'Sara Burgerhart' en de ontwikkeling van de Nederlandse roman in de 18e eeuw

[p. 2]

Aan H.A. Höweler

[p. 3]

Mijne Heren Leden van het Universiteitsbestuur,
Mijnheer de Rector Magnificus,
Dames en Heren Hoogleraren, Lectoren,
Docenten
en Leden van de Wetenschappelijke Staf,
Dames en Heren Studenten en voorts Gij allen,
die door Uw aanwezigheid blijk geeft van
Uw belangstelling,

Zeer gewaardeerde toehoorders,

1

Trouwe lezers van Van Effen's Hollandsche Spectator hadden reden tot verwondering, toen zij het nummer van 5 april 1734 onder ogen kregen. In plaats van de gewone stamppot van vertoog en zedekundige karakterschets kregen zij ditmaal al bij de aanhef luchtiger kost voorgezet: ‘Na dat de blonde Aurora met haare roosverwige vingeren de purpere deuren van 't ooste geopent, en met haare vreugde tranen het hygend, en aamechtig aardryk verfrist en verkwikt had, scheen de Zon met een buiten gewoone luisterglans omringt zig te haasten, om ...’.^1. Na enkele bladzijden in deze trant brak Van Effen zijn hooggestemd verhaal ruwweg af. Dachten zijn lezers soms dat hun spectator een romanschrijver was geworden? Voor hemzelf zou dat wel zo voordelig zijn: al ging hij tien jaar door met het verkopen van die nonsens, zijn fortuin was verzekerd. Veel moeite zou hem het samenstellen van een roman niet eens kosten, aangezien hij, volgens zijn zeggen, als jongen ‘door 't onophoudelyk leezen van zulke heerlyke versieringen’ dermate was ingewijd in de geheimen van die kunst, dat hij, eenmaal kennis genomen hebbend van de eerste drie pagina's, het vervolg van iedere roman raden kon.

Hoe doorzichtig zijn ironie ook was, ze wekte nog misverstand, zodat Van Effen enkele maanden later zich genoodzaakt zag om zijn bezwaren tegen de roman duidelijker naar voren te brengen.^2. Wel erkende hij nu, dat sommige romanciers ‘met een uitmuntende geest begaaft’ waren. Maar dat maakte de zaak alleen maar erger. Blijkens de door Van Effen genoemde voorbeelden had zijn rekwisitoor vooral betrekking op de heroïsch-galante romans^3. van La Calprenède, Madeleine de Scudéry en hun navolgers. Wat hem in deze verdichtselen over Rozemond, Clelia, Cassandra, Cleopatra of Pharamond irriteerde, waren de buitenissige situaties

1. Nr. 255, dl. IX.

2. Nr. 274 van 11 juni 1734, dl. X.

3. Zie over dit genre Herbert Singer, Der galante Roman, Stuttgart 1961. Deze schrijver prefereert de door Günther Müller voorgestelde term ‘höfisch-historischer Roman’ ter aanduiding van de grote 17e-eeuwse hofromans. Het hieruit ontstane type dat in dezelfde trant liefdesgevallen vertelt, ‘ohne sie mit heroischen Abenteuern oder staatspolitischen Vorgängen zu verbinden’, noemt Singer galante roman (a.w., p. 9). Hij situeert dit type tussen 1700 en 1720.

[p. 4]

en personen met hun overdreven uitdrukkingswijze die speciaal jonge meisjes het hoofd op hol brachten.

Eerder al had Van Effen in Le Misantrope de roman bij algemeen vonnis veroordeeld.^4. Met veel nadruk wees hij daar op het verschil tussen de waarheid van de historie en de schijnwaarheden van de roman.^5. Onze natuurlijke zucht naar het wonderbaarlijke kan volop bevrediging vinden in geschiedverhalen. Vanuit zijn rationalistische zienswijze zijn die romans het gevaarlijkst, waarin zoals bij Prévost's Cleveland^6. historische waarheid en verbeelding dooreenlopen.

Van Effen's vernietigend oordeel weerspiegelt stellig de opvattingen onder de verlichte burgerij gedurende de eerste helft van de 18e eeuw. Het kost geen moeite om hier een reeks van getuigen à charge te citeren sedert 1685, jaar waarin Pieter Bernagie zijn Romanzieke Juffer Izabele ten tonele voerde^7. als slachtoffer van de heroïsch-galante verhalen. Volgens het weekblad De Mensch Ontmaskert van 18 april 1718 moesten ouders het lezen van romans aan hun kinderen met evenveel strengheid verbieden als ‘quaad gezelschap’.^8. Opinievormende spectators na Van Effen herhalen in alle toonaarden diens banvonnis zonder daarbij uitzondering te maken voor een bepaald soort romans. Moet men hen geloven, dan waren het naast jonge meisjes, petit-maîtres en boemelstudenten vooral officieren die zich met zulke lectuur ophielden. Deze laatste kategorie kon beter Caesar's De bello Gallico lezen, vond De Nederlandsche Criticus in 1750.^9.

