ginter duedschieten!
- Mij duedschieten! 'k Neme mijn jachtgeweire mee! pochte hij.
- O, man, o, Pa, as 't ou b'lieft! as 't ou b'lieft! as 't ou b'lieft! - Loat mij los! krijste hij, eensklaps woedend, opgewonden en vechtlustig. - 'k Wíl d'r noartoe!
- O, wacht te minsten nog nen dag of twieë, nog ienen dag! nog nen halven dag! smeekte zijn vrouw. - Wacht te minsten tot morgenuchtijnk, tot da we gelezen hên wat dat er in de gazet over geschreven stoat!
Na oneindig veel moeite liet hij zich tenslotte tot dit laatste overhalen. - Goed. Hij zóú wachten tot de volgende ochtend. Maar zijn valies moest alvast gepakt worden en, zodra hij 't laatste nieuws in de courant gelezen had, zou hij vertrekken. 't Was en bleef onherroepelijk; hij móést, hij wílde er naartoe. Hij had het plechtig, aan al zijn vrienden, in het Gouden Zulleken beloofd.
Ongetroost holden moeder en dochter naar boven om zijn kleren in te pakken, terwijl hij zelf, koortsachtig opgewonden zijn jachtgeweer van de wand afhaakte en zijn tas met patronen voorzag.
De volgende ochtend waren de dagbladen, van 't begin tot het eind, met de verhalen van de schrikkelijke veldslag gevuld. Reeds vóór het ontbijt begon meneer Fruytier hardop te
| |
| |
lezen. Vrouw en dochter, die de ganse nacht niet geslapen hadden, zaten op hun, stoel te beven. Dat duurde, uren in steeds stijgende, spannende aandacht. Meneer Fruytier nam nu en dan een haastige hap van zijn brood en een slok van zijn koffie, die ijskoud werd. Anaïs, de dochter, gaf wel af en toe blijken van vermoeidheid en staarde naar de deur alsof zij op wou staan, maar telkens zond de moeder haar, met strenggefronste wenkbrauwen, een gebiedende blik, om haar te doen blijven. 't Was immers tijd gewonnen. Terwijl hij las kon hij geen toebereidselen tot vertrekken maken.
Eindelijk las meneer Fruytier, toen de hele courant bijna uit was, het volgende sensationeel bericht:
‘Duizenden en duizenden soldaten van het Franse leger komen onophoudelijk over de Belgische grens gevlucht. Velen zijn gewond en allen verkeren in een allerdroevigste toestand van uitputting en ellende. Zij worden onmiddellijk ontwapend en zo spoedig mogelijk, per spoorweg, naar verschillende plaatsen van het land gedirigeerd. Gisterenavond vertrokken drie stampvolle treinen naar Luik, twee naar Namen, twee naar Brussel en twee naar Antwerpen. Morgenochtend vroeg worden er ook twee naar Gent gestuurd, waar zij vermoedelijk tussen vier en vijf in de namiddag zullen aankomen’. Mevrouw Fruytier kreeg plotseling een inval:
- O, man, loat ons doar te goare goan noar kijken! riep zij.
Meneer Fruytier legde zijn krant neer en staarde zijn vrouw strak-roerloos alover zijn brilglazen aan.
- En mijn reize noar Sedan? zei hij.
- Wa goa-je ginter zien? Niets mier! Natuurlijk alles afgezet deur troepen! Morgen, te Gent, zilde veel mier zien! verzekerde mevrouw Fruytier.
Hij aarzelde even. Zij voelde hem aarzelen.
- Loat ons al te goare goan, mee ou vrienden d'r bij. Die zillen da uek wille zien, drong zij aan.
- 'k Goa 't ulder vroagen! riep meneer Fruytier, eensklaps opgewonden overeindstaande.
't Was als een kermisdag in Gent...
Met duizenden en duizenden waren de nieuwgierigen gekomen, uit alle gewesten van Vlaanderen, om dat enig
| |
| |
schouwspel bij te wonen: de aankomst van de krijgsgevangen vluchtelingen en gekwetsten uit Sedan.
Krioelzwart waren 't grote stationsplein en al de straten er omheen. Rijtuigen konden er niet meer door, de politie was overrompeld, en alleen de gendarmen te paard slaagden erin nog een betrekkelijke orde te handhaven.
