Over Politicus zonder partij van Menno ter Braak

[p. 76]

8 Slotbeschouwing

Wie Politicus zonder partij in zijn culturele context wil begrijpen zal tot de bronnen moeten teruggaan. Drempelvrees hoeft niemand van Nietzsches werk af te houden: zijn speelse geest maakt zijn denken minstens even toegankelijk als Ter Braaks overpeinzingen. Voor het nihilistische moment in Nietzsches filosofie kan men terecht bij wat vroeger ‘Der Wille zur Macht’ heette, maar nu het best kan worden gelezen in Schlechta's redactie van Aus dem Nachlass der Achtzigerjahre. Maar men verzuime niet het antireligieuze tractaat Der Anti-Christ (in Nederlandse vertaling verschenen bij De Arbeiderspers) en het werkelijk zeer belangrijke Über Wahrheit und Lüge im aussermoralischen Sinn. Vandaar uit kan men Ter Braaks lievelingswerk Jenseits von Gut und Böse (eveneens bij De Arbeiderspers in Nederlandse vertaling verschenen) exploreren.

Wat Thomas Mann betreft moet men beginnen met de betrekkelijk korte novelle Tonio Kröger en vandaar de grote sprong naar Der Zauberberg, een roman van bijna duizend bladzijden, wagen. Van beide teksten bestaat een Nederlandse vertaling, respectievelijk bij Athenaeum-Polak & Van Gennep en bij De Arbeiderspers uitgegeven.

Wie goed in Mann is ingelezen, of wie het essay meer trekt dan Thomas Manns fictionele wereld, zal speciaal die gedeelten van zijn Betrachtungen eines Unpolitischen willen raadplegen die zijn visie op Nietzsche en het probleem der ironie verhelderen.

Freud kan men het best benaderen via Die Zukunft einer Illusion en Das Unbehagen in der Kultur, twee niet zo erg lange essays.

Wie zijn weg zoekt door de doolhof der secundaire literatuur moet zeer voorzichtig zijn met de ‘heiligenlevens’ die Menno ter Braak kritiekloos hulde brengen. Hij zou zelf de laatste zijn geweest om zich te koesteren in het zonnetje waarin zijn epigonen hem gezet hebben. Het beste is misschien te beginnen bij Gomperts' hoofdstuk over Ter Braak in De schok der herkenning (vooral Jagen om te leven vermijden) om vandaar via Oversteegens Vorm of vent te belanden bij het veeleisende maar lonende werk van Borsboom. De beide titels van Goudsblom, Nihilisme en cultuur en Het probleem van de hiërarchie, zijn nuttig voor een goed begrip van het nihilisme en van Ter

[p. 77]

Braaks sociologische neigingen. Af en toe een dosis Mandarijnen op zwavelzuur is aan te bevelen.

Heeft men van dit alles kennisgenomen, dan zal men waarschijnlijk tot de slotsom komen dat die bronnen en die secundaire literatuur ruimere perspectieven bieden dan Ter Braaks Politicus zonder partij. Dat is misschien juist de bedoeling: ‘Der Politiker ist etwas, das überwunden werden soll.’ Dan is men klaar om opnieuw op avontuur te gaan, bij voorbeeld naar Van oude en nieuwe christenen.

Behalve uitgangspunt voor diepere sonderingen van de westerse cultuur is en blijft Politicus zonder partij ook een document humain dat laat zien hoe een scherp intellect in de tijd voorafgaande aan de Tweede Wereldoorlog een algemene problematiek tot de zijne wist te maken, zonder echter een oplossing aan de hand te doen die meer dan een enkeling te baat kon nemen.

In het licht van de geschiedenis is Ter Braaks aanval op de geest een stoot in de verkeerde richting en eigenlijk in zijn tijd al een anachronisme. Over corporatisme, militarisme, nationalisme, totalitarisme treft men er expliciet vrijwel geen woord in aan, hoewel die krachten zich ten volle lieten gelden toen het geschreven werd.

Op het sportveld of in de slaapkamer, waar de geest zich maar al te graag neerlegt bij de suprematie van het lichaam, en waar Menno ter Braaks nieuwe hiërarchie menselijker functioneert dan in zijn hondehok, zal men aan zijn toenaderingspogingen ternauwernood een boodschap hebben. Maar hij biedt een helpende hand bij het overwinnen van uitgeholde waarden en waarheden, zelfs van het begrip ‘waarheid’ als zodanig, en in die bevrijdende werking schuilt zijn belang voor het Nederlandse cultuurleven van de jaren dertig. Echt gelezen is hij weinig. Ook in het buitenland had zijn werk weinig weerklank: vertalingen ervan bestaan eigenlijk niet. Besproken is hij des te meer, aanbeden, verguisd, ten voorbeeld gesteld, maar niet vergeten. Alle feilen die men Politicus zonder partij kan aanwrijven ten spijt blijft dit boek een heldere stem uit het verleden, een levend getuigenis van Ter Braaks persoonlijke strijd om een houding in de tijd.