Het calvinisme in de spiegel van de Zuidnederlandse literatuur der Contra-Reformatie

[p. 150]

Hoofdstuk VI.
Claude de Clerck.

Het mag een stoute overgang lijken, zomaar van de literatuur uit de periode van de Pacificatie van Gent tot de val van Gent, Antwerpen en Brussel over te stappen naar het werk van een dichter die in 1587 geboren werd. Toch zal deze sprong begrijpelijk zijn voor wie iets weet van de staatkundige en culturele historie in de jaren tachtig en negentig der 16e en de eerste decade der 17e eeuw. Rond 1600, zegt Rombauts¹⁾, waren alle vooraanstaande schrijvers in het Zuiden overleden. ‘Bij den ingang van het Bestand was er bijgevolg geen enkele dichtersfiguur van beteekenis meer, welke de Nederlandsche letteren in het Zuiden luister bijzette.’ Ook Geyl²⁾ heeft een dergelijke stilstand opgemerkt: ‘In Vlaanderen en Brabant lag in de jaren tachtig eerst door de oorlog, toen door de verovering en uitwijking, alle cultuurleven tegen de grond geslagen.’ Toen nu de Roomse kerk er eenmaal door het zwaard van Parma gezegevierd had, was er voor de Roomse bekeerders en andere werkers wel iets anders te doen dan pennevruchten, laat staan literair werk, te leveren. Het is hoogst merkwaardig, zich deze cultuurpauze in het leven van enkele geestelijke werkers te zien aftekenen. Daar had men allereerst den Benedictijn Cornelius Columbanus Vrancx. In 1572 had hij te Gent twee werkjes gepubliceerd: Den Troost der zielen in 't Vaghevier (latere drukken 1577, 1651 en 1664) en Den Troost der Siecken (herdrukken 1577 en 1677)³⁾. Dan horen wij zijn stem nog weerklinken in een paar liederen, opgenomen in de bundel Politieke Balladen (± 1580). Een lange tijd merken we nu niets meer van hem, maar in 1598 begint hij ineens - hij is inmiddels omstreeks zeventig jaar geworden - een twintigtal werkjes binnen dertien jaar tijds, bijna alle in de landstaal, te lanceren: weliswaar later⁴⁾ compromitterend voor het Katholicisme, maar toen blijkbaar, bij een minder critisch geslacht, toch gewild.

1) E. Rombauts, Hoever staan we met de kennis onzer Zuidnederlandsche Zeventiend-eeuwsche letterkundige geschiedenis? in Tsch. v.T. en Lett. jrg. XXI (1933), blz. 5-35.

2) Gesch. van de Ned. Stam, dl. I (1930), blz. 715.

3) De hier volgende opgaven zijn ontleend aan Paquot, Mémoires, dl. I, blz. 544-545.

4) Blommaert, t.a.p., blz. 186, zegt: ‘Zyne luimige zinspelingen en groteske vergelykingen op de roerendste geheimen des godsdienstes, zouden heden niet meer gelezen worden.’ En bij de titel Een gheestelick Paesch-Ey, dwelck is het hooghweerdich Sacrament des Aultaers (Gent 1599) merkt Paquot op: ‘La langue Françoise ne souffriroit point la bassesse de ce titre.’ Weinig heeft de goede pater kunnen bevroeden dat zijn Troost der Sielen met zijn schone legenden van Pierken Santvyle van Cassel, Sint Patricius' vagevuur, de geest van Groningen e.a. nog eens als wapen tegen het Katholicisme zou worden gebruikt. Een Noordnederlander n.l. heeft dit boek gebruikt om de Roomse kerk in een drietal werkjes belachelijk voor te stellen. Allereerst in Geuse-Kost; opgedist in Paapse Schotelen; handelende van de souvereine Oppermagt en Heerschappye der Roomsche Pausen, aangetoond uit hare eigen Schryvers, A^o 1725, waarin een der uitvoerig geciteerde werken het bovengenoemde van Vrancx is. Vervolgens in Nieuwe-Kost, of Verandering van Spys; in een seer oude Tyd, in de Vlaamsche Taale beschreeven, en Naagelaaten onder den Naam van den Troost der Sielen in 't Vagevuur, door den Heer Columbanus Vrancx, Leiden, 1727. De verhaaltjes over geestverschijningen e.d., overgezet in modern Nederlands en met annotaties verrijkt, acht de schrijver, blijkens zijn Voorrede, zo dwaas, ‘dat den Leeser op sommige Passagien Hartig zal moeten Lachen.’ Tenslotte in Vervolg op de Nieuwe-Kost, enz., Leyden, 1728, waarin hij meedeelt, dat Nieuwe-Kost zo grif verkocht was, dat er nog maar enkele exx. van over waren. ‘De Geusen .... agten hun nogmaal gelukkig, van uit die dikke en donkere Duisternis overgebragt te weesen in het klaarschynend Ligt van 't Heilig Evangelium.’