Meneer Fruytier stond in de eerste rij, met zijn vrouw en dochter, elk ogenblik geperst, gedrongen en gestoten. Zijn kin was pas geschoren, zijn bakkebaarden stonden uit, zijn ogen blikten gezagvoerend-stuurs, zijn gestalte rees martiaal-fiks achterover. Hij had geen seconde getwijfeld of zijn enkele verschijning zou een enorme sensatie verwekken; doch het viel tegen, geen mens lette bijzonder op hem, geen een scheen door de sprekende gelijkenis getroffen; en 't maakte meneer Fruytier inwendig nijdig en woedend. Wat waren dat voor stomme lui die zo iets frappants niet merkten! Hij voelde zich gekrenkt en vernederd tegenover zijn vrienden en voortdurend verweet hij op bittere toon aan zijn vrouw en zijn dochter dat zij hem verhinderd hadden naar Sedan te gaan.
- Wa ès da hier? Wa gelijkt da hier? 't 'n Es hier niets te ziene! bromde hij.
- 'n Beetse passiëncie, man, 'n beetse passiëncie, Pa, smeekten vrouw en dochter, die, tegen hun zin meegekomen, in de benauwende menigte bijna stikten.
Dat duurde eindeloos lang, in angstig-toenemende woeling en drukte.
Toen ging er plotseling als 't ware een golfslag over 't gekrioel van de menigte; en iets naderde, door een troep gendarmen te paard voorafgegaan en door ontelbare politie-agenten met getrokken sabels rechts en links omlijst.
De Franse krijgsgevangenen!...
Eensklaps en plechtig, doodse stilte in plaats van het woelend rumoer! Eenieder roerloos, zonder dringen, door eerbied en emotie, met wijd-angstige ogen aan de grond genageld. Enige lui, op 't stationsplein, ontblootten, als voor een lijkstoet, hun hoofd; en machinaal werden daarop alle hoeden afgenomen. Daar waren ze...! Gele, uitgemergelde gezichten, bleke of donkere, hol-starende ogen; lange, zwaarhangende snorren
| |
| |
over ongeschoren, ingekrompen, weggetrokken wangen! Het rood en blauw van de uniformen was verkleurd, verscheurd, verregend en verschroeid; de epauletten hingen afgezakt in vale rafels; de sjako's waren ingedrukt; de blote, gore, struikelende voeten barstten uit de ros-en-grauw geworden, gapende schoenen. Armen werden in vuilgrijs linnen verband gedragen; bebloede doeken omwonden gekorven gezichten; en af en toe kwam er, gedragen door vier mannen op een lage berrie, een lang- en plat-uitgestrekte gedaante voorbij, het gele hoofd met dichte ogen op een wit-en-blauwgeruit kussen, machteloos als een lijk.
De stilte, de grote, plechtige, plotselinge roerloosheid en stilte van de menigte was nog het indrukwekkendste en het aangrijpendste van alles. Die rooie, gezonde gezichten van de toeschouwers, die welgedane, lustige kerels wie niets ontbeerde, daar zagen ze nu eindelijk van héél dichtbij, dát waar ze maanden van gedroomd en zich mee opgewonden hadden: een tafereel uit de oorlog!... Dát was er nu geworden, door honger, door uitputting, door wreedheid, door bloed, van al die mensen - hun medemensen - die niet eens wisten waaróm zij zo gevochten hadden en als wilde beesten naar de dood werden gejaagd! 't Was hels van folterende onrechtvaardigheid, 't was als de zwijgend-wraakroepende dreiging van een ganse mensheid, als een stomme, reuzen-stormloop die, ten hemel opgestegen, machteloos verpletterd door het gruwbaar Noodlot op de aarde weer in puin stortte.
- Och Hiere toch! Och Hiere toch! snikte plotseling mevrouw Fruytier, zich aan de arm van haar man vastklampend.
- Zwijg! kreet hij, - zwijg! haar heftig van zich afschuddend. En eensklaps, door het schouwspel overweldigd, kon hij zich ook niet goed meer houden, en midden in zijn vrienden, die hem stom-en-star-verbaasd aankeken, begon hij zelf te huilen en te snikken als een kind...
Enkele weken later droeg meneer Fruytier opnieuw zijn volle baard. Zijn ogen hadden een zachtere uitdrukking gekregen, zijn houding was gedweeër, zijn woord klonk kalmer, bedaarder, zonder stroeve autoriteit.
