Litterarische fantasien en kritieken. Deel 7

[p. 185]

John Lothrop Motley.

1814-1877.

Motley heeft gedaan wat zelfs Schiller niet vermogt. Door het schrijven eener geschiedenis van den tachtigjarigen oorlog veroverde hij de harten van geheel het protestantsch Nederland; en uit nationaal-nederlandsch oogpunt is hij, een andere Tollens, daardoor zóó beroemd geworden, dat elke nederlandsche lofrede bij zijn graf overbodig schijnt. Wat kunnen wij van een pasgestorven vreemdeling vleijenders of vereerenders getuigen dan dit: Als beheerscher zijner stof stond hij alléén onder de nederlandsche historie-schrijvers van zijn tijd?

Noord-Amerika heeft in onze eeuw vier geschiedvorschers van naam voortgebragt: Bancroft, Prescott, Ticknor, Motley. Of Motley de grootste was van de vier? Wij weten alleen dat Nederland aan hem meer gehad heeft dan aan de drie anderen te zamen, Prescott niet uitgezonderd.

Naarmate de tijd voorbijgaat zal het gemakkelijker vallen, de blijvende waarde van Motley's Nederlandsche Geschiedenis te bepalen, en na te gaan van welken invloed Motley's aard en Motley's denkwijs op zijne voorstelling der feiten geweest is.

Hij gaf geen historischen roman: dit sta op den voorgrond. Het schrijven van romans was Motley's zwakke zijde. Tweemalen beproefde hij het, leed beide keeren schipbreuk, en trok eerst de aandacht toen hij met eene historische proef over Tocqueville's Democratie en Amérique optrad.

[p. 186]

Toch moeten persoonlijke neigingen deel hebben gehad in de bijna hartstogtelijke voorkeur, waarmede hij, alle andere studien ter zijde stellend, sedert zich op den tachtigjarigen oorlog en de opkomst van de republiek der Vereenigde-Nederlanden wierp. Men schrijft zulk een werk niet, en schrijft het niet zóó, wanneer men niet, bevoorregt auteur, met zijn eigen wezen er regtstreeks in betrokken is.

Algemeen worde dan ook erkend dat Motley's oordeel over den strijd, die sedert het einde der 16de tot halverwege de 17de eeuw in Nederland voor de vrijheid gevoerd werd, het oordeel is van een Noord-Amerikaan der 19de. Nergens komt bij hem aan het licht dat de vrijheidsbegrippen, waaruit in 1776 de stichting der noord-amerikaansche Unie voortkwam, aanmerkelijk verschild hebben van die welke in 1581 tot onze afzwering van Spanje leidden. Integendeel, hij laat beide bewegingen uit dezelfde bron spruiten. Waar hij, tot verbinding van beiden, behoefte gevoelt aan een welsprekend koppelteeken, daar vindt hij dit inWillem I. De Prins van Oranje is bij Motley de Washington der oude wereld.

Ware echter dit gezigtspunt zonder tegenwigt gebleven, Motley's geschiedenis van den tachtigjarigen oorlog zou geen geschiedenis zijn; zou slechts eene aaneenschakeling van anachronismen vertoonen. Doch de vergoeding zijner denkwijs was gegeven in zijn persoon. Motley was een Amerikaan die met de instellingen van zijn vaderland dweepte; daarvan in de geschiedenis der oude nederlandsche Republiek met welgevallen en geestdrift de kiem terugvond; maar, persoonlijk en regtstreeks, deze instellingen zoo veel mogelijk meed.

Reeds vóór hij in 1837 zich als advokaat in Massachusetts nederzette, had hij tot voltooijing zijner studien Göttingen en Berlijn bezocht. Smaak in de diplomatie vond hij aanvankelijk niet, toen hij, de balie vaarwel gezegd hebbende, in 1841 tot legatie-sekretaris te Petersburg benoemd werd. Binnen het jaar was hij in zijn land terug. Maar het beviel er hem slechts half. Na tien jaren in tijdschriften te hebben geschreven, zonder zich een naam te kunnen maken, vertrok hij in 1850 of 1851 voor goed naar Europa, en ging in Den Haag, te Berlijn, te Dresden, in archieven snuffelen.