Wat al die waarschuwingen enigszins verdacht maakt, is het feit dat ze afkomstig waren van de concurrentie. Menig journalist zal met een scheef oog gekeken hebben naar de romanschrijvers van wie het publiek maar nooit genoeg scheen te krijgen. Hun protesten zouden zeker niet zo vaak en met zoveel heftigheid zijn uitgesproken, wanneer de roman in werkelijkheid niet talrijke lezers gevonden had. Bibliografische naamlijsten van populaire prozaschrijvers uit de 17e en 18e eeuw bewijzen trouwens afdoende, dat ook hier te lande de stortvloed van ‘romaneske fabelen’ onstuitbaar was. Mocht Van Effen anno 1711 nog de illusie koesteren, met een bijna uitgeroeid, zij het hardnekkig, kwaad te doen te hebben,^10. het monster bleek telkens nieuwe koppen te krijgen. In de eerste helft van de 18e eeuw nog verschenen zo naast de aloude picareske, arcadische en heroïsch-galante romans andere typen als burleske roman, robinsonade en imaginair reisverhaal.^11. Ondanks onderlinge verschillen hebben zij veel gemeenschappelijks: aaneenschakeling van losse episodes, extra onoverzichtelijk door het groot

4. Le Misantrope verscheen van 19 mei 1711 tot 26 dec. 1712 in 89 nrs. te 's-Gravenhage; in het nederlands vertaald door P. le Clercq als De Misantrope, of de gestrenge Zedenmeester, Amsterdam 1742-1745, 3 dln. waarheen ik steeds verwijs; over de roman ald. I, p. 7-8, 424-426; II, p. 458-460. De anti-roman Don Quichote krijgt echter alle lof! cf. I, p. 423.

5. I, p. 105: ‘Gy weet dat het gantsche verschil tusschen eene Historie en een Roman dikwyls daar in bestaat, dat de eerste waarheden behelst die niet waarschynlyk zyn, in plaats dat de laatste verdichtsels begrypt die behendiglyk allen schyn van waarheid heeft gegeeven’.

6. In 1732 was te 's-Gravenhage bij Pieter van Thol een nederlandse vertaling uitgekomen, getiteld: De Engelsche Filosoof, of Historie van den Heer Cleveland, Natuurlyke Zoon van Cromwel.

7. De Romanzieke Juffer, kluchtspel. Te Amsterdam, By Albert Magnus. 1685.

8. De Mensch Ontmaskert, 's-Gravenhage 1718, nr. 10, p. 76.

9. De Nederlandsche Criticus, Leeuwarden 1750, nr. 15.

10. ‘De Romans, die in de voorledene eeuw tot eene eeuwige vergetelheid gedoemd scheenen, beginnen nu het hoofd weêr op te steeken naar maate dat de smaak deezer eeuwe verbastert’ (De Misantrope I, p. 7-8).

11. Een het gehele terrein overziende studie die rekening houdt met romantheorie, verteltechniek en lezend publiek moet nog geschreven worden. Sterk verouderd maar om zijn inhoudsparafrasen nog bruikbaar is J. Prinsen, De roman in de 18e eeuw in West-Europa, Groningen-Den Haag 1925. Cf. voorts de teksten van een in december 1968 door het Centre d'Etude et de Recherche Marxistes georganiseerd colloque over Roman et Lumières au XVIIIe siècle, ed. J. Fabre en R. Pomeau, Paris, Ed. Sociales, 1970.

[p. 5]

aantal personen dat optreedt en door het telkens inschuiven van nieuwe verhalen, afwezigheid van psychologie, situering tegen een zowel temporeel als geografisch onbepaald decor.

Het terrein van onderzoek dat zich hier opent is nog grotendeels terra incognita, althans voor wat het nederlandse taalgebied betreft. Vreemde zaak: iedereen weet hoe van alle 18e-eeuwse genres de roman het meest levenskrachtig is gebleken. Van literair-sociologische zijde wordt bovendien terecht aangedrongen op een minder elitaire belangstelling voor vroegere en hedendaagse lectuur. Desondanks is onze kennis van het 18e-eeuwse populaire proza nauwelijks verder gevorderd dan in 1907, toen W.H. Staverman zijn voortreffelijke dissertatie over de nederlandse robinsonades publiceerde.^12. Eerder al had Jan ten Brink de aandacht gevestigd op Nicolaas Heinsius Junior als auteur van Den Vermakelijken Avanturier (1695),^13. in aansluiting waarop nog het proefschrift van J. Vles uit 1926 over Le roman picaresque hollandais genoemd moet worden.^14. Dit weinige^15. valt echter volkomen weg bij de omvangrijke recente literatuur over de ‘Rise of the Novel’ in Engeland, Frankrijk en Duitsland.^16. In tegenstelling tot onze naburen weten wij maar zeer weinig van de veelal anoniem optredende romanschrijvers, nog minder van hun lezerspubliek en vrijwel niets over de teksten zelf.