Hij leek in het geheel op Peetje Pruis niet meer...
| |
| |
| |
IX
Van toekomst en verleden
Dat duurt nu al jaren en jaren, dat ik af en toe weer eens aan Zieneken, aan haar oude vader en haar oude moeder en aan hun jong koewachterken denk...
't Was in de lente. De beekjes vloeiden snel en helder, de lucht was ijl en blauw, met hoog drijvende, witte wolkjes. Het malse, groene gras tintelde van zilveren madeliefjes en van gouden boterbloempjes en overal stonden de oude boomgaarden in volle prachttooi.
Het boerderijtje van Zienekens ouders lag daar poëtisch verscholen, met zijn oud-verweerde, grijze strodaken, in de schaduw van het groot kasteelpark. Het huisje was in heel licht roze gekleurd, met een heldergroen boogdeurtje en heldergroene luikjes. De kleine, groenachtige ruitjes van de vensterramen waren in lood gevat.
Zieneken, twintig jaar oud, was enig kind en woonde daar alleen, met haar op latere leeftijd gehuwde vader en moeder.
Zij was een mooi boerinnetje. Kaarsrecht, slank van gestalte en toch poezelig van vormen, sierlijk-harmonieus van lichaamsbouw, met fijne, smalle voetjes, een blozend gezicht, donkere, om de slapen heel liefelijk krullende haren, tintel-lachende bruine ogen en zúlke mooie, glinsterwitte tanden in haar frisse mond met rode lippen, dat men er voortdurend in bewondering naar kijken moest. - Ook haar ouders waren vriendelijke mensjes: vader, een guitig gezicht, altijd vrolijk en zeer jong van hart nog; moeder soms een beetje pruttelig en brommerig over ‘den nieuwen tijd’ zoals ze 't noemde, waarin de jonge meisjes veel te veel van luxe en schone kleren hielden; maar toch ook dadelijk weer opgewekt door de aanstekelijke vrolijkheid van vader, lachend-hoofdschuddend om zijn voortdurende grappen en heel innig in de grond op hem gesteld, hem koesteren en verzorgend met tedere, haast moederlijke liefde. Zij was vier jaar ouder dan hij en beschouwde hem zowat alsof hij twintig jaar haar jongere was. ‘Mijn ouwste kind’ noemde ze hem soms.
| |
| |
't Was lente, lieve, zachte, heerlijke lente... Dee heldere beekjes neurieden hun suizend liedje, het jonge groen sprong overal frislevend uit, de oude ruige bomen van de boomgaard bloeiden. Hun witte en roze kruinen wolkten in geurige tuilen rondom de verweerde, grijze schuur ten blauwen hemel op en 't bloeiend groene gras was bij plaatsen wit-en-roze-zacht bezaaid met al de overvloedige weelde van hun vederlicht-neerzijgende blaadjes. En 't was of zelfs het frisgeverfde roze huisje bloeide, zo liefelijk-harmonieus en teer als het daar midden in die feeërie van licht en kleur en zoete geur te lachen en te schitteren stond.
Nu en dan bracht ik een bezoek op het kasteel, waar vrienden woonden; en meestal, om de weg te bekorten, en misschien ook wel om nog eens even Zieneken te zien, ging ik over 't erf van 't boerderijtje heen. Dan liep ik even binnen in het huisje, vroeg of ik weer eens over 't erfje mocht, hield mij daar een ogenblik op en maakte een praatje, om 't frisse meisje aan het lachen te krijgen en nog eens haar donkere ogen te zien stralen en haar ongeëvenaarde witte tanden te zien schitteren. Zij was wel een beetje koket en voelde best waarom ik telkens kwam, en lachte en ogenstraalde en schittertandde dat het een genot was.
