Reizen over Moskovie

Een Hollandse schilder ontmoet tsaar Peter de Grote

[p. 25]

Cornelis de Bruijns
Reizen Over Moskovie

Ik hebbe in den aenvang myns werx allereerst te denken op schuldige dankzegginge aen de Goddelyke goetheit, op wiens geleide ik deze tweede reis gelukkig begonnen, en ten einde gebracht heb. Waer aen ik dagelyx met geen minder vermaek dan aen mynen eersten togt gedenke: waer van ik de beschryvinge¹ mynen lantgenoten heb medegedeelt, gelyk die ook daer na in de Fransche tael het licht gezien heeft, met zoo veel genoegen van allerhande soort van menschen, dat het spoedig vertieren^* der Afdruxels my weder eenen trek heeft ingegeven, om ook deze Reize te boek te slaen, en den lezer geen minder vermaek en nuttigheit by te zetten, dan hy in de eerste genoten heeft.

Na dat ik dan mynen togt van negentien jaren geheel naer mynen wensch had afgelegt, was ik, in myn Vaderlant wedergekeert, zoo weinigh magtig my te ontslaen van den grooten lust tot het bezien van vremde Landen, Volkeren, en Zeden, dat ik wel haest een besluit nam van my te quyten van myne belofte, in de voorrede van myn eerste Werk aen den Lezer gedaen, en eene nieuwe reize over Moskovie^* naer Persie en Indie aen te vangen. Een voornemen van zulk een gewicht kon niet anders dan mishagen aen myne voornaamste vrienden, die bekommert over den uitslag my voor oogen stelden alle de ongemakken en gevaren, die op zulke togten onvermydelyk zyn. Myn yver echter, gesterkt door de goede uitkomst van myn eerste omzwerven, zag licht hier over heen, en deed my de gevaren, hoe groot ze ook mogten zyn, kleen achten, en hope scheppen van een gelukkig einde. Hier by quam dat ik, nu tot ryper jaren gekomen, begreep wat ik in jonger tydt beter had kunnen aenleggen en aanmerken: gelyk ook myne ondervinding daar na, en het verkeeren met luiden van letteren, en minnaers van zeltzame zinlykheden, my gedachten deed scheppen van dingen te kunnen aen den dagh brengen, die grooter opmerking waerdigh waren. Want door den zelven trek aengezet, begaf ik my niet alleen tot het bezichtigen veeler Kabinetten^*, maer leerde ook door myne eige drift en onderrechting van de bezit-

1 Hier verwijst Cornelis de Bruijn naar zijn eerste boek Klein Asia (1698).

* vertieren: verkopen

* Moskovie: Rusland

* Kabinetten: rariteitenverzamelingen

[p. 26]

ters der zelve, veele fraeye dingen, alom geacht, zodanig opzetten, dat men ze konde voor bedervinge bewaren, of in krachtig nat, gemeenlyk Spiritus genoemt, ingelegt medevoeren, of overzenden. Dus trachtte ik te geraken aen veel gevogelte, beesten, en visschen, en die op dezelve wyze te behandelen en te bewaren. Dezelve lust strekte zich uit tot veelerhande zeegoet, ook bloemen, planten, kruiden, en vruchten met hunne bladeren, naer het leven met koleuren op doek, of met waterverw op papier te brengen. Dit alles echter was maer sieraet en bywerk: zynde myn voornaemste oogwit de overblyfselen der Outheden, door my te beschouwen, te onderzoeken, en de behoorlyke aenmerkingen daer over te maken: en ondertusschen myn gezicht en aendacht te laten gaen over de voornaemste dragten en kleedingen, zeden, Godsdienst, staetkunde, regering, aert, en eigenschap der volkeren, ook de manieren en gebruik ontrent de geboorte, trouw, en begravinge der menschen, in die vremde gewesten woonende, en landen en steden met zulk eene naeukeurigheit te doorreizen, dat ik, als voorheen, eene beschryvinge daer van, met de waerheit geheel en al overeenkomende, konde maken, en, als het spreekwoort zegt, door myne eige oogen zien.

Ik vertrok dan wel gemoet wederom uit 's Gravenhage, myne geboorteplaets, in den jare 1701. op den 28. van July des avonts naer Amsterdam. In welke stadt vertoeft hebbende tot den 30^sten der zelve maent, vertrok ik met de gemeene kaeg^* naer Texel, daer ik den laetsten der maent ten vier uren na den middagh aenquam.

Na een voorspoedige reis om Scandinavië kwam De Bruijn in september in Russische wateren. Hij verliet het schip en probeerde in een roeischuit aan land te komen.

De dageraet aengekomen zynde roeiden wy weder voort, en bragten het ten zes uren tot Nove Dwinko^*, gelegen drie uren van de Stadt. Verder op te roejen stont ons niet vry, eer wy daer toe verlof verkregen hadden van den Bevelhebber, die in de plaets gebood. Zy bestaet in weinig huizen, hoewel men daer nu bezigh is met opwerpen eener schanse tegen alle vyandelyke aenvallen^*. Waer toe ook dient het vervaerdigen van drie Branders^*, nevens een zware groote keten, hebbende de dikte van eenen arm, die dienen zal om den toegang, die 90 vademen breet^* is, af te sluiten. Tot welk wapenen en weeren de Zweeden sedert hunnen aenval gelegenheit gegeven hebben. Terwijl ik te wachten had naer het gezeide verlof, hadt ik tydt om het gezicht dezer plaetse af te tekenen, gelyk hier nevens te zien is, en te bespeuren, dat alle de huizen wat van de rivier afleggen. De Bevelhebber quam eindelyk te voorschyn, beschonk ons

* gemeene kaeg: veerboot

* Nove Dwinko: Novo Dvinko; fort en voorstadje van Archangel

* vyandelyke aenvallen: verdedigingsaanvallen van de Zweden (zie inleiding: ‘Het Grote Gezantschap 1697-1698’)

* Branders: schepen volgeladen met brandbare materialen om vijandige schepen mee in brand te steken

* 90 vademen breet: ca. 160 m breed

[p. 27]

met een schaeltje brandewyns, en gaf ons het begeerde verlof. Dus weder voortroejende quamen wy den 3^den der maent, 3 uren voor den middagh, t'Archangel. Aen lant getreden nam ik myn verblyf ten huize van eenen Nederlander, genaemt Adolf Bouwhuizen, en verstont uit hem dat de Zweeden daer onlangs waren geweest met drie Oorlogschepen, een Fluit^*, twee Galjooten^*, en een Snaeu^*, met voornemen om het dorp Moetjega, tien uren van hier gelegen, te verwoesten. En het ware gelukt, zoo niet zeker Rus, genaemt Koereptien, dien zy voor Stierman gebruikten, hun zulx ontraden had, bybrengende, dat, indienze het bestonden, hun aenslagh op Archangel zou verydelt worden. Zy luisterden naer dezen raedt, en van gedachten verandert quamen nu, als vrienden, met Engelsche vlaggen ten anker voor de rivier, die zy, na het innemen van nogh eenen anderen Rus, die hun voor tolk zou dienen, met twee Galjooten, en een Snaeu opzeilden, en den 15 van Juny 1701. na den middagh ontrent 7 uren onder Nove Dwinko quamen. Maer niet kleen was hun verbaestheit, alsze zich aenstonts voelden begroeten met kanon, datze daer niet gemeent hadden te zullen vinden. Waerom zy gedwongen waren het eene Galjoot en de Snaeu te verlaten, en met de Sloepen de vlucht te nemen naer het ander Galjoot, dat eerst aen den gront vast gezeten hebbende nu weder vlot geraekt was. Hier mede begaven zy zich naer hunne schepen, die voor de rivier lagen, zynde het reeds middernagt, toenze van Nove Dwinko

* Fluit: driemaster; vrachtschip met groot laadruim en smal dek, veel gebruikt op de route naar de Oostzee waar de oppervlakte van het dek de hoogte van de tol bepaalde

* Galjooten: galjoten; twee- of driemasters met platte bodem, breed van boeg en achterschip

* Snaeu: snauw; lang en laag klein schip voor binnen- en kustvaart

[p. 28]

vertrokken, maer by dezen tydt des jaers zoo licht, of het helder dagh ware geweest. Toen koelden zy hunnen moedt aen den Viertoorn^*: dien zy nevens twee dorpen in brant staken: waer van het eene genoemt wort Koeja, zeven uren van de Stadt, en aen dezelve zyde gelegen: het ander Pellietse, leggende aen d'andere zyde der witte zee. Eenige dagen daer ontrent gekruist hebbende vertrokken zy eindelyk. Waer over de Russen verheugt zich vergrepen aen den wyn, waer van zy eenen goeden voorraedt vonden, en door onvoorzichtig schieten van vreugde over hunne verwinning, den brant joegen in een ton met buspoeder, dat het schip voor een gedeelte deed opspringen: zoodat'er vier Russen gedoot, en twintig gequetst werden. De Zweden, voor zoo veel men heeft kunnen weten te komen, verloren'er maer een eenigh man, die doot geschoten van 't Schip in de rivier, en dus in handen der Russen viel.

Op den vierden der maent quamen verscheide van onze Schepen voor de Stadt ten anker, en het laetste op den zesten daer aen: nadat voor af onderzocht was, ofze eenige verbode waren in hadden. Het Engelsch Schip, daer we van gesproken hebben, dat geenen Loots in hebbende voor de rivier bleef leggen, en nu mede binnen wilde zeilen, raekte vast aen den gront, daer het bleef zitten. Den volgenden dagh stak de wint zoo heftig op, dat'er geene vaertuigen konden bykomen, om het goedt daer uit te lichten. Dit weder duurde met zulk eene hevigheit, dat het schip op den 6 der maent, na den middagh schielyk quam te barsten, zoodat'er binnen een half uur tydts meer dan zeven voet^* waters in stont, en het volk genoegh te doen had, om hun lyf en goedt met eenig touwerk en andere kleenigheden door middel van een vaertuig dat'er by quam, te bergen: blyvende evenwel alle de Koopmanschap, die meest in tabak bestont, daer in. Dit Schip was zoo schoon, als hier oit was gezien, 300 lasten^* groot, en bequaem tot voeren van 40 stukken kanon, schoon het'er nu maer 18 op had, en bemant was met 30 personen. Door dit ongeval raekte het in korten tyt zodanig onder water, dat'er de zee over heen spoelde. Het was genaemt de Resolution, en gevoert by Kapitein Brains. Deze ramp trof dit kostelyk schip: en geen minder ongeluk zou het Hamburger gehadt hebben, dat den laetsten van Augustus op den gront zeilde, zoo het niet door het aenhouden van het goedt weder, waer door men gelegenheit had van het meeste goet daer uit te lichten, was vlot geraekt. Andersins hadden wy het voor onze oogen zien vergaen. Want het zat vast op een gevaerlyker plaets dan het Engelsche. Van zulk gevaer waren wy bevryt, die, nadat wy zagen dat het nu vlot was, gelukkig naer binnen zeilden.

