Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

[p. 426]

Vijfde hoofdstuk.
De kunsten.

I [De welsprekendheid]

Daar er onder de Republiek geen parlement bestond, ontbrak de gelegenheid zich in de parlementaire redenaarskunst te oefenen en vormden er zich geen parlementaire sprekers. Willem de Zwijger, Oldenbarnevelt, Johan de Witt, worden gezegd onder vier oogen of binnenskamers door zeldzame overredingskracht te hebben uitgemunt. De voordragten van Willem III, in de Staten-Generaal of de Staten van Holland, maakten op de aanwezigen somtijds indruk. Evenwel, tot eigenlijk gezegde debatten kwam het niet; en de vergaderingen waren zoo weinig talrijk dat er geen oratorische triomfen te behalen vielen. De vroedschappen verstonden geen scherts. De leden der Staten stemden overeenkomstig het mandat impératif der steden, en

[p. 427]

evenzoo, in de Staten-Generaal, de afgevaardigden der provincien.

De advokaten bij de verschillende geregtshoven, moeten wij onderstellen, bepaalden zich tot het indienen van memorien of droegen uit de hand niets bijzonders voor¹. Het stond althans met de balie evenzoo geschapen als met de tribune. Het pleidooi van Mr. Simon van Middelgeest, regtsgeleerd raadsman van Pieter de Groot, verraadt eene buitengewone warmte van overtuiging, maar staat op zichzelf. In meer dan honderd jaren slechts één vermaarde pleitrede! En, hoorden wij die rede thans voordragen, wij zouden, bij het vernemen van zooveel stadhuiswoorden en zooveel bastaardtermen, moeite hebben ons goed te houden².

Aan de hooge en de doorluchtige scholen werden bij plegtige gelegenheden latijnsche redevoeringen uitgesproken. Wij vernamen dat Zweder Boxhorn in die taal, te Leiden, eene lijkrede hield op den venetiaanschen maecenas Dominico Molino; Albert Schultens eene lijkrede op Boerhaave³. Bij het begin der nieuwe eeuw, in 1700, bragt professor Francius in het koor der Nieuwe Kerk te Amsterdam eene toepasselijke oratie ten gehoore, insgelijks in het latijn⁴ Eene

1 Bynkershoek over de advokaten in Den Haag hiervóór, II² 396 en noot 1.

2 Hiervóór, II² 327 en noot 2.

3 Hiervóór, II² 122 en noot 1; 384 en noot 3.

4 Petrus Francius, Kerkreden van 't jubeljaar, in 't koor der Nieuwe Kerke, den 1 Jan. 1700 in 't Latijn uitgesproken en door hem, ten dienste der Nederlanderen, overgezet. Amsterdam, 1700.

[p. 428]

hollandsche rede van den jongen Brandt werd te Amsterdam gedeklameerd door een akteur, bij het overlijden van den historieschrijver Hooft. Al vroeger schreef Hooft zelf in de moedertaal eene redevoering over de waardigheid der poëzie, van welke men niet weet of zij ooit voor eene openbare voordragt gediend heeft.

Kortom, waren de predikanten er niet geweest, het zou een onbegonnen werk zijn de geschiedenis der welsprekendheid in ons land gedurende de 17^de eeuw te willen schrijven; en zelfs moeten er, al rekent men hen mede, enge grenzen getrokken worden.

De hoogere soort van redenaarskunst, ten toon gespreid door den franschen uitgewekene Jaques Saurin, dien de herroeping van het Edikt van Nantes ten slotte zich deed verplaatsen naar Den Haag, heeft onze predikanten van het tijdvak, gereformeerden en niet-gereformeerden, zonder uitzondering ontbroken¹.

Hebben de geleerden of de gemoedelijken onder hen een verheven onderwerp behandeld op den kansel, dan geven zij hun werk naderhand uit in den vorm van traktaten. Eene omvangrijke studie van Johannes Bogerman over het wezen der boete, eigenlijk eene reeks te Leeuwarden in de moedertaal gehouden leerredenen over de zonde van koning David, heeft het licht gezien in het latijn². Camphuysen vat een groot aantal

1 Over Saurin bij de broeders Haag, France Protestante.

2 Praxis verae Poenitentiae, sive meditationes in historiam lapsus Davidis. Authore Joanne Bogermanno, ecclesiae Leowardianae in Frisia pastore. Herborn, 1616. - Overzigt in Van der Tuuk's monografie, bladz. 128 vgg.