Die middag, toen ik met het gewone ‘Es er gien belet?’ onder de lage boog van 't groene deurtje bukte en in 't roze huisje binnentrad, kreeg ik geen antwoord op mijn beleefdheidsvraag. Ik vond er het boerenkeukentje netjes maar leeg. Even bleef ik er in mijn eentje staan kijken, innig mij in al die keurige en vriendelijke netheid verlustigend. 't Was om het zo uit te schilderen: de versgeboende tegelvloer rood-glinsterend, de koperen melkemmers blinkend tegen de witgekalkte muur; en, in de zwarte haardstee, onder de zwartgerookte schoorsteen, een heel klein houtvuurtje, reeds half verkoold tot bleke as, en waarvan de twee laatste kleine vlammetjes heel eigenaardig speels en grillig, met korte, schichtige schokjes, als twee dansende kaboutertjes, tegen elkaar schenen op te wippen en te stoeien. Zij sprongen likkend naar elkander toe, doofden elkaar met een rookstaartje uit, staken elkaar als voor de grap, weer aan, het
| |
| |
een 'n ietsje groter dan het andere; en 't kwam mij voor of het twee koddige huisbeestjes waren, die in afwezigheid van de meesters, vol lustige vrijheid baasje speelden. Rechts van de haard stond de lege, oude armleuningstoel van Zienekens vader; links hurkte zich het laag, diep ingezakt werkstoeltje van Zienekens moeder. De groene, vierkante tafel glom van netheid als een donkere spiegel; midden op de kleine bruine eetkast stond de bruine, gesloten naaidoos met groen speldekussen; in het wit-porseleinen wijwaterbakje boven de schoorsteenmantel stak scheef een frisgroen palmtakje; en de lange, bruine kasthorloge met grauwzinken uurplaat in de hoek tegen de achterwand, deed grappig denken aan een oude, houtmagere vrouw met grijs en zuur gezicht, die midden in haar buik, op navel-hoogte, een groot, rond glazen oog had staan, waarachter de rond-koperen slingerschijf langzaam-tikkend heen en weer bewoog. Dat alles leefde wonderbaarlijk-intens in zijn verlaten eenzaamheid; en door de kleingeruite, groenachtige vensterraampjes zeefde in die volle harmonie van het actief stilleven een heel héél zacht-getemperd, bijna teder-wazig licht naar binnen: het rozig-witbloeiend weerschijnsel van de geurig-opwolkende lentekruinen in de oud-knoestige boomgaard daarbuiten...
Ik keer mij om en ga naar de deur toe. Even van op de drempel al die omgevende zachte heerlijkheid nog genoten en dan naar de schuur, waar ik weldra, door het halfduister, rechthoekig gat van een openstaande deur, vagelijk Zienekens bekoorlijke gestalte ontwaar.
Zij hoort mij naderen, kijkt om, komt even half buiten, wenkt mij, met een geheimzinnig, vlug gebaar, bij zich.
Ietwat verwonderd loop ik stilletjes naar haar toe.
- Wilde nou ne kier wa zien, meniere, dat-e zeker nog noeit van ou leven gezien 'n hèt? fluistert zij met een vreemde, half lachende, half ernstige en bijna boze en bange uitdrukking over haar fris gelaat. - Moar stille, stille, dat hij ou nie 'n huert. En schoorvoetend trekt ze mij mee in het halfduistere van de schuur.
Een eigenaardig geluid, achter een plankenbeschot, treft er mijn oor. 't Is of er daar gevochten wordt, in 't stro. Ik hoor
| |
| |
hijgen, zwoegen, dof bonzen en stampen; en 't is of er de strohalmen onder een stormwind door elkaar worden geslingerd en gezweept.
- Wat es da, Zieneken? vraag ik verbaasd.
- Stt! sist ze, met de vinger vóór de mond. En zacht duwt ze mij half om de hoek van de plankenafsluiting naar voren.
Het duurt een poosje vóór ik in die grauwe schemering iets duidelijks onderscheiden kan. Mijn ogen moeten eraan wennen. Maar door een dubbel rijtje pannen onder 't lage strodak schitteren licht-wafeltjes; en eindelijk zie ik:
In een hoek van de schuur een grijsgeel hoopje strobundels. Midden op die bundels, woest heen en weer springend, hijgend, wroetend, stampend, schuddend, beukend met zijn beide vuisten, een heel jong kereltje, een knaap van misschien twaalf of dertien jaar. Hij schopt en slaat in 't ritselende stro, hij herhaalt met een geknor van toorn zijn aanloop en telkens zie ik, in zijn wildgezwaaide rechterhand, de glinsterschicht van een getrokken mes opflikkeren, dat hij wreedaardig-diep in de hoop boort en er heen en weer in wringt. Het is een akelig gezicht van baldadige woestheid; en, niet begrijpend, kijk ik Zieneken onthutst en ondervragend aan.