Het was de elfde der maent, toen my zeker vrient met zich de rivier deed oproejen, om te geraken op zyn lustplaets, 2 of 3 uren van de Stadt afgelegen. Eer wy daer aen quamen, traden wy aen den waterkant uit, om in het Bosch te gaen bezichtigen

* Viertoorn: vuurtoren

* zeven voet: ca. 2,20 m

* 300 lasten: 600 ton

[p. 29]

een volk, dat den naem draegt van Samojeden², dat in de tale der Russen zoo veel betekent als Menscheneters, of zichzelfeters. Dit is een slagh van menschen byna geheel wilt, die in deze gewesten langs de zee in groote menigte worden gezien, en zich uitstrekken tot heel in Siberie, of Sibirie, als anderen zeggen. Dit volk, een gezelschap van zeven of agt mannen, en ontrent zoo veele vrouwen, onthielt zich in 5 verscheide tenten, hebbende by zich 6 of 7 honden, die yder aen een paeltje byzonder vastgebonden, op onze aenkomst een groot geraes maekten. De bezigheden dezer menschen bestonden in het maken van riemen, gieters, stoeltjes, en andere diergelyke dingen, die ze gemeenlyk in de Stadt, en aen de Schepen te koop brengen. Het hout, daer toe noodigh, halenze naer hun welgevallen uit de bosschen, arbeidende hier aen de vrouwen zoo wel als de mannen. Wat hun gestalte aengaet, zy zyn gemeenlyk kleen van persoon, inzonderheit de vrouwen, die ook zeer kleene voeten hebben. Alle zynze bruin en geel van koleur, onaengenaem van wezen, hebbende de oogen meest langwerpigh, en de wangen uitpuilende. Zy hebben hun eige tael, dogh gebruiken ook die der Russen. De kleeding der mannen en vrouwen is al op eene manier, gemaekt van Reevellen. De bovenrok komt van den hals tot aen de knie. Het haer of bont dragenze buiten, dat de vrouwen van verscheide koleuren dragen: die daer nogh tot sieraet aenhechten eenige reepen van root en blaeu laken. Andere versieren het nogh wel met lapjes van de gemelde stoffen. Het haer hangt hun alle wilt om 't hooft, en is geheel zwart. Zy snyden het nu en dan met vlokken af. De vrouwen hebben eenige vlechten haers, waer aen ze tot sieraet ronde stukken van koper hangen, nevens een reepje van root laken, dragende een bonte muts op het hooft, die van binnen wit, en van buiten zwart is. Zommige hebben het haer wilt om 't hooft hangen, gelyk de mannen, zoodat men haer naeulyx daer van kan onderscheiden, te meer ook omdat de mannen zelden baerden hebben: eenige maer alleen een weinigh boven den mont, en de meeste niets, dat misschien bykomt door het eten hunner misselyke spyze. Zy dragen alle mede een onderkleet, gemaekt als een borstrok, en broeken van de zelve stoffe. Aen de beenen hebbenze laerzen, meest al wit, behalven dat die der vrouwen met zwarte reepjes zyn. Het garen, datze gebruiken, makenze van zenuwen der beesten. In de plaets van neusdoeken bedienenze zich van het schrapsel van Berkenhout, dat heel in malkander krult. Dit hebbenze altyt by zich, niet alleen om hun zweet af te vagen, maer ook zich daer mede te reinigen, alsze hun gevoeg^* gedaen hebben, zoodat onder hen nog eenige plaets voor de zinlykheit schynt overgelaten. Hunne ten-

2 De naam Samojeden wordt gebruikt voor verschillende volkeren die het Samojeeds als moedertaal hebben. Tot deze groep behoren o.a. de Joerak Samojeden of Nentsi. De Russen hebben de naam Samojeden, oorspronkelijk de benaming voor de Lappen, overgenomen, en gebruikt voor de Nentsi en aan hen verwante volkeren. De Bruijn beschrijft hier waarschijnlijk de Nentsi, een volk dat in het noorden van Europees Rusland leeft. Tegenwoordig is hun belangrijkste middel van bestaan nog steeds de rendierteelt, met daarnaast visvangst en jacht.

* gevoeg: behoefte

[p. 30]

ten zyn gemaekt van basten van boomen, met lange reepen aen een genaeit, die tot onder op den gront komen, en alle tocht buiten sluiten, zoodat'er geen wint in spelen kan. Boven zynze open voor het uitgaen van den rook, en ontrent die opening geheel zwart, daer ze anders geel en rosagtigh van verwe zyn. Zy ondersteunenze met stokken, die boven uitsteken. Voor den ingang, die ontrent vier voeten hoogh is, hangt een groote lap van dezelve basten, die ze oplichten, wanneerze in-, en uitgaen. In het midden dezer tenten stokenze vier. Zy houden het lyf meest al by gestorve beesten, als Ossen, Schapen, Paerden, en andere doode krengen^*, die zy op de wegen vinden, of van anderen tot een gift ontfangen, nevens het gedarmte en verdere ingewanden van alle zoodanige beesten. Dit alles koken zy, en nuttigen het zonder zout of broot. Terwyl ik daer was, hing'er een groote ketel, geladen met deze lekkernyen, over 't vier, zonder dat iemant zich roerde om het schuim, dat onder 't koken dik en bol wert opgeworpen, daer af te scheppen. In de tent lag aen alle kanten een gedeelte van raeu paerdevleesch, een afzichtige voorraedt. Alles bezichtigt hebbende, maekte ik'er een ontwerp van, gelyk hier op N^o. 4 te zien is. Terwyl ik daer mede bezigh was, quamen mannen en vrouwen daer een gezicht af nemen^* met redelyk goedt oordeel: en het scheen of ze'er gevallen in hadden. In eene der tenten lag een kint van agt weken in een wieg of krebbe, zwemende wel naer^* het dexel van een doos, van geelagtigh hout. Boven het hoofteinde was een halve hoep, hangende aen twee touwen; die boven aen een der houten vast waren. Rondom was een graeuwe doek tentswyze boven met een opening. Van ter zyden slaenze de wieg op, om het kint daer uit te nemen, en weder in te leggen. Het is mede in dezelve soort van doeken gewonden, die op drie plaetzen met een toutje vast gebonden worden, by de borst, by de mid-

* doode krengen: dierenlijken

* een gezicht af nemen: een kijkje nemen

* zwemende ... naer: lijkend ... op

[p. 31]

del, en by de voeten. 't Hooft en een weinig van den hals latenze bloot. Hoe afschuwelyk deze menschen waren, zoo was nogtans dit jonge wicht niet onaengenaem van wezen, en tamelyk blank. Myn ontwerp hier geheel te voltrekken leedt de tydt niet, nochte de gelegenheit, te meer om dat eenige vrouwen met hare kinderen in het bos geweken waren. Waerom ik besloot het opmaken uit te stellen, tot dat ik wedergekeert zoude zyn. Wy vorderden dan onzen wegh, en quamen op de lustplaets, daer wy wezen mosten, aen. [...]

Den 13 der maent begaf ik my weder naer de Samojeden, die ik verlaten had. Daer gekomen tekende ik eene hunner tenten van binnen, die aen beide de zyden open geslagen was, om des te beter daer in te kunnen zien. Dus nedergezeten had ik eenen myner vrienden ter slinker, en drie vrouwen ter rechter zyde nevens my, waer van eene het wiegje naer myn behagen vast hielt, in tegenwoordigheit van eenen der mannen, gelyk wy dat op N^o.6. vertoonen.

In deze tenten leggen aen beide de zyden gemeenlyk eenige Reevellen, waer op zy zitten en slapen, zoodat uit dit broejen, gevoegt by het ongehavent handelen^* der spyze, die gemeenlyk al bedorven is, een geweldige stank ontstaet. Waer door zeker vrient, die benevens my zat, toen ik het kint in de wieg tekende, zoo misslyk en ontstelt werd, dat het bloet hem uit de neuze sprongh, en hy van benaeutheit de tent ruimen most; hoewel wy ons hier tegen al gewapent hadden, en met voordacht den tabak en brandewyn daer toe gebruikten. Het was evenwel geen wonder: want de menschen zelfs hebben alle een zeer stinkenden reuk over zich: dat men, als men tot hen nadert, aenstonds gewaar wort. Waer van ik voor het naeste denk, dat hun dagelyxe spys, zoo slordig toebereit, en ingeslokt, de oorzaak is.

Ik bereidde my zelf om uit zulk een onaengename verblyfplaets te scheiden, en verzogt op hen, dat ze met eene der voornaemste vrouwen, die op het sierlyxt naer hunne wyze gekleet was, wilden by my komen t'Archangel, om zich te laten schilderen. Zy beloofden my dat, en volvoerden hunne belofte, na weinigh dagen tyds. Ik voltrok ook de schildery, en geef u hier de verbeelding daer af op N^o.7. Daer in ziet men hoe hunne kleederen van Reevellen gemaekt zyn, vertoonende het bont daer van doorgaens gesiert met breede witte, graeuwe, en zwarte streepen. Dit vroutje was niet anders opgetoit, dan of het een bruit ware geweest. Van het hooft tot de voeten was alles even keurlyk en net, om op het behaegelyxte in de schildery voor te komen. Zy lette ook stip op myn wenken, en stont gestadigh uit zich zelve in dusdanig een fatsoen, hebbende zulk een gevallen in het werk, dat een ander, daer by zynde jalouzy, hier uit opvatte, en klaegde dat ik haer weigerde te schilderen. Maer ik vergenoegde my met de moeite tot deze aengewend, en gericht om ze in myne herberge te krygen, daer ik van voornemen was den man ook af te beelden. Ik deed dit paer volx hier toe

* ongehavent handelen: slordig bereiden

[p. 32]

[p. 33]

eenige dagen by my blyven. Om de schildery bevallligst uit te werken, dacht my dat zyne winterkleederen best dienen zouden. Waerom ik hem dezen dos^* liefst deed aentrekken. De opperrok was geheel van bont, vereenigt met den muts, dien hy op 't hooft had, en op de wyze van een hemt most aen- en uittrekken, zoodat men van zyn lichaem niets kon zien, dan alleen de trony. Want hantschoenen van gelyke stoffe waren al mede aen de mouwen van den rok vast. Waerom hy, als het gezicht ook ware bedekt geweest, veel eer de gelykenis van eenen beer dan mensch zou gehadt hebben. De laerzen waren met een reepje onder de knie vast gegespt. Dit gewaedt is zoo warm, dat hy, om dat de stoof in myn kamer tamelyk heet gestookt was, meer dan eens zynen rok most uittrekken, en buiten gaen om zich wat te verkoelen.

* dos: kleding

[p. 34]

Hy staet hier afgetekent op N^o. 8. met eenen darm in de hant, ten teken dat zy zulk voedsel gebruiken. Eenige andere darmen ziet men nevens hem leggen by een gevilt paertshooft. Want juist op dien dagh was hem een paert, dat op sterven lagh, vereert, daer hy vol blyschap mede naer zyn woonplaets in 't bosch gereden was, na dat hy het gedoot en gevilt, en my den kop om af te schilderen gelaten had: dat hy noode genoegh deed, dewyl zulke paerdekoppen by dit volk meer in waerde gehouden worden, dan by ons de beste kalfskoppen. Dit paert was ontrent 30 jaren out, dogh vry vet. En hy sprak daer zoo smakelyk van, als men in 't Vaderlant van eenen schoonen Os doet. Ik schilderde daer by een van zyn Rheebeesten, en onder op den gront zyn boogh en pylen, die naer 's lants wyze met het scherp uit den koker steken, die gehecht aen een reepje, waer aen een plat beentje is, dat voor een gesp verstrekt, hun nevens den boogh op den rug hangt, komende het reepje over de linker schouder voor over 't lyf. Voor op den gront ziet men de spys leggen van deze Rheedieren, die witte mos is; waer van wy in het vervolg spreken zullen. Ik tekende ook zyn troni in't byzonder, en grooter dan al het andere, om des te beter de wezentlyke hoedanigheid af te beelden, gelyk hier nevens te zien is.