[p. 429]

zijner predikatien zamen in eene verhandeling Van 't onbedrieglyk oordeel over zaken van godtsdienst¹. De amsterdamsche predikant Roelof Pietersz van Niedek draagt zijn Scherm en Schilt der kinderen Godes aan prins Maurits op: eene reeks geestelijke meditatien over den 91^sten Psalm². Johannes Vechovius, predikant te Tiel, zoekt uit heb Oude- en het Nieuwe-Testament straffende of troostrijke plaatsen over hongersnood bijeen, en stelt daarmede zijne Nodige boet-prediking in dieren tijt zamen³. Jacobus Borstius schrijft in twee deelen eene Geestelicke Geneeskonst, inhoudend raad tegen den dood en middelen tot eene eeuwigdurende gezondheid⁴. Redelyke Godsdienst is de titel van drie lijvige kwartijnen waarin Wilhelmus a Brakel eene christelijke geloofs- en zedeleer ontvouwt⁵.

Evenals Willem Teeling, de vriend van Jacob Cats, van wiens stichtelijk huisboek ik reeds vroeger melding maakte⁶, waren al deze mannen bij hun leven beroemde kerkredenaars. Doch in geen der geschriften die ik aanhaal neemt de stijl eene noemenswaardige vlugt. Het zijn leerdichten in proza. De redenaars

1 D.R. Camphuysen, Theologische Werken, 1640.

2 In 1644 verscheen van dit werk de 7^de Druk.

3 Verschenen te Utrecht in 1699. - Joannes van Vechoven werd in 1706 te Dordrecht beroepen, waar de regering hem tevens het professoraat in de theologie bij het Athenaeum opdroeg.

4 Twee Deelen, Rotterdam 1677. - Borstius is, voor hij naar Rotterdam beroepen werd, vele jaren predikant te Dordrecht geweest.

5 Plaatsen uit A Brakel bij Scholten, Hervormde Kerk, 4^de Druk, Register. - Uit Hellenbroek's lijkrede op A Brakel bij Van Vloten, vervolg op Arend, IV² 1085 vgg.

6 Hiervóór, II¹ 192 en noot 3.

[p. 430]

zelf schijnen van oordeel geweest te zijn dat hunne denkbeelden geschikter waren voor den didaktischen vorm, dan voor den oratorischen¹.

Toch heeft de nederlandsche kanselwelsprekendheid dier dagen, wanneer wij het zoetsappige of den omhaal eener smakelooze geleerdheid wegdenken, in één opzigt een eigen aard vertoond. De predikanten beproefden volksredenaars te zijn, en voor hun oogmerk zich te bedienen van het aanschouwelijke in de volkstaal. Hagchelijk genre, maar prijzenswaardig in zichzelf.

De remonstrant Paschier de Fyne laat in een zijner traktaten een orthodox predikant tot een veenboer zeggen: ‘Ja, lieve Thomas, of gij al sterven wilt of niet, of gij al de geleerdste doctoren en de allerbeste medicijnen van de wereld gebruikt, gij zult daarom geen dag langer leven dan God in zijn eeuwigen raad besloten heeft. Daarom zeit men in den tijd der pest wel te recht: Die staat op 't rolletjen, 't kost hem zijn bolletjen’.²

1 Aanhef van Borstius' Geestelicke Genees-Konst: ‘Gelijck het leven seer aengenaem en lieflick is, soo is de doodt in haer self hatelick en schrickelick: dat gaet vast, volgens dien onwedersprekelicken regel, dat contrarie dingen hebben contrarie gevolg. Siet dat in alle strijdige saken, ghy sult bevinden dat'et eene altijdt de maet en de marckt set aen het ander, en dat het eene so seer gehaet wordt als 't ander bemint’.

2 Uit de reeks van Paschier de Fyne's pamfletten aanvangend met Veenboers Wegkorting, 1642-1644. Bladz. 311 van Van Vloten's monografie, 1853. - Joannes Tideman, Remonstrantsche Broederschap, 1872, Register. - De ouders van Paschier waren uit Fransch-Vlaanderen afkomstig en heetten, naar het schijnt, Du Fin of Du Fyn.

[p. 431]

Ik geloof dat Simon Stevin deze soort van populaire welsprekendheid bedoelde, toen hij tot lof van het hollandsch en van de hollandsche predikanten zeide: ‘Soodanigher menschen duytsche woorden vaten in de hoorders herten als clisse an wolle. Sy sijn als den breydel des peerts, als 't roer eens schips, duer t'welck de ghemeente ghevoert wort daert den stierman belieft’.¹

Vandaar de opgang dien de kerkredenaars maakten. Toen Gijsbert Voetius als jong predikant te Vlijmen stond, in het land van Heusden, en hij te Rotterdam, waar door den invloed van Hugo de Groot de orthodoxie stelselmatig geweerd was, eenige beurten had waargenomen, toen namen de opgetogen Rotterdammers niemand minder dan Maurits in den arm, ten einde van den noordbrabantschen kerkeraad te verkrijgen dat Voetius door Vlijmen aan Rotterdam wierd afgestaan. Het optreden van een begaafd prediker was voor de kerkelijke schare een soortgelijk genot, als wanneer heden ten dage in de provincie een beroemd tooneelspeler gastrollen komt vervullen².