- Da ès iets, e-woar? fluistert ze bevend. En plotseling springt ze toe en gilt ze 't verontwaardigd uit:
- Feel! gie luelijke sloeber! Wilt 'n kier seffens uitschien! Als bij toverslag houdt het op. Doodverschrikt keert het kereltje zich om, staat daar even sidderend vóór ons, met zijn mes in de hand. Zieneken grijpt hem bij de kraag, sleurt hem naar buiten, rukt hem 't mes uit de hand en schudt hem heftig heen en weer. Het is een kleine, rosblonde rakker met lichte ogen en het aangezicht vol gele sproeten. Hij hijgt en jaagt en zijn gezicht is opgeblazen en paarsrood van wilde inspanning. - Es da nou gier schande, meniere! krijst Zieneken opgewonden. - Da es nou al den twieden kier da 'k hem azue betroape; moar as 't nou nog ne kier gebeurt, vliegt hij 't hof af, op stroate! Ala, luelijke sloeber, noar ou wirk; en 'n kom vandoag onder mijn uegen nie mier!
- Zij knijpt en schudt hem nog eens flink door elkaar en met een mep om zijn oor, die hem even doet huilen, maakt hij zich uit de voeten.
| |
| |
Meer en meer verbaasd kijk ik Zieneken aan. Wat is ze pittig en mooi, in haar schielijk uitbarstende woede! Zo moet ik haar, toch nog eventjes goed opnemen, vóór ik haar verder over dat gekke gedoe ondervraag. Haar donkere oogjes flikkeren als karbonkels, haar wangen gloeien, kleine, donkere krulletjes hebben zich om haar voorhoofd en haar slapen losgewrongen; en haar mondje, haar mooi rood-lippen-mondje, dat hijgend halfopen staat van toorn en inspanning, laat, beter nog dan in het vrolijk lachen, al haar schitterwitte tandjes zien, de kleine, nu kwaadaardige, nijdige, bijtende tandjes, maar toch zo wit en fijn en recht en zo verrukkelijk mooi, dat men haast wensen zou er een knauwtje van te krijgen.
- Wa es er toch gebeurd, Zieneken, mee da koewachterken? Tegen wie vocht hij doar mee da mes? vraag ik eindelijk.
Zieneken vertelt het mij. Die kleine snotvent, die kwajongen-koewachter van dertien jaar is me toch waarachtig verliefd geworden op een jong meisje uit de buurt, waar een andere koewachter, van ongeveer dezelfde leeftijd, insgelijks verliefd op is. Verleden zondag zijn ze uit jaloersheid aan 't kijven gegaan en bijna handgemeen geworden; en wat doet me die gemene schavuit nu: hij koopt zich een mes en leert er tegen strobundels mee vechten, om er dan later, bij de eerste botsing, zijn echte vijand mee te lijf te gaan. En dan zal 't bloed wel stromen!... - O, meniere, azue 'n sloeberken, doar 'n hè-je gien gedacht van! 't Es ne veurvechter; ge zult doar loater van hueren! Dat hij zue goe nie 'n woare veur zijn wirk w'hân hem al wel honder kiers wiggezonden...
Zieneken, Feelken de koewachter, het roze boerenhuisje met zijn eigenaardig binnen-stilleven, het bloeiend boomgaardje onder de hoge, donkere kruinen van 't kasteelpark,... wat is dat alles toch al lang geleden...!
Op het kasteel wonen nu andere mensen en ik kom er nooit meer. Zo heb ik ook in jaren 't boerderijtje niet weergezien. Wat is er geworden van Zieneken, van haar oude vader en haar oude moeder, van 't vechtlustig Feelken... ik weet het niet! - Zo nu en dan, in de loop der jaren, heb ik eraan gedacht, en telkens ook weer het verlangen gevoeld om er iets
| |
| |
meer van te weten. Toch maar een vaag, vluchtig verlangen; iets dat even, met de herinnering van de speelse vlammetjes in 't eenzaam haardje, vóór mijn geest opglansde en als een dwaallichtje verdween. Doch gisteren, - hoe of waarom juist gisteren zou ik niet kunnen verklaren, want niets bijzonders gaf er enige aanleiding toe - gisteren kwam het zich eensklaps met de kracht van een obsessie aan mij opdringen... Zieneken, Feelken, de oudjes, het roze boerderijtje onder de bloeiend-opwolkende kruinen van zijn lenteboomgaardje, het sarde en kwelde alles door een in mijn geheugen, ik kreeg er heimwee naar, ik móést erheen.