Dewyl ik myn kamer beneden op den gront hadt, deed ik den geschilderden met zyne rendieren en slede binnen ryden, en tekende voorts alles af, om te vertoonen, op welk eene wyze de beesten daer voor gespannen en gement worden.

Deze sleden zyn gemeenlyk 8 Rynlantsche voeten lang, breet 3 en 4 duim^*, gaende na voren opwaerts, even als onze schaetsen. Hy zat achter op de sleede met de beenen onder zich, of liet het eene buiten de slede afhangen. Voor zich had hy een plankje, dat boven ront of ovael liep: ook achter zich een diergelyk, maer wat hooger, houdende in zyne slinkerhant eenen langen stok met een knop voor aen, dienende om de beesten daer mede voort te stooten. Aen beide de zyden waren voor aen de sleede twee houtjes, die gelyk een katrol draeiden, waer over de riem of toom liep, die tusschen de pooten der beesten komt, tot onder aen den hals, daer die aen een breeder riem om den hals loopende vast is. Hier mede wort de sleede voortgetrokken, hebbende de beesten nogh een riem boven om 't hooft, daer nogh een andere, die tot den toom dient, aen vast is, dien de voerman in zyn rechte hant heeft. Maer om dit gespan en het loopen der dieren beter te begrypen, deed ik de Samojeden 2 sleden inspannen, en voor elke sleede 2 dieren zetten. Dus reed ik met hun de rivier over en weder over, daer ik toen met voordacht uitstapte om alles naeukeuriger aen te merken. Toen maekte ik ook een kleene schets hier af, en bevont, dat het geen in myn kamer gemaekt was, door de Samojeden niet naer behooren was gestelt. Deze verbeelding wort u vertoont op N^o. 9.

* 8 Rynlantsche voeten lang, breet 3 en 4 duim: ca. 2,50 m lang en 1,15 m breed

[p. 35]

Alle paerden, gelyk ik op de rivier bemerkte, het zyze voor sleden loopen, of niet, begeven zich schichtigh op de vlucht, zoodra ze deze rendieren met de Samojeden in 't gezicht krygen, dat meenigmael zelf in de Stadt gebeurt: zoodat hier uit blykt dat de paerden een afschrik hebben van deze dieren en menschen. Deze rendieren loopen zoo gezwind, datze de paerden in snelheit overtreffen. Noit zienze naer gebaende wegen, loopende overal maer recht toe, naer de streek, daer hun voerman begeert te wezen; en stekende, wanneerze eenen snellen vaert hebben, het hooft zoo voor uit, dat de horens hun op het bovenlyf komen. Van zweeten wetenze niet: maer moede wordende hangt hun de tong ter zyden uit den mont; en verder verhit zynde hygenze als de honden. Tot het vangen van deze dieren gebruikt dit volk drie soorten van pylen. De eerste is gemaekt op de gemeene wyze voor met een punt: de tweede heeft twee punten: en de derde is voor scherp, hebbende de gedaente van een beitel, gelyk

[p. 36]

aen de verbeeldingen te zien is. Deze pylen noemenze als de Russen, Streli; gelyk ze een pyl Sterla, en eenen boogh Loeck noemen.

Alle deze dingen vernam ik uit de huisvrou van den Samojeed, die haren man vergezelschapte, terwyl ik bezig was met hem te schilderen. Zy was eene der fraeiste en aerdigste, die onder dit volk te vinden waren. Ik zocht ook haer gunst te winnen, om te gemakkelyker te vernemen naer al wat ik van deze natie weten wilde. Hier toe deed my grooten dienst een goede bak, gevult met brandewyn, drank, waer aen de vrouwen hier te lande zich zoo wel als de mannen zoo vol zuipen, datze in 't gaen waggelen en overhoop tuimelen. Dit gebeurde deze vrou ook, dewyl geen schaemte haer dat verbiet, dat den man geweldigh tot lachen verwekte. Zy rees egter weder op, en begon toen bitterlyk te weenen, en eenen vloedt van tranen te storten. Teweten in deze dronkenschap, (want dat verhaelde my de Juffrouw in 't huis, daer ik schilder-

[p. 37]

de) quam haer te binnen dat ze kinderloos was, hebbende vier kinderen, die ze ter werrelt gebragt had, verloren; gelyk dronke luiden dikwyls op het een of ander voorwerp vallen, daarze op blyven malen. Met haer op zekeren dagh in gesprek geraekt zynde, verhaeldeze my de gewoonte van de kinderen te begraven, dat zeltsaem toe gaet. Als kinderen, die nogh geen vleesch geproeft hebben (want dat gevenze hun niet, voordat ze een jaer out zyn, maer voeden hen zoo lang met de borst,) komen te sterven, windenze hen in doeken, en hangen hen in 't bosch aen een boom. Hunne zeden zyn voorts zeer vremt en verschillende van die van andere volkeren, waerom ik alle moeite aenwendde om'er zoo veel bericht van te krygen, als my mogelyk was. Als'er een kint geboren is, gevenze het aenstonts eenen naem naer den eersten, die by geval in hun tent komt, mensch of beest. Of gaenze uit, ze vernoemen het kint naer het eerste dat hun buiten de tent ontmoet, mensch, beest, of vogel: ook wel naer het geenze eerst in 't oogh krygen, een rivier, een boom, of iets anders, daer het gezicht op valt. De kinderen, die sterven, nadatze den ouderdom van een jaer bereikt hebben, leggenze tusschen eenige planken, en begraven hen zoo in d'aerde.

Indien deze menschen zich willen begeven in 't huwelyk, zienze naer eene vrou om, en handelen by maniere van koop met haer naeste bloetverwanten niet anders, dan wy gewoon zyn te doen, als wy een paert of os koopen. Dus geven zy voor een vrou twee, drie, of vier Rheen: welke beesten in 't gemeen geschat worden op 15 of 20 gulden^*. Zy betalen deze somme ook wel in gelt naer de voorwaerden, waer op de koop gesloten is. Op deze wyze nemenze zoo veele vrouwen, als zy onderhouden kunnen, hoewel men'er vint, die maer eene vrou begeren. Gebeurt het dat de aengenomen vrou hun niet behaegt, ze brengenze den vrienden, van wien ze gekogt is, weder t'huis, die ook gehouden zyn haer weder naer zich te nemen, mits dat de man alleenlyk mist de waerde, die hy daer voor betaelt heeft. Maer andere Samojeden, die zich langs de zee en in Sibirie^* onthouden, trouwen wel op gelyke wyze, maer verkoopen, als men my verhaelt heeft, hunne vrouwen, als ze hun niet langer aenstaen. Sterft onder hen de Vader of Moeder, zy begraven hen niet, maer houden hun gebeente altydt by zich. Ook heb ik uit ooggetuigen, dat ze hen tot hooge jaren gekomen, en uit dien hoofde onbequaem geworden tot den arbeit, in 't water verdrinken. Zyn'er mannen gestorven, zy graven een kuil in d'aerde, en leggen hen daer in, in hunne volle kleeding, zoo als zy die by hun leven gedragen hebben, en stoppen den kuil met aerde toe. Benevens hen hangenze aen eenen boom den boog, en pylkoker, ook een byl, een ketel, en al wat de overledenen in hun leven mogen gebruikt hebben. Op die wyze begravenze ook de vrouwen, zonder iet verder daer by te doen.

* 15 of 20 gulden: ongeveer het maandloon van een Hollandse ambachtsman of matroos in die tijd

* Sibirie: Siberië

[p. 38]

Aldus kennisse gekregen hebbende van deze zeden en gewoonte, werd ik begerig te weten hoe het met hunnen godsdienst stondt. Waerom ik verzelt van myne vrienden aen eenen Samojeed op zekeren dagh een goeden teug brandewyns gaf om hem met wat meerder openhartigheit te doen praten. Want dit volk is anderzins ingetogen en spaerzaem van woorden. My quam te binnen dat de heilige schrift getuigt, dat de heidenen, schoon de wet niet kennende, echter door de natuur de dingen der wet deden; en ik besloot hier uit dat deze menschen ook eenige verlichtinge in hun geweten hadden. Hier over dan gevraegt, antwoordde hy, dat hy nevens zyne lantsluiden geloofde dat'er een Hemel en Godt was, by hen genoemt Heyha, dat zoo veel is als Godtheit: datze vast stelden dat'er niets grooter nochte magtiger dan Godt was, en dat alles van hem afhing: Dat Adam de gemeene vader aller menschen is, van Godt geschapen of afkomstigh: dat Adam in den hemel is, maer zyn nazaet noch in den hemel noch in de helle: dat alle die goet zullen gedaen hebben komen zullen in eene plaets verhevener dan de hel, nochte van pynen weten, en in tegendeel eene hemelsche vreugde genieten. Zy dienen ook hunnen afgoden, bewyzen eerbiedigheid aen de Zon en Maen, en andere hemeltekenen, ook aen het een of ander beest, ofte vogel, na het hun in den zin komt, op hope van eenigen zegen daer door te ontfangen. Voor hunne afgoden stellen ze ook zeker yzer, waer aen ze verscheide stokjes hangen, ontrent zoo dik als het hecht van een mes, en een vinger lang, wezende puntigh aen het eene einde: waermede zy een menschen hooft willen verbeelden. Want ze steken daer eenige putjes in, die quansuis voor oogen, neus, en mont verstrekken. Deze houtjes bewindenze met een reepje Rheevel, en hangen daer een beere- of wolvetant, of andere snuistery, aen. Onder hen is iemant, dienze den naem geven van Sjaman of Koediesnick, houdende hem voor hunnen Priester, of liever Toveraer, en geloovende dat hy hun alle geluk en ongeluk kan voorzeggen: of zy uitgaende met een goeden vangst zullen wederkeeren: of iemant ziek zynde zal sterven of weder gezont worden, of wat des meer van dien aert is. Alsze uit hem begeeren te verstaen wat hun nakende is, komt hy by hen. Gekomen bindenze hem een strik van touw om den hals, en verstikken hem zoodanigh dat hy als doot ter aerde valt. Een goede wyl dus gelegen hebbende, begint hy zich weder te bewegen, en eindelyk geheel te bekomen. Wanneer hy zyne voorzeggingen in't werk stelt, loopt hem het bloet uit de wangen, dat ophout, als hy van hun scheit, en weder loopt, als hy by anderen komt, dien hy wat voorzeggen wil; gelyk my bevestigt is van luiden, die dat dikwyls gezien hebben. Deze toveraers hebben op hunne kleederen veele platte stukken yzer, ook ringen van dezelve stoffe, waer mede zy in het aenkomen een groot geraes verwekken. Die hier ontrent woonen hebben zulx niet, maer dragen voor hun aengezicht een net van yzerdraet, waer aen allerhande tanden van beesten hangen. Als zulk een Koediesnick gestorven is, bouwenze eene stellaedje van balken, die boven en rondom gesloten is,

[p. 39]

om bevryt te zyn van de wilde dieren. Hier leggen zy hem op gekleedt in zyn beste kleederen, en benevens hem zynen boogh, pylkoker, byl, en wat des meer is, bindende daerenboven aen de stellaedje een of twee Rheedieren, zoo hy die by zyn leven gehadt heeft, die ze dus van honger laten sterven, ten zy ze los raken: want dan zynze vry. De kennisse, die ik schepte uit luiden, die in deze streken bedreven waren, wert my nader bevestigt door een Russisch koopman, genaemt Michael Ostatiof, hierom in myne herberge door my verzogt: omdat ik wist dat hy by winter en zomer door Sibirie naer China gereist, en veertien jaren daer mede doorgebragt had. Hy was nu een man 60 jaren out, dogh gezont van kennis en oordeel. Dees verhaelde my dat de Samojeden zich wyt en zyt verspreiden tot aen de voornaemste rivieren in Sibirie, als Oby^*, Jienesee^*, Leena^*, en Amoer, die alle in den grooten Oceaen vloejen, zynde de laetst gemelde stroom de uiterste grens van den Czaer van Moskovie naer de zyde van China. Verder naer dien kant onthouden zy zich niet.