[p. 151]

Tegen 1600 zien we nog twee andere, beter geharnaste strijders opkomen: de Jezuïeten Johannes David en Franciscus Costerus. Het eerste anti-ketterse geschrift, mogelijk zelfs de eerste publicatie, van Joh. David, Kettersche Spinnecoppe dateert uit 1596¹⁾, toen de man 51 jaar oud was; het oudste Nederlandse werkje van den ‘ketterhamer’ Costerus, Bewijs der Ouder Catholicker Leeringhe - hij had toen reeds een aantal werken in het Latijn geschreven - stamt uit het jaar 1595²⁾, toen de auteur 63 jaar was. In de eerste jaren der 17e eeuw laten zij dan een ware hagel van geschriften op de ketters neerkletteren. J. David en Jan Coens schreven resp. in 1600 en 1598 hun weerleggingen op Marnix' Biencorf, terwijl dat twintig jaar vroeger reeds door den Amsterdammer Donckanus gedaan was. Alles bewijzen van de nu onder Aartshertog Albertus met kracht inzettende Contra-Reformatie. Al deze polemiserende theologen voeren ons langzamerhand naar de tweede top - de eerste was ± 1580 - van persiflerende bestrijding der Calvinisten in de literatuur, die is waar te nemen omstreeks 1620, en waarvan Richard Verstegen de grote man is. Voor we dezen aartspolemist gaan behandelen, even nog iets over een meer locale grootheid, die in dezelfde tijd leefde en werkte.

Claude de Clerck (1587-1645), bierkruier en befaamd rederijker te Ieperen³⁾, van wien een verzameling meest nooit gedrukte gedichten door C.P. Serrure zijn uitgegeven voor de Maetschappij der Vlaemsche Bibliophilen (3e Serie no. 13, 1869), had het vooral op de psalmen begrepen. Bepaald ‘beschaafde taal’, zoals Te Winkel hem toeschrijft⁴⁾, bezigt hij niet tegen ‘Calvynus snoo ghebroedt’. ‘Ziet ghy niet,’ zegt hij tot het ‘Satans aes’ van Holland, Zeeland en Friesland in een gedicht ter ere van de inneming van Breda door Spinola:

Ziet ghy niet dat Satans listen
onder al u⁵⁾ borghers twisten,
ziet ghy niet dat ketterie,
ziet ghy niet dat valsche leeryngh,
sterck weêrhoudend' u bekeeryngh,
is der zielen tierannie?

1) Bibliographie van zijn werken door F.A. Snellaert in Biogr. Nat., Brux. 1872, dl. IV, 721-732.

2) Bibliographie van zijn werken o.a. in J.G. Frederiks - F.J. van der Branden, Biogr. Woordenboek der N. en Z. Ned. Lett., 2e dr., blz. 173-174.

3) Over hem zie men: Lambin in Belg. Museum, jrg. III (1839), blz. 156-173.

4) Ontwikk., dl. IV, blz. 33.

5) Tekst: in.