't Is winterdag, en grijs en koud, en vuil en vochtig. - De wagensporen in de blonde zandweg kronkelen als geel-glimmende moddergeulen door het naakte veld. Hier en daar liggen grote, vieze waden, dwars over de volle breedte van de baan. Een kille wind blaast scherp en nijdig door het nat-klapperend rapenloof; trage, lome benden - raven zwerven droevigkrassend rond en in de effen-grijze lucht zweeft ook nu en dan dof-snorrend een hele zwerm van kleine vogeltjes voorbij, vlug-knippend met de fijne vlerkjes, fijn-triestig tjilpend als van weemoedig, heimweeïg verlangen, in hun haastige, haastige vlucht naar mildere oorden.
Daar staat, hoog en streng als een zwart-ondoordringbare berg, de sombere reuzenmassa van 't kasteelpark, daar ligt, vlak eronder, en als 't ware er door in de grond gedrukt, het kleine, nog altijd roze boerderijtje. Ik duw het grijze hekje open, stap dwars over het winterdoodse boomgaardje, kom vóór het groen, half open boogdeurtje.
- Gien belet?
- Kom moar binnen, klinkt een onverschillige stem.
- Dag Zieneken!...
Zij staat, omringd door drie kleine kinderen, bij een heet-dampend-en-stomende ketel, die over het haardvuur hangt. Een vierde kind, heel jong nog, zit in een stoeltje, bij het kleingeruite raam, met blaasjesmond te spelen. Starend-ondervragend, vaag-wantrouwig, de grote, houten lepel, waarmee zij in de ketel roerde, even onbeweeglijk in de hand, kijkt Zieneken mij aan. Blijkbaar herkent ze mij niet.
| |
| |
- Da Zieneken, herhaalde ik, glimlachend. - Mag ik ne kier binnekomen om mijn puipken t' onsteken?
- Och Hiere Godheid, meniere! roept ze plotseling, haar beide handen in elkaar slaand. En verrukt, met stralende ogen en blozende wangen, komt ze naar mij toe:
- O, meniere! wa zij-e gij toch veranderd! 'k 'n Zoe ou noeit irkend hên!
En wij praten over het verleden...
Vader en moeder sinds jaren reeds dood, Zieneken getrouwd, moeder van vier kinderen en bijna van een vijfde, dat tegen de lente moet komen...
Haar man is op de akker; als ik maar eventjes wil wachten zal zij hem dadelijk laten halen. - Toe, Zulma, roept ze tot haar oudste meisje, - goa ne kier ziere bij voader op 't kloaverstik en zegt hem dat hij seffens noar huis moe komen. - Moar zet ou, meniere, zet ou, 'k ben blije da 'k ou nog ne kier zie; 'k hè al zue dikkels op ou gepeisd, moar 'k miende da g' ons allemoal al lank vergeten hadt. Wilt ge 'n gloazeken bier of 'n dreupelke pakken...?
Er is in mij een vreemde, diepe, heimweeïge emotie. Ik voel ineens de afstand en de tijdsruimte van de vervlogen jaren. Haast niets is in het oude keukentje veranderd. Daar is de zwartgerookte haard met links vaders armleuningstoel en rechts moeders laag, ingezakt werkstoeltje. Daar glinsteren, tegen de muur, de mooie, koperen melkemmers; daar staat nog steeds, als vroeger, de oude, lange, bruine kasthorloge met grauw-zinken uurplaat, die koddig doet denken aan een stokoud wijf met zuur gezicht en rond, strak-glazen navel-oog, waarachter, langzaam tikkend, de vaal-glimmende koperen slingerschijf zich ritmisch heen en weer beweegt... Alles, alles is er 't zelfde gebleven; alleen de mensen zijn veranderd... Door Zienekens zwarte haren lopen nu fijne, zilveren kronkeldraadjes; om haar nog steeds levendig-blinkende ogen trekken zich rimpeltjes samen; de eens zo schittermooie, gave, witte tandenrij is door donkere gaten onderbroken, en haar zwaar, bijna massief-geworden figuur van mild-vruchtbare moeder heeft al zijn lenige gratie van vroeger verloren. De jaren, de zorgen, en ál die kinderen hebben hun vernielingswerk aan haar verricht.