Op den 21 December drie uuren na middernagt vertrok ik met den heer Abraham Kinsius uit Archangel. Deze heer had by zich twee soldaten, hem toegevoegt, verzien daarenboven van Podwoden^*, dat is vrygeleide van paerden, waer voor echter de voerluiden een zekere somme voor zich trekken. Hy had by zich zes sleeden, waar by ik de myne voegde, latende myn goedt opkomen onder de pakkaedje^* van den heer Brants. Als men deze reize doen zal, moet men de Sleden daer toe t'Archangel koopen, dewyl de voerluiden maer hunne paerden leveren. Deze sleden zyn zodanigh gemaekt dat'er een mensch bequamelyk in leggen kan. Hier toe neemt men zyn eigen beddegoet mede, en verzorgt zich wel van bonte en andere dekens tot afkeeren der groote koude. Het agterste der slede wort overtrokken met matten, voorts bekleet met laken of jugt^*. Dan spreit men nogh een pels of dekkleet over de geheele slede, dat ook met laken of jugt beldeet wort, om vry te zyn van sneeu en regen. In deze rusting legt men op zyn bedt zonder de minste koude te gevoelen. Aldus gingen wy dagh en nacht voort, wordende elke slede van twee paerden getrokken, die alle 15 wurst^* (vyf wurst rekent men in een uur) voor versche verwisselt worden. Als de Russen zeggen Wersta, heeft men een wurst, tegenwoordigh gerekent 100 vademen lengte, zynde yder vadem drie Russische Arsiene, makende ruim drie Hollantse ellen^* uit. Alle 24 uren

* Oby: Ob

* Jienesee: Jenisej

* Leena: Lena

* Podwoden: postpaarden

* pakkaedje: bagage

* jugt: leer; oorspronkelijk Turko-Tataars woord voor leer van halfvolwassen runderen

* 15 wurst: 15 werst; ca. 16 km. Een werst is ongeveer 1067 meter

* drie Hollandse ellen: ca. 2 m

[p. 40]

quamen wy maar eens uit de slede, om wat te nuttigen, gelyk dat op deze reize gebruikelyk is.

Na het eten reden wy nogh 25 wurst tot Dwienitse, gelegen aan de rivier Dwienitse^*. Hier verstonden wy dat weinigh dagen te voren drie Russische Koopluiden, mede van Archangel komende, door 26 roovers waren overvallen, die hun alles hadden afgenomen. Een der roovers ontnam den voornaamsten der drie, aan wien ik kennis had, een zilver kruis, dat hy naar gewoonte van dezen lantaart op de borst had hangen; schoon d'andere roovers dit tegenspraken, als hebbende alle groote agting voor het kruis. Zelf deze schelm droeg'er een, dat hy zich van den hals af, en om des Koopmans hals deed, daar by voegende: Nu zyn wy broeders, hebbende onze kruissen met elkander verwisselt. Dit hoorende werden wy geslingert door verscheide gedachten, en na veel overlegs besloten echter naar geen gezelschap, dat van Archangel komen mogt, te wachten, maar zonder toeven voort te reizen, houdende tegen allen aanval ons geweer gereet.

In december naderde De Bruijn Moskou zonder moeilijkheden.

Wy quamen daer eindelyk des morgens ten 8 uren op den 4 der maent, en begaven ons in de Duitsche Slabode^* of Duitsche Vryheit, daer de meeste Koopluiden hunne wooningen hebben, schoon 'er ook eenigen in de stadt Moskow hun verblyf hebben. Ik begaf my aenstonts ten huize van Signr. Willem Gurtsen, tot wien my de voornoemde heer Brants den wegh van toegangh gebaent had. Deze woonde mede op deze plaets, zoodat hy ook dezen avont van Archangel gekomen zich in zyne gewoone

* Dwienitse: Dvina

* Duitsche Slabode: vreemdelingenwijk een aantal kilometers buiten Moskou gelegen (zie inleiding: ‘Cornelis de Bruijn ontmoet tsaar Peter’)

[p. 41]

woonstede ter ruste begaf. Des morgens daer aen wert hy bezogt van zyne Czaarse Majesteit, bestuwt van^* eenigen der voornaemste Ryxheeren, daer aengekomen met agt sleden, waer onder die van zyn Majesteit de slechtste in 't uiterlyk aenzien was. Het bezoek duurde twee volle uren, en gaf my dus goede gelegenheit van dien grooten Monarch voor d'eerste mael te zien.

Sedert het jaer 1649 heeft de Czaar van Moskovie zich aengewent kort voor het feest van drie Koningen, binnen de Stadt Moskow, en in de Duitsche Slabode een bezoek te geven aen zyne voornaemste vrienden, zoo wel luiden van overzee afkomstigh, als Heeren van Russie, en hen te vergasten onder de benaminge van te gaen slawaeien^*: op dien tydt verzelt van eenige Kneesen of Prinsen, en andere Grooten, zyne gunstelingen. Hier van wert nu in den jare 1702. een begin gemaekt op den 3 January, ouden styl^*. De eerste aenkomst was by den heer Brants, waer na toe zich vervoegden des morgens ten 9 uren wel ontrent 300 personen, ten deele daer door sleden, ten deele te paert gevoert. Hier toe waren de tafels te voren al in goede orde bereit, en vooraf gevult met veele lekkernyen, en koude spyzen, die kort daer na voor warme verwisselt werden. Men was vrolyk, en dronk lustigh om: tot dat zyn Majesteit ten 2 uren weder met al haer gezelschap vertrok, en zich begaf naer het huis van den heer Lups, daer het onthael niet minder was, en dien zelven avont nogh eenige andere heeren ging begroeten. Vervolgens schikte men zich tot de rust, waer toe verscheide huizen in tydts vervaerdigt waren. Den volgenden dag kreeg na verscheide bezoeken de Heer Resident vander Hulst ook zyn beurt. Deze Heer had reedts bestelt dat ik ten zynen huize komen zoude, en alreede met zyn Majesteit over my gesproken, volgens de aenbeveling aen hem gedaen door den Edelen Grootagtbaren Heere Nikolaes Witsen, Burgermeester en Raedt der Stadt Amsterdam. Ik werd geplaetst in een byzonder vertrek, of de gelegenheit zoo gunstigh mogt zyn, dat ik voor den Vorst quame te verschynen. Midd'lerwyl trad by geval Knees Troebetskooy in myn vertrek, die my niet kennende, en voor eenen vremdeling nemende, my in de Italiaensche tale toesprak, vragende of ik die verstond. Op het zeggen van ja scheen hy verheugt te zyn, en onderhielt my een wyl tydts met veel genoegen over het gewest van Italie, daer hy mede geweest was, en andere landen by my doorwandelt. Eindelyk van my scheidende begaf hy zich naer zyne Majesteit, die hy van myne tegenwoordigheit aenstonts

* bestuwt van: omringd door

* slawaeien: een nieuwjaarsvisite brengen; de onkosten van de gastheren voor de nieuwjaarsbezoeken van tsaar Peter werden volledig vergoed door de Russische regering.

* 3 January, ouden styl: 3 januari oude stijl; de Russische kalender liep enkele dagen achter ten opzichte van de Nederlandse. Tsaar Peter had de Russische tijdrekening al wel aangepast aan het westen, maar daarbij die van Engeland aangehouden. Dit systeem liep echter ook achter bij de Nederlandse tijdrekening.

[p. 42]

kennisse gaf. Zonder toeven quam de Vorst hier op met zyn gezelschap aen myn kamerdeur kloppen, en trat vervolgens binnen. Ik hier van niet verwittigt was eenighzins ontzet, maer hernam den moedt, en sprak zyn Majesteit met vrymoedige eerbiedenissen aen, dat haer vremt scheen voor te komen, vragende in't Hollantsch³: Hoe weet gy wie ik ben? en hoe komt gy my te kennen? Ik antwoordde dat ik te Londen gezien had eene Schildery zyner Majesteit naer het leven gedaen door den Ridder Godfrey Kneller⁴, welke beeltenis my nogh zeer wel in myn geheugen lagh. Het scheen of dit antwoort maer tamelyk wiert aengenomen: waerom ik daer by voegde dat ik het geluk hadde gehadt van zyne Majesteit te zien voorbygaen over het Hof naer den heer Brants. Welk zeggen meer ingang scheen te nemen by den Vorst, die hier op my vraegde wat Stadt myn geboorteplaets was, wie myne ouders, en ofze nogh in 't leven waren, en of ik nogh broeders en zusters in de werrelt had. Toen ik hier op geantwoort had, sprak zyn Majesteit van de eerste reize, door my gedaen, in wat jaer ik die begonnen, en wanneer geeindigt had, en op welk een wys ik heen en weder te rug gereist had. Voorts redeneerde hy in 't byzonder over Egipten, en de rivier den Nyl, ook over de Stadt Cayro, haere grootte, hoedanigh zy gebout was, en hoe het gelegen was met de meenigte der afgeslotene wyken van out Cayro, met Alexandrie, en andere plaetsen, voegende daer by dat hy wel wist dat'er nogh een plaets was genaemt Alexandrette: daer ik op antwoordde dat de laetst genoemde plaets als een haven was van Aleppo, en hoe verre zy daer van afgelegen was. Dit sprak de Vorst altemael uit in 't Hollantsch, en begeerde dat ik die tael met hem zou blyven spreken, betuigende my zeer wel te kunnen verstaen. Waer van hy ook goet bewys gaf, dewyl hy al wat ik gezegt had met zulle eene naeukeurigheit weder vertelde aen de Russische Heeren, die in zyn gevolg waren, dat de Resident en andere Hollantsche Heeren daer tegenwoordigh zich des niet genoegh konden verwonderen. Toen geboot hy my eeenigh gesprek te houden in de Italiaensche tale met den voornoemden Knees of Prins Troebetskooy, die dezelve tamelyk wel verstondt. Waer op hy met zyn gezelschap weder naer binnen tradt. Drie goede uren by den heer Resident met het uiterste genoegen gebleven zynde vertrok hy weder met zyn gansche gezelschap, om de overige van zyn toegedane vrienden in de Slabode een bezoek te geven, dat dezen avont een einde nam.

3 In zijn jeugd kwam de tsaar regelmatig bij Hollanders die in de Sloboda woonden. Door zijn contacten met onder andere Karsten Brant, van wie hij het zeilen en de basisbeginselen van het scheepsbouwen leerde, stak hij wat Nederlands op. Vaak ondertekende tsaar Peter brieven aan vertrouwelingen met ‘skiper Piter’ of ‘Piter’.