In eene leerrede voor het volk over het berouw van koning Herodes, door den hofprediker Uytenbogaert, wordt in denzelfden halfhumoristischen trant de stem van het geweten en het geheim der wroeging verklaard: ‘Wie dikteert Herodi dit? 't Is dat manneken dat daar binnen zit! 't Is dat wroegerken, dat

1 Hiervóór, II² 35. Uit Stevin's vlugschrift: Vande weerdicheyt der duytsche tael.

2 Maurits aan den kerkeraad te Vlijmen, uit Den Haag 20 April 1617. Bij Soutendam, Eigen Haard 1883, N^o 45.

[p. 432]

lang geslapen hebbende nu wakker wordt! Dat komt scherp maanen, en wil precys betaald zijn, beide van kapitaal en interest met parate executie. Dat manneken volgt hem, en houdt hem al telkemaal dat papierken voor zijn neus’.¹

De reeds genoemde Jacobus Borstius, die vele jaren te Dordrecht en te Rotterdam gestaan heeft, en bekend gebleven is door eene strafpredikatie tegen het lange haar dat in zijn tijd de mannen begonnen te dragen (fransche krulpruiken, steeds langer geworden onder Lodewijk XIV), trekt ergens tegen het nationaal gebrek der geldzucht zoo onverbloemd te velde, dat hij ons toeschijnt de maat te buiten te gaan. ‘'t Zy hy ten huwlyk geeft of neemt’, schildert hij den vaderlandschen gierigaard, ‘altyt bekrachtigt hy dat spreekwoord: ben je hoer of dief, heb je geld ik heb je lief! Al hadde hem, die om zyn dochter quam, een stomme en doove duivel bezeten, heeft hy slechts klinkende redenen van goud en zilver, hy zal 't jawoord krijgen’.²

Weinig minder fel is Borstius' aanval op den nationalen huichelaar: ‘Onder een weldadige tabbert draagt hy een baatzuchtig hart. Meestentijds geeft hy woorden voor zaken. Doet hy een duit profyt, hij doet wel weer een oortje schae. Zyn giften zijn vergiften, zy slachten de leugens en verrotte appelen: hoe meerder hoop, hoe kwader koop. Men is er altijd aan bekocht, hoe goedkoop men ze krijgt’.

Dikwijls vervallen de predikers, bij het afkeuren

1 Uit Collot d'Escury, Hollands Roem, IV ii 731 vgg.

2 Deze en de volgende plaats uit Ypey's Kerk. Geschiedenis der 18de eeuw bij Sincerus, Kansel-Ontluistering, 1853, bladz. 29 vgg.

[p. 433]

der nationale fouten, tot zulk eene overdrijving, dat hunne gispingen voor de kennis van de ware zeden des tijds elke waarde derven. Hunne boetredenen zijn die der boetredenaars van alle eeuwen. Wilden wij den middelburgschen predikant Smytegelt gelooven, dan waren de Zeven-Provincien een tempel der Zeven-Hoofdzonden, en vormde het leven der Nederlanders van dien tijd eene aaneenschakeling van ongeregtigheden en saturnalien¹. Sommige trekken echter zijn de werkelijkheid blijkbaar afgezien.

Bij het inwijden der Nieuwe Kerk in den Haag, waar Spinoza begraven ligt, sloeg de predikant Eleazar Lotius de plank ongetwijfeld slechts ten halve mis, toen hij beweerde dat de kerken vaak alleen bezocht werden voor het aanknoopen of voortzetten van volksminnarijen². Op het invlechten van een enkel woord latijn (zelfs het hebreeuwsch en het grieksch kwamen somtijds voor den dag) werd toen niet gezien: ‘Spectatum veniunt, veniunt spectentur ut ipsae, daer men de religie tot een coppelaresse maeckt en des Heeren huys (wee my, goede God! dat ick tot schaemte van ons christenen dit suchten moet) tot een hoerekot. Ick weet wat ick segge. Heeft dien ertz-passevolant niet genoeg, dat hij een capelle heeft aen de domkercke? Moet Bethel selver tot een tempel van Venus en Cupido verstrecken?’ En tot hen die het huis des

1 Plaatsen uit de Catechismus-Predicatien van Smytegelt in Oude Tijd 1873, bladz. 296 vgg.

2 Leerrede over de woorden: Mijn huis zal een bedehuis genoemd worden voor alle volken, Jesaja lvi 7. - Plaatsen bij Sincerus, Kansel-Ontluistering, bladz. 42 vgg.

