Brieven. Deel 1. 1847-1876

[p. 301]

Aanhangsel.

[Het blz. 229 door den schrijver gezegde over het verband tusschen zijne toenmalige houding in de koloniale politiek en zijn vroegere theologische richting wordt opgehelderd door het volgend fragment uit een artikel, geplaatst in den Java-Bode van hetzelfde jaar (mail-editie van 6 April 1869, n^o 10) en getiteld: ‘Vergelijkende taalstudie en koloniale politiek.]

Men heeft van ons gezegd, dat wij ten onregte tot de konservatieven werden gerekend en onze denkbeelden veeleer tot de klasse van het ultra-radikalisme behoorden. Anderen hebben daarentegen gevraagd, hoe het mogelijk was, dat, zonder hetzij onze onkerkelijke gevoelens van vroeger tijd, hetzij onze kritische rigting in het letterkundige te verloochenen, wij in den strijd over koloniale aangelegenheden ons openlijk aan de zijde des behouds konden scharen. Vruchteloos zouden wij beproeven, twee zulke tegenstrijdige oordeelvellingen overeen te brengen; want hoewel noch de eene, noch de andere geheel en al

[p. 302]

onregtmatig is, verschillen zij in te vele punten om in elkander opgenomen te kunnen worden. Dit alleen weten wij, dat onze koloniale politiek het regelmatig gevormd produkt is van al ons vroeger lezen en nadenken. Zelfs zijn wij verbaasd, dat zoo velen onzer tijdgenooten en geestverwanten, even als wij zelven, den kring van gedachten hebben kunnen doorloopen, waaruit ook een geschrift als dat van Renan [Études d'histoire religieuse] is voortgekomen, zonder met ons tot dezelfde konklusien te geraken. Hoe nu? Geboren en opgevoed in een zamenstel van begrippen, die gij voor even onfeilbaar als algemeen geldend hieldt, zijt gij van lieverlede tot het inzigt gekomen, dat zelfs de verhevenste daaronder slechts een betrekkelijk karakter bezitten: dat geen daarvan op eene meer dan menschelijke afkomst bogen kan; dat uwe geheele theologie teruggekaatste anthropologie is. Gij weet voortaan, dat alle godsdiensten een gelijk regt van bestaan hebben, de eene slechts gradueel van de andere verschilt, en elke van haar in de oogen van hare belijders de beste is. Gij weet, dat de kwestie des geloofs in enger kring eene kwestie is van gemoed en temperament, in ruimer kring eene van ras en klimaat; dat de volken verdeeld behooren te worden in groepen, die elk haar eigen aard, niet-alleen, maar wier aanleg en bevattelijkheid ook overal hare eigenaardige grenzen hebben. Gij weet, dat zoo vele stammen van menschen er gevormd worden, er ook zoo vele taalstammen zijn; dat gij om de bakermat uwer eigen spraak te bereiken moet doordringen tot in het hart van Azië; dat gij een Indo-Germaan van afkomst zijt; dat ook al de andere elementen van beschaving, die uwe vaderen en gij zelf in U hebt opgenomen, zij mogen naar

[p. 303]

Rome, naar Athene, of naar Jerusalem heeten, gevloeid zijn uit dezelfde bron; dat de eerste woorden, die gij uwe moeder nastameldet, het eerste sprookje, dat uwe grootmoeder U verhaalde, weerklanken uit het Oosten zijn geweest; dat niets van hetgeen aan of in U is uitsluitend tot het tegenwoordige behoort, maar gij met al uwe tijdgenooten en medemenschen het gewrocht van invloeden zijt, wier wording zich in het schemerlicht van een eeuwenheugenden dageraad verliest. Zijt gij verdrietig, omdat U het bezit van elke volstrekte waarheid ontzegd is? Schaamt gij U, omdat gij de Symboliek van Creuzer niet geschreven hebt, of niet als Bopp de grondslagen hebt gelegd der Sanskrietsche spraakleer, of Ottfried Müller niet naar Athene hebt vergezeld, of niet als Baur en Strausz den oorsprong van Christendom en Kerk hebt verklaard, of niet toegerust zijt met de gaven van kunst en geleerdheid, waaraan Renan zijn gezag en zijne populariteit te danken heeft? Zoo neen, wees opregt tevreden met uw bescheiden deel, en merk op, dat uw katechismus, hoe beknopt die ook wezen moge, even deugdelijk is als die van het edelst fanatisme. Dit staat vast, dat gij op het gebied van alle en ook der staatswetenschappen vrij den teugel moogt vieren aan fantasie en kritiek. Men verwacht zelfs van U, dat gij op dat ruime veld U niet onbetuigd zult laten, en stelt er prijs op, dat bij het nasporen der kritieke dingen, inzonderheid de kritiekste door U ontleed zullen worden. Mogelijk zal na U te eeniger tijd een geslacht verrijzen (de geschiedenis kent zulke perioden), hetwelk bevoegd is, verder te gaan dan gij en, den voet op het gebied des praktischen nationalen levens zettend, gevestigde instellingen omver te halen en

[p. 304]

betere daarvoor in de plaats te bouwen. Doch wat U betreft, gij mist het regt en de roeping daartoe. Uw katechismus luidt: eerbiediging van het historisch gewordene en met zelfbewustheid door U begrepene. Of door welk ander geloof zult gij de bestaande godsdienstvormen vervangen, gij, die niet in staat zijt uwe eigen geloofsbegrippen onder eene dragelijke formule te brengen? Op welken anderen grond als dien der overlevering zult gij het gezag doen rusten, gij die, trouwhartig demokraat, het beginsel des gezags alom in dezelfde mate ziet vervloeijen als de demokratie zich uitbreidt? Uw begrip van regt voor allen, waar zult gij U daarmede bergen, gij, die beter dan iemand weet, dat zoo vele godsdiensten, zoo vele rassen, zoo vele talen er zijn, er minstens op aarde zoo vele voorstellingen van regt worden aangetroffen?

Ziedaar de drijfveer onzer staatkundige denkwijze in het algemeen en van onze koloniale politiek in het bijzonder. Indien wij het gevoelen voorstaan, dat Indie op zijn Indisch geregeerd behoort te worden, is de reden daarvan niet, dat wij den bestaanden toestand hier te lande als een ideaal beschouwen, maar als vergelijkenderwijs den besten van al de toestanden, waartusschen men ons de keus laat, en uit dien hoofde krachtig en met liefde te handhaven. Geenszins is zij, dat wij niet willen hooren van een modern principe van koloniaal beheer, maar dat wij onze zienswijze voor moderner houden dan eenige andere.