4 Godfried Kneller (1646-1723) schilderde tsaar Peter in opdracht van Willem III. Deze Duitse leerling van Rembrandt was diens hofschilder in Londen. Rond 1700 verbleef Cornelis de Bruijn voor zaken in Engeland. Zijn vriend en studiegenoot Robert Duval, die in dienst was bij Willem III, bracht hem mogelijk met Kneller in contact. Kneller schilderde het portret van De Bruijn. Naar dit schilderij is een gravure gemaakt die in zowel Klein Asia als Reizen over Moskovie werd opgenomen (zie afbeelding op p. 6).

[p. 43]

Den 11 daer aen volgende was'er groote vreugde over de verwinning door zyn Majesteits Wapenen op de Zweden behaelt⁵, daer wy zoo even van gesproken hebben. Daer wert een Vierwerk vertoont benevens het Slot op de basaer⁶, die byzonder laeg en tamelyk breet is: in welker midden het Vierwerk staende zich uitstrekte van het eene einde der plaets tot het ander. Naer de zyde van het Slot was opgeslagen een lange houte logie met glaze vensteren, waer in zyn Majesteit een maeltyt gaf aen de voornaemste Heeren van het Hof, en de buitenlantsche Gezanten daer tegenwoordigh, als den Heer Afgezant van Deenemarken, den Heer Resident, en verscheide Officieren, nevens eenigen van onze en andere overzeesche Koopluiden. Voor de Logie waren drie ryen takken als jonge boomen in den gront gezet tot beschaduwing ofte sieraedt. De maeltyt begon ten twee uren na den middagh, en 't Vierwerk ontrent ten 6 uren aengesteken, en ten 9 uren verteert. De verbeelding bestont uit drie groote hooge en breede schotten van planken, daer verscheide beeltenissen op stonden, die tegens de planken waren aengespykert, en met een bruine koleur overschildert. De tekening of omtrek van het Vierwerk was van eenen nieuwen vond, noit van my dus gezien. Op het middelste zag men ter rechter zyde den Tydt, wel tweemael zoo groot als 't leven, houdende in de rechterhant eenen zantlooper, in de slinke eenen palmtak, die van de Fortuin aen d'andere zyde staende ook met de hant wert gevat, met dit byschrift in Russische letteren: GODT ZY DAER VOOR GEDANKT. Op het ander ter slinke zyde naer de logie zyner Majesteit was afgebeelt de stam van eenen Boom, daer een Bever aen stont te byten met deze woorden: AENHOUDENDE ZAL HY HEM UITROEJEN. Op het derde ter andere zyde zag men den stam van eenen boom, waer uit een nieuwe tak voortquam: en daer benevens een stille zee, waer agter boven een halve zon te voorschyn quam, die aengesteken zynde rosagtigh van koleur was, waer boven deze spreuk stont: DE HOOP VERNIEUT.

Den 19 der maent stont 'er binnen Moskow een openbare straf te geschieden over zekere vrouwe van in de 50 jaren, die haren eigen man om 't leven gebragt had. Hier over wertze verwezen om levende in de aerde gedolven te worden tot aen de schouders toe. Ik begaf 'er my na toe, en vond haer dus half begraven staen, maer zeer fris

5 De overwinning op de Zweden was behaald ‘in Lyflant [...] in welken slagh [...] 4000 Zweden op de plaets gebleven waren, en eenige honderden gevangen.’ (Reizen over Moskovie 1711, 23). Het vond plaats na één van de eerste Russische successen: het afwenden van de Zweedse vloot bij Archangel, waar De Bruijn in het begin van zijn boek verslag van doet. Veldmaarschalk graaf Boris Sjeremetev was hiervoor verantwoordelijk. Volgens Zweedse bronnen verloren de Zweden 1000 van de 7000 man. De Russen zouden evenveel mannen verloren hebben op een leger van 8000 man.

6 Er werd een vuurwerk afgestoken naast het Kremlin op het huidige Rode Plein. De Tijd werd meestal afgebeeld als een oude, naakte man met een zandloper en een staf. Fortuin was vrouwe Fortuna, een Romeinse godin. Zij symboliseerde het gelukkige toeval.

[p. 44]

en wel gedaen. Zy had om het hooft en hals gewonden eenen witten doek, dien zy wat deed los maken, omdat hy'er wat te benaeut viel. Drie of vier soldaten bewaekten haer, die van wegen het gerecht gelast waren wel zorge te dragen, dat van niemant haer eenige spys of drank wierde toegebragt tot verlenging van haer leven. Die wilden, worpen op den gront voor den kuil, waer in zy bedolven stont, eenige kopykkes^* of stuivers. Waer voor zy met het buigen van 't hooft telkens dankbaerheit bewees. Zulk gelt wort gemeenlyk besteedt tot het koopen van eenige waskaersjes, aen te steken ter eere van den eenen of anderen heiligh, dien zy aenroepen, ten deele ook tot een kist voor hare begraving. Ik weet niet of de wachters zulke misdadigen niet somtyts onder de hant toelaten spyze te nuttigen, en een gedeelte der gegeve penningen naer zich stryken, dewyl zommige lang in 't leven blyven. Wat deze belangt, zy sterf den tweeden dagh nadat ik haer gezien had. Op den zelven dagh was nogh zeker man, ik weet niet om welk een misdaet, levendigh verbrant. Maer van de rechtsplegingen, hier te lande in gebruik, zullen wy hier na breeder spreken. Nu vervolg ik myn verhael naer orde des tydts.

Op den 26 stont de troustaetsie te geschieden van zekeren gunsteling des Czaers, genaemt Fielaet Prienewits Souskie, een Russischen edelman, en Kneesna Maria Surjovena Schorkofskaja, welker broeder in even groote waerdigheit als de bruidegom by den Czaer leefde, genaemt Knees Fedder Surewits Schorkofskaja. Tot deze bruiloft werden door last zyner Majesteit genoodigt de voornaemste Heeren en Mevrouwen van het Ryk, nevens de vremde Gezanten, en de meeste van onze en andere overzeesche Heeren en Vrouwen. Men gaf last aen alle de bruiloftsgasten, zoo wel vrouwen als mannen, dat ze zich in deze staetsie zouden hebben te kleeden volgens de oude manier van dit lant, d'een kostelyker dan d'ander, naer het bevel gegeven wert. Men hielt de bruiloft binnen de Duitsche Slabode, in het paleis van den heer Generael la Fort, onlangs overleden. Dit hof is een groot gebou van steen, daer men om zyne breette langs eenen wederzydschen trap ingaet. Het is geheel op zyn Italiaensch gesticht, verzien van deftige vertrekken, en een overschoone zael met fraeje tapyten behangen, waer in de bruiloft gehouden wert. Tot het vermeerderen der pragt was daer vooraf gebragt een meenigte van zilverwerk, en op een daer toe geschikte plaets ten toon gestelt. Men zag'er twee groote Luipaerts van enkel zilver, yder met een zilvere keten om den hals, waer aen ze bonden waren, houdende de voorste pooten op een zilver schilt. Nogh was'er een werreltkloot van de zelve stoffe vry groot, staende op de schouderen van eenen zilveren Atlas⁷, nevens groote zilvere kruiken, en ande-

* kopykkes: kopeken

7 Figuur uit de Griekse mythologie, die als straf voor het bestormen van de hemel de wereldbol moet dragen. Het is mogelijk dat het hier een gedeeltelijk verguld zilveren sierwijnvat betreft, omstreeks 1625 in het Duitse Augsburg door Emanuel Widemann gemaakt. Het is 75 cm hoog en maakte sinds 1651 deel uit van het bezit van tsaar Alexej, de vader van Peter.

[p. 45]

re vaten, waer van een gedeelte behoorde tot de schatkamer zyner Majesteit. De plaets om by een te komen tot het plegen der staetsie was geschikt binnen Moskow dicht by het Slot in twee voorname gebouwen, die tegens elkander overstonden. Met den morgenstont begaven zich de Czaer en alle de genoodigden daer na toe. In het eene gebou traden de mannen, in het andere de vrouwen. Het was ontrent tien uren, toen men van daer trok naer het Slot, in welx midden ik my geplaetst had om den trein^* te zien, en al den toestel^* te beschouwen, die om het schoone weder van dien dagh te aenzienelyker was. Vooraen reedt de Czaer, gezeten op een schoon zwart paert, en gekleet in kostelyke goude stof. De opperrok was met eenige figuren van verscheide koleuren doorwerkt. Op het hooft had hy een hooge ronde bonte muts, aen de beenen geele laerzen. Het paert was uittermaten kostelyk gemonteert, zynde het achterlyf bedekt met een zware goude schabrak^*. Onder aen beide de voorste pooten had het eenen zilveren ring vier vingeren breet. De deftigheit van zyn Majesteits persoon, die byzonder wel te paert zit, deed niet weinigh tot de heerlykheit van dit schouspel. En men zou inderdaet niets grooter nogh koninglyker kunnen bezichtigen.

Zyn Majesteit dus in het slot gekomen zynde zette zich daer om de volgenden in goede orde af te wachten, waer mede het vierde deel van een uur gespilt wert; terwyl hy zyn paert in 't wachten eenige karbetten^* deed maken. Hy was hier dicht by de poort Ewarits of Hofpoort, daer de vertrekkamers zyner Majesteit zyn. Boven welke zich in een groote opening onthielden de Princesse zuster zyner Majesteit^*, en de Czarietse of Keizerin met hare drie jonge Princessen, nagelatene kinderen van de laetst overleden Czaer^*, broeder zyner tegenwoordige Majesteit. Wanneer de Vorst die poort stont door te ryden, groetten hem alle de Princessen met groote eerbiedenisse, waer op de Monarch met gelyken eerbiet antwoorde. Toen de heeren dus paer aen paer aengereden quamen, zagmen eenige brandende lichten naderen, waer by vele dienaers te voet gingen. Hier op volgden nogh 60 paren te paert, op dezelve wyze gekleedt, alle voorname personen. Toen volgden de Goosten^*, onze Resident, en de overzeesche koopluiden, welker kleedinge en mutsen geheel van de vorige verschilden. Alle evenwel haddenze geele laerzen aen, maer gemeene platte mutsen. In 't gemeen waren ze zoo kostelyk niet uitgerust. Zy besloegen 17 paren: zoo dat de gemelde personen samen uitmaekten een getal van 204 menschen, waervan het grootste gedeelte heerlyk in den

* den trein: het verloop

* den toestel: de toebereidselen

* schabrak: zadelkleed; in het Russisch: sjabrak

* karbetten: capriolen

* de Princesse zuster zyner Majesteit: Natalja Alexejevna (1673-1716)

* de Czarietse ... overleden Czaer: Praskovaja Saltykova (1664-1723), met haar dochters Catharina (1691-1733), Anna (1693-1740) en Praskovaja (1694-1731), tsaar Ivan V (1666-1696)

* Goosten: geprivilegieerde Russische kooplieden

[p. 46]

dos was. Veele paerden hadden zilvere toomen, eenige ook zilvere ketens, ontrent twee vingers breet, en tamelyk dik, die van boven het hooft tot beneden den toom afhingen, zynde voor aen den zadel vast. Welke tuigen een aengenaem geluit voor d'ooren maekten. Andere weder hadden 'er van blek^*, plat, en als een keten geschakelt. Vervolgens quamen 5 sleden. [...]