[p. 434]

gebeds voor minder schuldige doeleinden bezigden: ‘Het huis moet gebruickt worden om te bidden, niet om te slapen. Vele maken het tot een dormi secure, setten haer daer ghemackelijk toe, en gebruycken 't geluijt van den sprekenden predikant als een suze-norre, om te beter te snorcken. Deze luijden hebben in vier-en-twintig uren menige middel-nacht! Yemand sal een nacht wacker doorbrengen by teerling en charteblad, sonder van vaeck te klaeghen, en sevenmael knickkebollen in een uyr predikens, noch voor den middagh’.

Ten onregte doet men het voorkomen alsof de leeraars der remonstranten, ten aanzien van dit platte in de predikwijze, zich van hunne kontra-remonstrantsche ambtsbroeders gunstig onderscheiden hebben. In het didaktische is er geen verschil tusschen de Enghe Poorte van den gomarist Roelof Pietersz en de Enge Poorte van den arminiaan Poppius¹. Beide partijen schrijven dezelfde kanaänstaal. Het snaaksche in de prediking van Borstius en Lotius wordt bij Uytenbogaert teruggevonden. Ook Paschier de Fyne weet niet van uitscheiden. Op zijne Zilveren Naald volgt zijne Zilveren vergulde Naald; op zijne Veenboers Wegkorting zijne Winterturf en zijn Zieke Veenboer. Eerst geeft hij zijn Kamper Steurtjen van harde eijeren, sterke boter, en bittere mostert; dan zijn Wittebrood om het Kamper Steurtjen bekwamelijk op te eten; dan zijn Frisschen Dronck op het gesouten Kamper Steurtjen om dat

1 De 4^de Druk van Roelof Pietersz' Enghe Poorte verscheen in 1632. - Poppius' Enge Poorte zag voor het eerst in 1616 het licht en werd herdrukt in 1648.

[p. 435]

te beter te verswelgen¹. Op den bodem ligt, evenals bij de kalvinistische medebroeders, een ernstig streven; de taal is op het nationale leven betrapt; maar het valsch vernuft en de langwijligheid komen ieder oogenblik om den hoek gluren.

Wanneer predikanten als Johannes Vollenhove, als Arnold Moonen, als de remonstrantsche Johannes Brandt in Den Haag, naderhand beproeven edeler vormen in zwang te brengen, dan gaat hun dit niet goed af. ‘Nog steekt ze 't hoofd ten grafzerk uit’, zegt in 1695 Johannes Brandt bij het houden eener lijkrede op de engelsche Maria, gemalin van Willem III, ‘en moediger gebiedt zij ons om haar gedachtenis te eeren, niet met uiterlijke omstandigheden van rouw, bij menschen kunnende waargenomen worden, die onwaardig zijn dat ze haar betreuren; maar met het navolgen van hare deugden. Wordt dit van Engelschen en Nederlanders behartigd, dan zal haar asch zich nog vrolijk bewegen, en tot in de zielen stuiven van vrienden en vreemden’.² In zijne bedoelde deftigheid is dit laatste beeld zoo wanstaltig, dat wij aan den kapucijner-toon van Uytenbogaert en de anderen onwillekeurig de voorkeur geven. Wij gevoelen dat het verhe-

1 Plaatsen uit al deze pamfletten van Paschier de Fyne in Van Vloten's monografie. - Voor de kennis der vervolging van de remonstranten door de kontra-remonstranten, in 1619 en daarna, komt vooral Paschier's Klein Monstertjen in aanmerking.

2 Johannes Brandt, Lykrede over het ontijdig afsterven enz., uitgesproken te 's Gravenhage den 11den Februarij 1695. - Plaatsen uit deze rede van Brandt, en uit de lijkredenen van Vollenhoven en Moonen op Willem III, in Van Vloten's Vervolg op Arend, IV² 631 vg., 733 vg.

[p. 436]

vene de zaak der nederlandsche evangeliepredikers niet was, en zij uit hunne rol vielen zoodra zij ophielden zich naar de lagere standen te schikken.