[p. 152]

 

Hoordt ghy niet uw op-gheblasen

 

boose predekanten rasen

 

anders niet dan schimp en smaet

 

op Godts kercke, die zy derven,

 

doende menich mensche sterven,

 

dat hy in 't verdommen gaet?¹⁾

Gehoond als 't Guesen ghejanck werden de psalmen in een aldus betitelde samenspraak, waarin de Hollanders zich beklagen over de verovering van Schenkenschans door de Spanjaarden (1635)²⁾. Nadat ze de omvang van dit inderdaad zware verlies breed hebben uitgemeten, zegt er een, Kees genaamd:

Laet ons gaen salmen zynghen:

Van uter diepten, Heer, van al dat droevigh queelt;
- terwijlen 't Paepsche volck Laudamus synght en speelt -
dat tot den hemel toe ons stemmen lude galmen,

waarop Egbert toestemt:

Ja Kees, dat is goên raedt, te zynghen droeve salmen,
om roepen ons gheluck met d' ooghen al betraent;
nu weder van den Heer door salme-sangh vermaent (blz. 215).

Even later ‘kommen al droevig synghende’ Egbert, Kees en de vissersvrouw Langhe Lyse op. De Parodie op Psalm 130 die ze dan zingen, bevat verschillende caricaturiserende trekjes:

Uuter diepten, o Heere,
van den Hollandtschen druck,
roepen wy, haest u zeere,
keert weder ons gheluck.
Heer, wilt ons stem verhooren
eer wy verdwynen gans,
wy hebben, Heer, verloren,
den stercken Schyncken-schans³⁾.

En wilt doch niet vergeten
ons broeders van dit landt,
die dryncken en die eten
al wat komt van uw handt.
Wilt d' orlogh van ons drijven
jaegt de Papauwen uut,
o Heer, eer dat wy blijven
heel Spaeinjen tot een buut.

Wij zijn de gon', die lesen
den Bijbel en u Woordt;
wilt ons ghenadigh wesen,
geeft troost en ons verhoort.

1) Gedichten van Cl. de Clerck, blz. 81-82. Door Lambin ten onrechte toegepast op de Herdopers.

2) Volgens Lambin voor de Kamer De Koornbloem, waarvan De Clerck facteur was, vertoond. Prins Frederik Hendrik en twee leden der Staten treden er o.a. als personen in op. Over de inneming van de Schenkenschans door de Spanjaarden werd veel ophef in het Zuiden gemaakt, vgl. M. Sabbe, Brabant in 't verweer, blz. 305-323. Over het Laudamus-zingen z. ald., blz. 307.

3) De 1e, 3e en 5e regel van dit couplet zijn bijna gelijk aan de berijming van Petrus Dathenus: Wt de diepten o Heere .... Roep ick tot u gaer seere .... Heer, wilt mijn stem verhooren (Leiden, 1599).

[p. 153]

 

Ziet, Heer, hoe dat wy zuchten,

 

met tranen op de wangh,

 

doet de Krawaten¹⁾ vluchten,

 

de broeders zijn zo bang.

 

 

 

Wie zal uw Zalmen zynghen,

 

Heer, laet gy ons vergaen?

 

Wie zal de Schrift voortbrynghen

 

en Bijbel om verstaen,

 

Heer laet ghy ons verjaghen

 

door dezen overlast?

 

Beschermt toch t' allen daghen

 

het volck Capitel vast²⁾ (blz. 220).

Misschien vraagt iemand zich bij het lezen van deze parodie wel af, hoe men in 1635 te Ieperen nog zoveel wist van Calvinistisch psalmgezang. Een merkwaardig Lied van denzelfden Claude de Clerck onthult ons het feit dat er ook toen nog geheime predikaties werden gehouden:

Ghy die t' Yper zijt ghezeten
met den snoffel³⁾ in den nues,
rieckers⁴⁾, met der herten gues,
gaet en wilt oock niet vergeten
van te synghen 't zalm-ghemeeuw⁵⁾.
of Dathenes kalver-schreeuw:

Erghens in uw trevel-nesten⁶⁾,
daer men van den Bijbel spreeckt,
en wel op zijn geussche preeckt;
of wel achter d' oude vesten,
daer ghy vry zijt onghezien,
niet van God, maer van de lien.

Synght daer Zalmen al te gare,
met een spijttigh droef ghedacht
gues, om dat men met u lacht;
songhen wy in 't openbare
(daer wel op magh zijn ghelet)
't uwe werd in 't voskens zet⁷⁾ (blz. 224).