Men reed dusdanigh voort door het slot, en een gedeelte der stadt tot aen de kerk Bogojastenja, of Christus verklaring, daer de trouw geschiedde, die door zyne Majesteit zelve, en velen van dit statigh gezelschap wert bygewoont. Myn gezicht in alles voldaen hebbende reed ik naer myn herbergh om my te spyzigen. Waerna ik my weder vervoegde op eene goede plaets in de Slabode, om al den sleep te zien ryden naer het huis daer de bruiloft stont gehouden te worden. Het was 3 uren na den middagh, eer het gantsche gezelschap gekomen was op de bestemde plaets, makende ontrent uit een getal van 500 personen, zoo mannen als vrouwen yder in een byzonder vertrek; daer d'een den ander niet zien kon. De Princes zuster zyner Majesteit en de Czarietse met hare drie jonge Princessen zaten benevens eenige Mevrouwen van 't Hof, aen eene byzondere tafel: ook de bruit met verscheide Mevrouwen. De zoo genoemde Keizerin^* zat alleen op een plaets, die met eenen verheven trap opging. Alle de andere vrouwen, zoo Russische als Duitsche, in een ander vertrek. De Musikanten werden gezet op een verhevene plaets, en lieten zich onder de vreugt hooren. Nadat men met den maeltydt, die Koninglyk was, eenige uren in alle vrolykheit had doorgebragt, werden de nieu gehuwde naer hunnen legerplaets geleit, die eenige schreden achter het huis op de rivier de Jouse^* was. Dit was een opgeslagen houte speelhuisje, waer in men tot dien einde een soort van een ledekant simpel en slegt^* genoegh bestelt hadt. [...]

Nu kan ik niet voorbygaen een voorval, dat veel tot de vreugt deed. De bruidegom was gezeten op eene zeer schoonen hengst: een der andere Grooten op een deftige merry, die beide hier toe bestelt waren, omdat men wist dat ze togtigh waren. De hengst besprong wel haest de merry, waer van de ruiter zich schielyk ontsloeg, dogh de bruigom bleef in zyn volle postuur op den bespringer zitten, totdat die zyn werk gedaen had met gewenschte uitkomst. Waer op onder ons alle een geweldigh lacchen ontstont. [...]

Op den laetsten, dat is derden dagh, was vastgestelt dat elk zou verschynen in Duitsche kleederen. Waer op dan alle mannen en vrouwen van gewaed veranderden, uitgezeit eenige weinige Russische Mevrouwen, die haer gewaed behielden. Hier op ging elk in 't byzonder in het Bruiloftshuis, zonder daer weder, als op den vorigen dagh, uit te gaen. Toen werden ook de mannen en vrouwen te gelyk aengezet aen

* blek: blik

* zoo genoemde Keizerin: Marta Apraxina, de weduwe van tsaar Fjodor III

* Jouse: Jaoeza

* slegt: eenvoudig, onopgesmukt

[p. 47]

eene en zelve tafel, evenals in ons lant de wyze is, en na den maeltydt lustigh gedanst en gesprongen tot veel genoegen zyner Majesteit, en van alle de genoodigden. Dus nam deze Bruiloft, die ik, om de ongewoonheit der zake, wel in het breede heb willen beschryven, met groot genoegen een einde ontrent middernacht. [...]

Op den vierden der maent wert ik met een slede afgehaelt om te komen by zyne Majesteit in het hof van den Heer Alexander Danielewits die Mensikof, groot gunsteling van den Vorst; voerende dit hof den naem van Semeunostkie^* naer het dorp daer dicht by gelegen, ontrent een half uur van de Slabode. Hier komende vonde ik zyne Majesteit bezig met het beproeven eeniger brantspuiten⁸, nu eerst uit Hollant aengekomen, die goedt bevonden werden. De Vorst hier op binnen willende treden deed my tot hem naderen. En my aensprekende, Gy hebt, zeide hy, veel in de werrelt gezien. Maer of gy oit hebt gezien, dat ik u vertoonen zal, weet ik niet. Hier op gebood hy zekeren armen Rus, hier toe ontboden, zynen rok te openen. Ik schrikte op het gezicht. Want aen zyn lichaem zag men een uitwas in de gedaente van eenen darm, ontrent een hant breet lang, en vier vingeren in de rondte dik, staende drie vingers breet recht boven den navel. Deze elendige loost hier uit alle spyzen, die hy nuttigt, dat nu reets 9 jaren geduurt heeft. Dit ongeval had hy gekregen door de quetsuur van een mes, waer door de weg, dien de spys nemen moet, zodanigh geraekt was, dat daer noit sedert heelen aen geweest is. Het was een man van 35 jaren. Ik betuigde den Vorst myne verwondering, en dat ik iets diergelyks wel noit gezien had, maer eenen man kende, die alle de spyze, als die verteert was, weder door den mont loozen most. De Vorst hoorde ook dit exempel met verwondering aen, en om my dit ongeval des armen mans nader te ontdekken, deed met de hant de verteerde spyze daer uit drukken: Hier na werd ik met drank ververscht: en na een gesprek van twee uren vertrok zyn Majesteit. Toen naderde my de Heer Alexander, en gaf my te kennen dat zyn Vorst, wetende dat ik bedreven was in de schilderkunst, begeerde dat ik de drie jonge Princessen zoude schilderen, nagelate dogters van zynen Broeder Czaer Ivan Alexewits, die, zoo lang hy in 't leven was, met den tegenwoordigen Czaer regeerde, en in den jare 1696 den 29 January der werrelt overleed. Dit was, zeide hy, wel de voornaemste reden, waerom ik te hove gehaelt was. Hier toe wel genegen zynde reed ik met den gemelden heer, om de Princessen voor af eens te gaen bezien, naer het hof der Keizerinne, hare moeder, een uur van Moskou gelegen, een vermakelyke lustplaets zyner Majesteit, ge-

* Semeunostkie: Semjonovskoje

8 Tijdens zijn gezantschapsreis had tsaar Peter de brandspuit, een uitvinding van Jan van der Heyden, in werking gezien. Hij was er zo enthousiast over, dat hij er tien bestelde. Branden kwamen in Moskou, met zijn vele houten gebouwen en huizen, veel voor. Tsaar Peter had enkele mannen in dienst die hem moesten waarschuwen wanneer er brand was. De tsaar hielp dan zelf mee de brand te blussen.

[p. 48]

naemt Ismeilhoff^*. Voor de Keizerinne gebragt wert ik aenstonts van hare Majesteit gevraegt of ik de Russische tael verstont. Waer op de Heer Alexander het woort nemende haer te kennen gaf, dat ik daer in onbedreven was, en verder eenigh gesprek met haer hielt. Hier op deed de Vorstin een zilver schaeltje met brandewyn vullen, nam het in haer hand, en gaf het voort den heer Alexander over. Hy ledigde het, en gaf het weder aen de staetjuffer. Het wert ten tweeden mael gevult, en my op de zelve wyze door de Keizerin toegereikt. Ik ledigde het op myn beurt. Waer op wy elk uit de hant der Keizerin een glas wyns ontfingen, en na weinig tyts ook van elke der drie jonge Princessen daer tegenwoordigh. Hier op wert 'er een groot glas met bier gevult en der Vorstinne weder overgegeven, die het den heer Alexander in handen gaf. Hy dronk daer een weinigh uit, en reikte het aen de staetjuffer weder over. Deze schonk het weder vol, en gaf het aen de Vorstinne, uit welker handen ik het weder ontfing, en daer even den mont aen gezet hebbende, de schenkster weder overgaf. Want naer de zeden van dit hof zou het uitdrinken van een bierglas, dat op het laetst gegeven wort, luttel hoffelyk zyn. Toen voerde ik met den heer Alexander eenige redenen wegens het maken der schilderyen, dewyl hy de Hollantse tael redelyk wel verstont, en maekte my gereedt om afscheit te nemen. Hier op gaf ons de Keizerin hare rechterhant te kussen, en na haer ook alle drie de Princessen, dat de grootste eerbewyzing is, die men hier kan ontfangen. Van daer vertrokken keerde ik den zelven avont in myne herberg. Na eenige dagen wert in het gemelde hof van den heer Alexander de bruiloft gehouden van zekeren bedienden van den Czaer, die zelf tegenwoordig was, nevens den Czaersen Prins, oom zyner Majesteit^*, met veele voorname Russische Heeren en vrouwen, ook veele Engelsche en Hollantse Koopluiden, en Duitse Jufferen. De tafel was gestelt in de groote zael, loopende met eenen krommen elleboogh. Aen de eene zyde zat zyne Majesteit met de Russische Heeren: alle de Mevrouwen tegen elkander over. In het midden der zale zaten aen eene ronde tafel de Czaerse Prins, de Heer Alexander, de Engelsche en Hollantsche Koopluiden, waer onder ik ook gerekent wert. Na dat wy deftigh onthaelt waeren, werden de tafels wechgenomen, en lustigh op de Poolsche wyze gedanst, zittende de speelluiden aen een zyde, die zich zeer vermakelyk lieten hooren. [...]

Op den 5 van Maert had ik het geluk van ter maeltydt te zyn by zyne Majesteit op Probrosensko^*, de gewoone verblyfplaets van dien vorst. Hy voerde my na den middagh met zich naer het Hof der Keizerinne, om de Afbeeldingen der drie Princessen,

* Ismeilhoff: Izmajlov, een paleis bestaande uit diverse gebouwen, met vijvers, waar tsaar Peter het zeilen leerde van Frans Timmerman en Karsten Brant. Het houten woongedeelte bestaat niet meer.

* den Czaersen Prins oom zyner Majesteit: Lev Narysjkin

* Probrosensko: Preobrazjenskoje; houten paleis aan de rivier de Jazoeza dat de vader van Peter, tsaar Alexej, in 1657 had laten bouwen. Hier speelde Peter met zijn regimenten oorlogje. Tegenwoordig bestaat het paleis niet meer.

[p. 49]

door my middlerwyl begonnen, te bezichtigen. Ondertusschen had hy veel gesprek met de Keizerinne over de reizen door my gedaen. Den 11 der maent begaf hy zich met eenigen grooten naer het huis van den heer Brants, en bezagh daer in myn kamer de schilderyen, die ik t'Archangel gemaekt had, waer over hy zeer veel genoegen nam. Onder het praten geviel dat zyne Majesteit sprak van eenige stukken kanon, waer op men meende dat het wapen stont der Republyk van Genua, verbeeldende, als dat van Venetie, eenen leeu, die met den voorsten poot een boek hout. Maer deze stukken door ouderdom gesleten zynde, was het wapen daer op zoo verduistert dat men twyffelen mogt of het een leeu of eenigh ander dier ware. Den Vorst beving hier op een lust om'er een gezicht af te gaen nemen, en daer toe het gantsche gezelschap met zich te voeren. Waer toe de byeenkomst bestelt wert op het Hof van den heer Alexander. Zoodra zyne Majesteit daer verscheenen was, wert yder van het gezelschap, bestaende meest in eenige voorname overzeesche koopluiden, daer hy veel van hiel, door zynen last, van den heer Alexander beschonken met eenen gouden gedenkpenning⁹, waer op de Vorst verbeelt was, dragende eenen lauwerkrans op 't hooft: staende in den rand, in Russische Karakters getekent: PETER ALEXEWITS, GROOT CZAER VAN GEHEEL RUSLANT. Aen de andere zyden stonden twee Arenden met het jaergetal 1702 den 1 February.

Nadat wy hier alle prachtig waren onthaelt, reden wy naer het hof zyner Majesteit te Probrosensko: schoon het zoo zeer niet wort gerekent voor een hof, als wel de woonplaets van den Kapitein, die nogh van zynen Majesteit geen hooger Karakter gekregen had: gelyk zyne Majesteit zelve hier ontrent geen hoger titel voeren wil.