Door den amsterdamschen hoogleeraar Petrus Francius is in 1699, bij het uitgeven eener redevoering van den kerkvader Gregorius Nazianzenus, eene tamelijk scherpe kritiek der nederlandsche kanselwelsprekendheid van het tijdvak in het licht gezonden. Hij klaagt dat de meeste predikanten in de kennis hunner moedertaal vreemdelingen waren; er onder de ouderen gevonden werden die, vervoerd door den schijn eener valsche gemeenzaamheid, in hunne gebeden tot God zich van de vormen je jij jou bedienden; en, tot bevordering van hetgeen zij dierbaarheid of innigheid noemden, nu eens Godtje dan Jesusje zeiden¹.

Hoewel de smaak van Francius-zelf te wenschen overliet², hij was in zoover een man van gezag dat hij met goed gevolg de latijnsche poëzie beoefende. Demosthenes en Cicero waren zijne oratorische modellen; en hij besefte zeer wel dat door Bourdaloue, Bossuet, Fénelon, de gewijde welsprekendheid in Frankrijk eene hoogte bereikt had bij welke de methode der Nederlanders toen ongunstig afstak³.

1 Gregorius Nazianzenus, Van de Mededeelzaamheidt. Uit het Grieks in 't Neerlands overgebragt door Petrus Francius, 1699. - Jac. Scheltema, Mengelwerk 1823, III ii 171 vgg. - Van Vloten, Prozaschrijvers 17^de Eeuw, 1870, bladz. 607 vgg.

2 Een overigens fraai vers van hem op het overlijden van den dichter Antonides vangt aldus aan:

Zo is die Geest, zo eêl, zo groot,
Antonides, de prins der dichtren, doot!

3 ‘Deezen voet hout men tegenwoordig in Vrankrijk; en dit's de rede dat die natie, in 't wel schryven, boven alle andere volkeren uitmunt.’ Francius.

[p. 437]

Met dat al maken de redeneringen van Francius op ons den indruk, naar de filosofische eijeren eener bekende vertelling te zweemen. Niet die vertoogen weerkaatsen een getrouw beeld van den tijd, maar de preek over het Lang Hair van Jacobus Borstius. Eene tot het verleden behoorende zamenleving moet karakter gehad hebben, dat onder hare toongevers er gevonden zijn die aldus het woord tot de menigte rigtten:

‘Vrouwen moeten lang hair hebben en dat nooit laten afscheren, tenzy in dringenden nood. Zoo moeten zy ook daaraen eenigen tyd besteden, om dat te kammen, rein te houden, en te vlegten. Maer den man, zegt de Apostel, is het een oneer lang hair te dragen, want de man heeft van de nature eenige agtbaarheid en heerlykheid boven de vrouwe. God heeft geordineert dat de vrouw den man zal onderdanig zyn, zeggende: hy sal uw Heer wesen! Nu is het lang hair een teeken van onderdanigheid en mindere heerlykheid, en daerom zeit de Apostel dat het de vrouw en niet den man past, want daar God gezegt heeft dat de man zal heerschappy hebben over de vrouw, daar gaat zulk een man zyn heerlykheid veranderen in de gelykenisse des beelts eener vrouwe, omdat hy het teken en levery van de vrouwelyke onderdanigheid draagt. Hoe lang het hair der mannen moet zyn en welke zyn mate? Dat behoeft u de Schriftuur niet te zeggen, de nature zal u dat genoeg leeren. Wie is zoo dom dat hy niet weet hoe lang zyn nagels moeten zyn? Nu, gelyk de nagels de teedere einden van

[p. 438]

de vingers moeten bedekken en beschermen, en een natuurlyke sierlykheid en bevalligheid geven, zoo moet het hair doen aan de harsse-pan. Zoo gy slegts u hant aan u hooft steekt of in den spiegel kykt, de natuur zal u toonen de gezette palen van het hair, voor welke zich moeten nederleggen al zyne wilde takken, alsof de natuur tot haar zeide, gelyk God tot de zee: Tot hiertoe zult gy komen en verder niet. Al wat over de wangen en op de rugge hangt is over zyn bestek, en daarom overtollig en onnut; en die het zoo lang dragen, kunnen hare dwaasheid ligtelyk bemerken, als 't hair over de oogen waait en het gezigt belet. Of, zo haar dat niet genoeg is, zo konnen zy 't proeven, als 't hair in den mond slingert; want, al staat het als een wyngaert op haer hooft, zy zullen wel bemerken dat de smaak daarvan niet zeer vermakelyk is’.¹

1 Borstius' leerrede, uitgesproken te Dordrecht in 1645, had tot tekst: Of leert u ook de natuur zelve niet, dat zoo een man lang haar draagt, het hem eene oneer is? 1^ste Brief aan de Korinthiers, xi 14. Staten-vertaling.