[p. 187]

Nu eerst had hij zijn weg gevonden. In 1856 verscheen The Rise of the Dutch Republic, en dit boek deed den schrijver van zoo gunstige zijde kennen, dat President Lincoln hem in 1861 tot gezant te Weenen, President Grant in 1869 hem tot gezant te Londen benoemde. Niet lang daarna zijns ondanks van dien laatsten post ontheven, bleef hij in Engeland wonen, -waar twee zijner dochters engelsche heeren huwden, - en was met tusschenpoozen de gast van koningin Sofia, in Den Haag. Al de beste jaren van zijn welbesteed leven bragt hij in Europa door; tengevolge zijner diplomatieke waardigheden steeds in betrekking met zijn moederland, maar steeds alleen uit de verte, als iemand die de amerikaansche demokratie een uitmuntend onderwerp vond om boeken over te schrijven, maar, voor zichzelf, van hare zegeningen niet ten volle overtuigd was. Hij stierf en werd begraven in Engeland.

‘At home’, werd daags na zijn overlijden in het londensch Daily News van hem gezegd, ‘at home he had won some reputation as a literary man of scholarly and refined tastes, but he was regarded as somewhat too fastidious for the great Democracy to which he belonged.’ En op eene andere plaats in hetzelfde uitvoerig artikel: ‘English life was, in fact, more suited to his refined and cultivated, perhaps fastidious tastes, than that even of his native Massachusetts.’

Het is niet twijfelachtig wat met fastidious, in dit verband, bedoeld wordt. Het Yankeedom der werkelijkheid was Motley tegen de borst. Hij beminde de vrijheid slechts, waar hij, als in de hoogere engelsche kringen, haar gepaard zag gaan met hoofsche manieren, opvoeding, aristokratische overleveringen. Zijne landgenooten vonden hem een nuf, en wederkeerig haalde hij den neus voor hen op. Heerschte niet, bij Washington aan huis, de goede toon der aanzienlijken van de 18de eeuw? Zoo, en zoo alleen, als de dochters van Washington in Marie Antoinette-kostuum, zag Motley gaarne de demokratie getooid. Hooft legt den klemtoon op het poorterlijke in de door hem beschreven ontsteltenissen. Motley vergoedt Willem van Oranje, omdat de prins tegelijk de vrijheid liefhad en een prins was.

Zoo verklaart het zich hoe Motley, bij het schrijven zijner geschiedenis van den Nederlandschen Opstand, een anachronis-

[p. 188]

me tot uitgangspunt heeft kunnen nemen, zonder volstrekt ontrouw te worden aan de feiten. Het ideaal dat, bij het beoordeelen van karakters of begrippen der 16de eeuw, hem tot maatstaf dient, is modern-amerikaansch. Maar tevens is het zóó algemeen gemaakt, dat de onaangename zijden, den schrijver van nabij bekend, in de schaduw blijven, en er een dichterlijk beeld ontstaat, of overblijft, waarmede de lezer op zijne beurt ingenomenheid betuigt.

Groen van Prinsterer, Bakhuizen van den Brink, Fruin, Van Vloten, Nuijens, hebben over het door Motley behandeld tijdvak onzer geschiedenis dikwijls verstandiger dingen gezegd dan hij. Onder de ouderen blijft Hooft onvergelijkbaar en onovertroffen. Doch Motley was de eerste nieuwere die de stof verwerkte tot een dier heldedichten in proza, gelijk onze eeuw ze liefheeft. Om die reden zal zijn naam in de dankbare herinnering van ons, Nederlanders, onsterfelijk blijven voortleven.

1877.