Het legt een groot half uur van de stadt, niet wyt van 't hof van den heer Alexander. Hier was dan de Artilleryplaets van het lyfregement zyner Majesteit; daer wy de drie stukken, daer van gesproken is, bezagen, en hoe afgesleten zy waren, genoeg bemerkten dat'er een leeu op stondt. Zy waren kort en naer het fatsoen van mortieren gemaekt. Dogh ik kon, wat moeite ik ook aenwendde, niet recht te weten komen, hoe de Russen in vorige tijden daer aen gekomen waren.

Terwyl wy de gezeide stukken geschut bezichtigden, was'er orde gestelt tot ryden naer buiten, naer een dorp van den heer Alexander, genaemt Alexcejeskie^*, by Lemuenefskie^*, 12 wurst van Moskow gelegen, daer de gemelde heer een deftigh lusthuis by de rivier Jouse had doen bouwen. Het is een zeer vermakelyke oort, verzien van overschoone Vyvers, krielende van de voornaemste visschen. Onder al het gene my ver-

9 Op de ene kant van de penning staat tsaar Peter in profiel afgebeeld, op de andere kant een adelaar met twee koppen. Deze penning is geslagen naar aanleiding van de overwinning van Rusland, in 1702, op Zweden in Lijfland. Hij werd in zilver uitgereikt aan alle manschappen, de gouden waren bestemd voor de officieren.

* Alexcejeskie: Alexejeskie

* Lemuenefskie: mogelijk Semeunevskie

[p. 50]

wonderens waerdigh voorquam, was de Stal wel voornamentlyk, deftig en ruim, van hout, even als het huis, opgebout. Ik telde daer in ontrent vyftigh paerden, van welke eenige by uitnementheit schoon waren. Op onze aenkomst vonden wy hier reets een gezelschap van Duitsche Jufferen, die op zyn Majesteits begeren zich hier naer toe begeven hadden, om het genot eeniger vrolyke maeltyden te hebben. Het gezelschap der mannen bestont in den Heer Resident, drie Engelsche Heeren, en andere luiden van onze Natie, die tien sterk waren, behalven dat'er eenige weinige Russische Heeren by waren. De vrouwen waren 13. in getal, en onder haer maer eene jonge Russische Jonkvrou, die de zuster was van den heer Alexander. Wy werden daer wel ontfangen, en dien avont zeer deftigh met vleesch en vis gespyst. Hier toe waren in een ruime Zael twee tafels aengerecht, eene lange, gestelt aen de zyde der Zael, waer aen zyn Majesteit zat met verscheide Heeren, en aen de overzyde al de Jufferschap benevens elkander, en eene ronde, die in 't midden gestelt was. Hier aen zaten de Engelsche, en meeste Duitsche, of liever Hollantse Heeren. Den avont doorgebragt hebbende begaf zich elk naer zyn rustplaets; uitgezeit dat de overzeesche vrienden alle binnen een en zelve vertrek nogh eenige uren vrolyk waren, zynde de Russische Heeren, gelyk ook de Juffrouwen, in andere vertrekken. Den volgenden dagh was het onthael weder Koninglyk, en vloeide over van alle vleesch- en vischgerechten. Om de vreugt te wekken waren de Speelluiden geplaetst aen de eene zyde der Zael, die zich ondertusschen vermakelyk lieten hooren met Violen, Bassen, Trompetten, Schuiftrompetten, Kornetten, Fluiten, en wat meer gebruikelyk is, even als in onze landen. De maeltydt geeindigt, en de tafels wechgenomen zynde, wert'er lustigh gedanst op de Poolsche wyze tot groot genoegen zyner Majesteit, die lustig vrolyk was; dat aenleiding gaf tot aenrechten van verscheide aerdigheden en kluchten, waer by de drank niet vergeten wert, totdat het eindelyk laet geworden zynde, yder zich ter ruste begaf, om den volgenden dagh de vreugt te hervatten. Het geschiedde ook met het zelve vermaek en genoegen, zonder dat ik weet dat'er iemant overladen van den drank was. Weinigh uren daerna reden wy wel vernoegt van daer, en yder begaf zich naer zyne eige woonstede.

Middlerwylen wert my vergunt de afbeeldingen der drie Princessen, die ik zoo groot als het leven op doek gebragt had, in myn herberg te voeren, en die verder op te maken. Ook had de Czaer my verscheide malen bevolen die op het spoedigste ten einde te brengen, dewyl ze mosten verzonden worden, zonder dat ik evenwel wist waer heen. Ik ruste dan niet voor dat de Schilderyen voltrokken waren, zynde de Princessen volgens den gegeven last geschildert in Duitsche kleeding, dieze, alsze in het openbaer te voorschyn komen, gewoon zyn te dragen, uitgezeit dat het hooftsieraedt aen myne keure gelaten wert, dat ik dan op zyn antyks afmaelde.

Om nu eene afbeeldinge te geven van de Czarietse of Keizerinne, genaemt Paraskowya Feodorofna, zy is wat zwaerlyvigh, dat haer echter niet misstaet om de goede

[p. 51]

talie^* des lichaems. Men magh zeggen datze fraei is, goedaerdigh van inborst en vriendelyk van wezen, waer mede ook haer bedryf overeenkomt. Zy is ontrent dertig jaren out, en in blakende gunst by zyne Majesteit, wiens zoon de Prins Alexey Petrowitz meenigmael by haer komt om eenig vermaek te nemen met de jonge Princessen. De oudste van deze is genaemt Katharina Iwanoffna, zynde 12 jaren out. De tweede Anna Iwanoffna, 10; en de jongste Paraskowya Iwanoffna, 8 jaren. Alle zynze zeer wel gemaekt. De middelste is blont, schoon en blank van verwe. De andere twee fraeie bruinetten. Inzonderheit munt de jongste uit in vrolykheit van wezen en inborst, beleeftheit en minzaemheit; met welke twee deugden de andere ook rykelyk begaeft zyn. De heusheden^*, die ik hier zynde om myn werk ten einde te brengen genoot, waren ongemeen. Des morgens wert my dagh op dagh drank nevens andere ververschingen aengeboden. Des middags werd ik'er veeltyts ter tafel genoodigt, wordende niet tegenstaende de vastendagen altydt zoo wel vleesch als visch opgedist, dat my vremt voorquam. Door den dagh ook volop van Wyn en Bier, als my des gelustte. Zoodat ik niet kan gelooven dat een byzonder persoon in eenige Landen, byzonder in Hoven van zoo groote Personaedjen, dergelyke beleeftheden zoude ontmoeten. Waerom ik my aen dit Hof hier voor in alle deelen verplicht vind. Dien tydt nam ik

* talie: taille

* heusheden: vriendelijkheden

[p. 52]

daerom te meer waer om aen zyne Majesteit aen te bieden een exemplaer myner Reisbeschryvinge, dat ik tot dien einde fraei gebonden met my genomen had¹⁰: hebbende reeds zoo veel berichts ontfangen, dat my geen twyffel overschoot, of het zoude den Vorst aengenaem zyn, die het van my op Probrosensko ontfing.

Den 29. Maert nam hy zyn vermaek met eenige sloepen op de Moskowse beek, varende tegen stroom tot 3. of 4. wurst van de brug af by het Slot. Van waer hy wederkerende door de gemelde brug met byzondere snelheit den stroom quam afzakken, tot 3. of 4. wurst naer beneden. Toen keerde hy weder naer de brug: daer hy door den heer Alexander ontfangen, en nevens eenige Engelsche Heeren en luiden van onze Natie onthaelt wert. Hier wert weder boven Vasten boven al Vleesch en Visch aengedist ter keure der gasten, dien volkome vryheit vergunt wert van te kiezen wat hun beliefde. Maer de Vorst zelf en alle die by hem aenzaten namen het Vleesch voor hun spys.

Nu ging de maent April in met zulk een dooiend weder, dat men in weinig dagen geen ys meer vernam: wassende het water door deze schielyke ontlating, die dagh en nagt duurde, tot zulk een hoogte, als by menschen geheugen noit was gezien. Dit was oirzaek dat eenige molens aen de rivier Jouse gelegen veel schade leden, en verscheide Vyvers en Landeryen achter de huizen in de laegte door het water overstroomt werden. De wegen ook, gelyk gemeenlyk na het Wintersaizoen de sneeu aen 't smelten rakende dit ongemak veroirzaekt, waren zoo gestelt, ingezonderheit in de Duitsche Slabode, dat de Paerden tot den buik toe door 't slyk gingen. Het welk de Vorst vernemende liet hy de Slabode zuiveren, en middelen in 't werk stellen, waer door al het slyk en vuiligheit wert wechgeweert.

Den 5 dezer maent ontrent 6 uren in den morgenstont ontstont'er brant in de Slabode in een huis van eenen onzer lantsluiden. De Vorst was zonder toeven daer aenstonts in persoon tegenwoordigh, en gaf de noodige orde om het vier te doen blussen: gelyk zyne Majesteit voor gewoonte heeft altyt tegenwoordigh te zyn ter plaetse daer brant ontstaet: waerom altydt gestadige wacht by de hant is, om alle uren van den nagt, als zulk onheil voorkomt, daer van kennisse te geven.

Op dezen dagh wert hier geviert het Feest van Pascha niet zonder groote vreugde der Russen, niet alleen om den gewenschten tydt van Christus opstandinge, maer ook

10 De Bruijn had zijn Klein Asia prachtig laten inbinden met de bedoeling het aan de tsaar te geven. In die tijd werden veel boeken zonder band verkocht. De koper van het boek liet de katernen bij een binder tot een boek inbinden. Een goedkope manier was een perkamenten rug en papier op de platten van het boek. De hele band van perkament kostte wat meer geld. Wie een prachtband wilde, kon kiezen uit diverse soorten leer, en dat laten bestempelen met gouden stempels. Het papier werd op de snede verguld, soms geciseleerd, en de schutbladen van sierpapier voorzien. Als het boek prenten bevatte, dan werden die wel eens ingekleurd. De Bruijn wist dat verschillende kopers van zijn Klein Asia de prenten hadden laten inkleuren.