| |
| |
Een onuitsprekelijke gevoel van weemoed komt koud-en-nuchter-sluipend over mij. Het spijt mij dat ik hier gekomen ben en 'k wou dat ik weer heen was. Waarom ook hield ik niet onaangeroerd en diep en zacht in mijn gemoed verborgen, de tere, frisse, jeugdherinnering van vroeger? Waarom kwam ik er terug, op die grijze, droeve, sombere wintermiddag, daar waar voor altijd in mijn geest een beeld stond vastgegroeid zo vol van zon en licht en kleur en poëzie en lente?
Toch was er nog iets dat ik gaarne weten wou...
- En da koewachterken, Zieneken, weet-e nog wel, da Feelken, die mee zijn mes in 't strue lag te vechten, wa es er doarvan geworden? Es 't zuk nen bueswicht geworden lijk of ge vriesde?
- Feelken nen bueswicht! Ah nien 't zille, meniere! 't Es 't broafste manneken van huel ons hof. Kijk, 't goat doar over den bogoard, mee die kurtewoagen roapen, noar de koestal... En Zieneken wees mij door heg raampje, in 't mistig-grijze van de winterlucht, een krom-gebogen ventje, dat, met inspanning een zwaarbeladen kruiwagen voortduwend, in 't donkere van een openstaande staldeur verdween.
Feelken!... O, was dát het hartstochtelijk, vechtlustig Feelken, zo oud, zo afgeleefd, versleten...!
- 't Veintsjen hee zueveel verdriet en zueveel oarmoe g'had, zei Zieneken. - Zijn vreiw in 't kinderbedde gestorven en hij oarm en allien achtergebleven mee drij kleine kinders...
Ach! was Feelken reeds weduwnaar en was het overleden vrouwtje datzelfde jong meisje, om welks bezit hij vroeger, als kleine koewachter, met messen wilde vechten?
- O nien nien 't, zei Zieneken; - de dieë was al lank vergeten. 't Was 'n huel andere.
'n Heel andere...! Alles leek mij plotseling geheel anders in en om het lieflijk, zo welbekend, boerderijtje. Zieneken was anders, Feelken was anders, haar man en kinderen waren voor mij onbekenden; en ikzelf voelde mij daar nu, als een heel, héél oude vreemdeling geworden...!
Een jonge, onbekende meid kwam binnen en hielp Zieneken de zware ketel van het vuur nemen. Zij droegen hem aan een dwarsstok in het achterhuis en de bevrijde vlammen van de haard dansten even likketongend door elkaar, tegen de zwarte
| |
| |
schoorsteenwand.
Ik voelde een zacht-weemoedige glimlach op mijn lippen komen; en in verbeelding zag ik weer de twee, heel zwakke en kleine, met elkaar spelende likvlammetjes van vroeger, zoals ik er die op een heerlijk-schone lentemiddag in het bijna uitgebrand haardvuurtje zag, o, zoveel lange jaren reeds geleden, in de stil-zonnige eenzaamheid van het verlaten keukentje...
't Is uit... ik voel dat het voor áltijd uit is en dat ik nooit op het aardig boerderijtje meer terug zal komen...
Twee ouderwetse lege stoelen in de ouderwetse schoorsteenmantel, waarin vroeger de twee oudjes zaten, het ventje olijk grappenmakend, het vrouwtje soms wat knorrig pruttelend,... twee kleine vlammetjes die grillig-speels tegen elkaar opdartelen en stoeien, het een een ietsje groter dan het andere en om de beurt elkaar met een dun rookstaartje uitdovend en weer aanvurend (het is mij soms te moede of het de plaagzieke zielen van de twee oudjes zijn)..., een koddige horlogekast en blinkend-koperen emmers langs de muur,... dat alles zacht oplevend in een tedere weerglans van bloeiende lentepracht daarbuiten en bezield door de fris-jeugdige verschijning van het Zieneken van weleer, die het vechtlustig jongkoewachterken beknorde,... 't is alles wat er nog in mijn herinnering van overblijft,... 't is alles wat ik ervan wens in mijn geheugen te bewaren...
|
|
Auteursrechtelijk beschermd