Hiermee wordt wel een treffend staaltje gegeven van het feit, dat Blommaert⁸⁾ geconstateerd heeft: nadat Parma Zuid-Nederland bedwongen had, bleef de geest der hervorming nog in ontelbare huisgezinnen des lands voortleven. Tot op het einde der 17e eeuw was het bestuur werkzaam, deze uit te roeien; niet meer door brandstapels, maar door onderwijs, preken en geschriften. Uit andere bronnen weten we

1) Kroaten. Over de overlast van die Kroatische huursoldaten, zie Sabbe t.a.p., blz. 310, 313 e.v.

2) Bijbelvast. De interpunctie van dit couplet, zoals die is te vinden bij Serrure, is hier gewijzigd.

3) Vgl. Kil. snof - singultus, gesnotter.

4) Stinkers?

5) = gemiauw, Ndl. Wdb.

6) Volgens De Bo, West-Vlaamsch Idioticon, vermoedelijk: ‘schuilhoek waar men naar toe sluipt gelijk de wilde dieren naar hun leger, een sluiphol.’

7) Het zet: het achterste. De vos en zijn lichaamsdelen worden vaak symbolisch gebruikt voor list, valsheid, gemeniteit; dus: het uwe geschiedde in 't geniep.

8) t.a.p., blz. 257.

[p. 154]

dat de diocees van Ieperen zijn speciale moeilijkheden opleverde, door de nabijheid van Frankrijk n.l.¹⁾. Wel constateerde de pauselijke nuntius Bentivoglio in 1609, dat er maar weinig protestanten in die diocees waren, maar we weten niet altijd of de bronnen, waaruit zo'n nuntius putte, wel betrouwbaar waren²⁾. In 1627 klaagde de promotor iustitiae (het Openbaar Ministerie) van het bisdom Ieperen er nog over dat de ketterij voortwoekerde langs de kust en in de kuststeden. Overdreven misschien, maar een kern van waarheid moet daarin geschuild hebben³⁾.

Naast zijn ridiculisering van het Calvinistisch psalmgezang, heeft de Clerck mogelijk ook een bijdrage geleverd tot de zo geliefde kalver-allegorie. In 1619 dichtte hij een Nieu Liet van 't Kalf, dat kàn worden opgevat als een satire op de Dordtse Synode, waar ze Calvijn ‘eten’, maar ook een humoristische beschrijving van een armelui's bruiloft zou kunnen zijn. De inhoud is als volgt: in de Ieperse contreien zag de dichter onlangs een kalf lopen; tegen de prijs van 3½ pond werd het aangekocht voor een bruiloftsmaal. Het werd terstond geslacht en de slager kreeg de huid voor zijn moeite. Daarna werd het kalf ‘heel lanck en smal’ gebraden en - wat het vreemde van het geval was - de bruiloftsgasten konden niets anders te eten krijgen dan kalfsvlees met brood. Eerst werden de klauwtjes(!) opgediend, daarna de pens.

Huspot⁴⁾ naer den heesch
en 't ghebraen, met eenen,
was al van het vleesch
van 't kalf met vier beenen.

De schenkels van het jonge Kalf waren heerlijk!

't Hoofdt was onghecloofdt,
- zijn 't niet vremde wercken? -
voortghebrocht als 't hoofdt
van een schoon wilt vercken,
met een appel rondt
van araingen⁵⁾ schoone
stonter fray ten toone
in kalfs muul of mondt.

Zo spijzigde het ‘al de bende’. Ten slotte bleef er nog wat over ook, een goed vierdepart, dat voor 8 stuivers, ‘korte meer noch mite’⁶⁾, verkocht werd. Als de lezer zich nu nog eens vermaken wil, moet hij dit kalf maar weer laten blaten:

Oorlof, man en wijf,
ick moet u dit heeten:
doet om tijdts verdrijf
dit kalf somtijdts bleeten;
als ghy zijt verheucht,
singhet telcken keere,
niemant tot oneere,
maer om maken vreucht (blz. 11-13).

1) A. Pasture, La Restauration Religieuse, blz. XIV.

2) Pasture t.a.p., blz. 108, vgl. blz. 104.

3) Pirenne, Histoire de Belgique, dl. IV (1927), blz. 342.

4) Hutspot: Kil. caro iussulenta, iurulenta, carnes e iure.

5) Oranje(!)

6) Korte: Kil. twee mijten, Fland.; mite = mijt.