Bibliografisch zijn we redelijk goed geïnformeerd dank zij het pionierswerk van collectioneurs als Frederik Muller,^17. R.W.P. de Vries,^18. F.G. Waller^19. en M. Buisman. Laatstgenoemde heeft in zijn in 1960 verschenen Populaire prozaschrijvers van 1600 tot 1815^20. een volledige inventarisatie nagestreefd van alle bellettrie. Hoe dankbaar we echter ook voor Buisman's bijna 2800 titels tellende naamlijst moeten zijn, als werkinstrument heeft ze haar gebreken. De bonte verscheidenheid van novellen, reisverhalen, levensbeschrijvingen, arcadia's, sprookjes en romans in allerlei soorten, slechts naar de willekeur van het alfabet gerangschikt, maakt elk overzicht van het gebodene onmogelijk. Eerste vereiste zal dus zijn om voortbouwend op deze en andere bibliografieën een werkelijke genealogie van de roman op te stellen. Daarbij dient behalve op externe gegevens (auteur, eventueel vertaler, uitgeverdrukker, oplagen, typografische presentatie, prijs, lezerskring), verhaalstof en ideële inhoud, vooral gelet op het vertelprocédé. Het zal duidelijk zijn, dat een onderzoek als hier bepleit, berustend op autopsie van dikwijls zeldzaam geworden boeken, het best in teamverband kan gebeuren. De individuele onderzoeker verdrinkt gemakkelijk in een zee van materiaal en dit verklaart mede, waar-

12. W.H. Staverman, Robinson Crusoe in Nederland. Een bijdrage tot de geschiedenis van den roman in de XVIIIe eeuw, Groningen 1907. Hierbij valt nog te noemen mijn Imaginaire reisverhalen in Nederland gedurende de 18e eeuw, Groningen 1969.

13. Jan ten Brink, Dr. Nicolaas Heinsius Junior. Eene studie over den Hollandschen schelmenroman der zeventiende eeuw, Rotterdam 1885.

14. J. Vles, Le roman picaresque hollandais des XVIIe et XVIIIe siècles et ses modèles espagnols et français, La Haye 1926.

15. Jan ten Brink publiceerde nog een feuilleton-achtige ‘Proeve van vergelijkende letterkundige geschiedenis’: De roman in brieven 1740-1840, Amsterdam 1889. Nederlandse briefromans vóór Sara Burgerhart verschenen komen niet ter sprake.

16. Enkele belangrijke werken: Ian Watt, The Rise of the Novel. Studies in Defoe, Richardson, and Fielding, 1957 (sinds 1963 als Peregrine Book); John J. Richetti, Popular Fiction before Richardson. Narrative Patterns 1700-1739, Oxford 1969; Georges May, Le dilemme du roman au XVIIIe siècle, New Haven-Paris 1963; Vivienne Mylne, The Eighteenth-Century French Novel. Techniques of Illusion,² New York 1970; Eva D. Becker, Der deutsche Roman um 1780, Stuttgart z.j. (1964); Dieter Kimpel, Der Roman der Aufklärung, Stuttgart 1967. Voor literatuuropgave over de briefroman zie speciaal noot 41.

17. Nederlandsche Letterkunde - Populaire prozaschrijvers der XVIIe en XVIIIe eeuw, Amsterdam, Frederik Muller & Cie, 1893; verkoopcatalogus, 1091 nrs. met inleiding en (waardevolle) aantekeningen door F.A. van Scheltema.

18. Nederlandsche Letterkunde - Populaire prozaschrijvers der XVIIe en XVIIIe eeuw - Te koop bij R.W.P. de Vries, Amsterdam 1907; 555 nrs.

19. Verzameling F.G. Waller. Catalogus van Nederlandsche en Vlaamsche populaire boeken. Uit de nagelaten gegevens bewerkt door Emma Dronckers, 's-Gravenhage 1936; 1915 nrs.; goed hanteerbaar door zijn chronologisch register. De collectie-Waller berust thans in de K.B. Den Haag.

20. Amsterdam, Boekhandel en Antiquariaat B.M. Israël. Een aanzienlijk deel van de hier beschreven boeken behoort tot de particuliere verzameling van de heer Buisman. Het zou een onherstelbaar verlies betekenen, indien deze unieke collectie uiteen zou vallen of voor ons land verloren gaan.

[p. 6]

om de studie van ons 18e-eeuwse proza nooit van de grond is gekomen.