[p. 53]

omdat de lange vastentydt dan een einde neemt. In den nagt, die voor dit Feest gaet, hoort men gestadigh het luiden der klokken: gelyk ook op den Feestdag zelf, en ook den dagh die daer aen volgt. Dan beginnenze aen elkander Paescheiers uit te deelen, en houden dat wel veertien dagen aen een gaende. Dit is algemeen by grooten en kleenen, ouden en jongen: dragende yder geverfde eiers by zich om ze anderen te geven. Men ziet ook op de straten en wegen veele Eierkramers zitten, die dezelve gekookt en beschildert verkoopen. Gemeenlyk zynze als een blaeuwe pruim: eenige ook sierlyk van groene en witte verwe verheven opgemaekt. Men vint'er ook zoo fraei gemaekt en beschildert, dat'er wel twee of drie Ryxdalers voor worden betaelt. Op eenige staen deze woorden: CHRISTOS WOS CHREST; dat betekent, CHRISTUS IS OPGESTAEN. Deze eiers worden by voornaeme luiden in hunne huizen met voordagt gereet gehouden, om die over te geven aen die hen komen begroeten. Zy kussen elkander voor den mont, en die het ei overgeeft, voegt'er deze woorden by: CHRISTOS WOS CHREST: CHRISTUS IS OPGESTAEN. Waer op hy, die het ei ontfangt, antwoort: WOISTINO WOS CHREST. dat is: HY IS WAERLYK OPGESTAEN. Luiden van minderen rang geven op de straten, als zy elkander ontmoeten, deze eiers over op de wyze als gezegt is: en niemand weigert oit die aen te nemen, of hy hoogh of laeg van staet, man of vrou is. Ook brengen alle de dienstboden van het huis zoodanige eiers in de kamer, daer hun volk is, om hier door een praesnik of feestpenning te erlangen: gelyk men my gemeenlyk twaelf of veertien daer van bragt, en daer onder eenige, die van het vrouvolk sierlyk toegemaekt waren. In vorige tyden maekte men vry veel werk van deze eiergiften: maer tegenwoordigh, gelyk het met vele dingen gaet, heeft het zoo veel aenziens niet meer. Hoewel by het leven van dezen Czaer nogh in gebruik is geweest dat de voornaemste Russische Heeren, en overzeesche Koopluiden, hem een gelukkig Paeschfeest gingen toewenschen. Waer voor yder dan zulk een geverft ei uit handen zyner Majesteit ontfing. Nu is dat geheel in onbruik.

Den negenden dezer maent nam de Vorst weder zyn vermaek in zich op de Moskowse rivier^* te laten roejen, waer toe eenige sloepen vervaerdigt waren. Alle de roejers zoo van zyne Majesteit, als van zyne zuster de Princesse, waren bekleet met een wit hemde, naer onze wyze gemaekt, en van voren met kant bezet: hebbende alle de overzeesche Koopluiden des daegs te voren bevel ontfangen van een paer dezer hemden te bezorgen. Op elke sloep stonden twee kleene masten, waer aen de zeilen, als de wint diende, eenige malen werden opgehaelt. Nu geschiedde dit in 't afkomen van de rivier, te weten van de Lustplaets van den Generael Veltmaerschalk Bories Petrowits Seremetof, gelegen een weinig buiten Moskow, aen de gemelde rivier, tegen over de beroemde plaets zyner Majesteit, die den naem voert van Worobjowegoro^*. Deze Velto-

* Moskowse rivier: Moskva

* Worobjowegoro: Mussenberg of later Leninheuvels

[p. 54]

verste had zyne Majesteit en het aenwezende gezelschap den vorigen dagh reets ontfangen en onthaelt: de Vorst ook daer eene nachtruste genomen. Het gezelschap bestont uit den Czaersen Prins, de zuster zyner Majesteit, verzelt van drie of vier Russische Mevrouwen, veele voorname Grooten van het Ryk, Staetdienaren en anderen; den heer Resident en eenige overzeesche Koopluiden. Waer by nogh quamen vyftien of zestien Duitsche Jonkvrouwen. Voor dit Lusthuis lagen alle sloepen gereet, die ontrent veertigh in getal waren, elk bemant met tien of twaelf roejers. Zyne Majesteit met al het gezelschap daer in getreden zynde quam met uitnemende snelheit de rivier afzakken, en de brug voorby varen. Van daer voer men voort naer Kolomnensko^*, een groote Lustplaets zyner Majesteit, te water 20, dogh te lant maer 7 wurst van Moskow afgelegen. Men quam daer aen des avonts ontrent 7 uren, en vont'er een avontmael koninglyk aengerecht: gelyk ook de volgende dagh het onthael hervat wert, niet zonder het gespeel der muzikanten. Dog men scheidde ten drie uren na den middagh, en reet in Karossen en Kalessen^*, ook te paert, weder te rugh. Den dagh daer aen onthaelde de Heer Brants den Vorst in gezelschap van den Hollantsen Resident, en andere Hollantse en Engelsche Heeren. De vreugde was daer overvloedigh: zoo dat zyne Majesteit eerst ten 11, en de laetste vrienden ten 2 uren na middernagt van daer gingen.

Den 19 der maent ontfing ik last van zyne Majesteit om de drie afbeeldingen, nu voltrokken, te brengen op het Hof by de Keizerinne, om van haer bezichtigt te worden. Ik ging dan derwaert met den zwager van den heer Alexander^*. De Vorstin was wat onpasselyk, en hielt het bedde, zoodat ik voor het ledekant de stukken vertoonde. Zy haer genoegen daer aen gezien hebbende gaf my met dankzegging met eige hant een vereering van gout, en gunde my de eere van haer de hant te kussen. Zy vraegde my of ik nogh eenigen tydt dagt te blyven, op dat de Princessen nogh eens door my mogten geschildert worden. Waer op als ik geantwoort had, gaf eene der Princessen ons een gulden schaeltie met brandewyn over. Toen een glas wyns: en daer mede kregen wy ons afscheit. De Schilderyen bragt ik toen naer het Hof van den heer Alexander, daer ik ze oprolde, om te kunnen verzonden worden^*. Dezen nagt vertrok zyn Majesteit naer Archangel^*, verzelt van de navolgende personen: den heer Alexan-

* Kolomnensko: Kolomenskoje; een landgoed waar tsaar Alexej een paleis had laten bouwen. De eerste drie en een half jaar van zijn leven bracht Peter hier door. Het houten paleis bestaat niet meer.

* Karossen en Kalessen: rijtuigen; een karos is een rijtuig, met een vaste leren kap. Een kales of calèche is een vierwielige koets, met of zonder kap.

* den zwager van den heer Alexander: vermoedelijk Alexej Golovin

* oprolde, om te kunnen verzonden worden: oprolde, zodat ze verzonden konden worden; deze portretten werden verstuurd naar mogelijke huwelijkskandidaten, waarschijnlijk naar Duitse hoven.

* vertrok zyn Majesteit naer Archangel: vertrok tsaar Peter naar Archangel; de Zweden wilden in de zomer van 1702 een grote aanval op Archangel ondernemen, maar de informatie omtrent hun plannen werd onderschept. Tsaar Peter besloot zelf naar Archangel te gaan om er zeker van te zijn dat zijn enige haven behouden bleef. De reis duurde dertig dagen. Behalve bovengenoemde heren nam de tsaar zijn zoon Alexej en 4000 soldaten mee. De Zweedse vloot liet op zich wachten, en kwam uiteindelijk helemaal niet naar Archangel.

[p. 55]

der: den Patriarch Mekite Moysewits Sotof, groot Zegelbewaerder: den heer Fedder Alexewits Golowin, eersten Minister van Staet: den heer Gabriel Ivanowits Gollofkiem: Knees Gregori Grigoiewits Ronodanofskie: Bojaer: Knees Juerje Juerjewits Troebetskoy: en den Stolnik, of tafeldienaer zyner Majesteit.

Ondertussen werden alle toebereidselen gemaekt om de wegen in de Slabode te zuiveren, waer aen men den 26 der maent begon te arbeiden. Het slyk wert vast aen de zyden der straten gelegt, om naderhant wech gevoert te worden. Waer toe twee mannen van de Duitse natien tot opzieners werden verkoren: die het werk zoodanig bevorderen, dat het grootste gedeelte deze week zoo verre gezuivert was, dat men de straten betreden kon.

Den 3 mei verstont men door brieven van Archangel dat daer met den ysgang zulk hoogh water geweest was, als by geene geheugenisse van menschen gezien was: waer door veel schade veroirzaekt was. De meeste huizen by het Fort Novo Dwinke werden wechgespoelt. De werf van zyn Majesteits Scheepsbouwery liep zodanigh onder, dat al het hout vlot wert, en wechdreef. Een Schip op stapel staende wert rontom gedraeit. Ook eenige vaertuigen voor de Stadt leggende raekten tot op de brug voor de Palaet^* der Koopluiden. Daerenboven nam het water zynen gang tot op eenige Hoven binnen de Stadt.

Den volgenden dagh begon men de aerde van de Slabode wech te voeren, hebbende een yder vryheit van die op zyne eige kosten van daer te halen, en naer zyne hoven te brengen, om het lant te hoogen, of elders aen te leggen. Om het werk dezer zuivering ook nogh meer aen te zetten wert een byeenkomst aengelegt by de Duitsche natie in de Slabode op het Heerenlogement, een huis zeer vermakelyk om zyn uitzicht, en den fraeien tuin, die daer achter is. Hier verkoor men nogh twee andere personen by de twee voorgaende, om mede tot opzieners te strekken van het begonnen werk, en het bewint te hebben over alles dat hier ontrent gedaen diende. Deze verkiezing geschiedde met meerderheit van stemmen, zynde op een byzonder briefje geschreven de naem van den persoon, dien yder daer toe verkiezen wilde. By deze werden nogh verkoren agt personen, die tot bystanders zouden strekken, en des noodt zynde, de anderen de helpende hant bieden, met volmagt van alles uit te voeren, dat hun oorbaer zoude toeschynen.

Op den 9 der maent, feestdagh van S. Nikolaes, verstonden wy uit brieven van den 28 der voorlede maent uit het vaderlant afgezonden, de doot van den doorluchtigen Vorst Willem den derden, Koning van Engelant^*, na eene ziekte van vier dagen der werrelt overleden: een tyding, die groote ontsteltenisse baerde onder de overzeesche

* palaet: paleis, uit het Russische palaty

* de doot ... Koning van Engelant: de dood van Willem van Oranje; hij overleed op 19 maart 1702

[p. 56]

luiden, byzonderlyk onze lantgenooten, die de deugden des weergaloozen Konings kenden en waerdeerden. Waerom zy ook alle den rou voor den tydt van zes weken hier over aennamen.

Den 19 der maent kregen wy weder brieven uit het vaderlant, en daer mede bericht, hoe daer een groote watervloet was geweest, waer door eenige plaetsen ondergelopen, en veel menschen verdronken waren. Met eenen, hoe Keizersweert door de Bontgenooten¹¹ belegert was.

Den 21 wert hier geviert de feestdagh Wolla-diemerskaia Bogarodiessa: aen welke Stadt men hier vertelt dat de beeltenis der maegt Maria zou vertoont zyn. Welke gedachtenis daerom hier geviert wert op elke plaets, in een daer toe gestelde Kerk. Dit geschiet altyt op donderdagh voor Pinxteren, by de Russen genaemt Secmick. Op dien dagh vervoegen zich zekere Priesterlyke personen naer den kuil of put, waer in de menschen geworpen zyn, die op de wegen of elders vermoort zyn: ook die door het Gerecht zyn ter doot gebracht, waer van wy te voren reets iets gezegt hebben. Deze putten (want daer zyn'er ontrent Moskow 3 of 4) worden alle jaren met aerde gevult, en weder nieuwe toegestelt; dat nu om den feestdagh den vorigen dagh geschiet was. Op dezen dagh wert de moeder der Keizerinne, die des daegs te voren gestorven was, begraven. Want hier te lande laet men de afgestorvene maer luttel tydts boven aerde staen, waer van wy hier na breeder spreken zullen¹². Deze begraeffenis geschiedde geheel simpel en zonder eenige staetsie. Dezen morgen ontstont'er weder brant binnen Moskow, en duurde tot tien uren; gelyk ook den derden Juny brant ontstont in een dorp buiten de stadt, den 14 ook weder binnen Moskow. Ondertusschen vertrokken eenige Koopluiden van hier naer Archangel.

In 't ende dezer maent kregen wy tyding van een nieuwe verwinning, door de troepen zyner Majesteit op nieu op de Zweden behaelt¹³. Kort hier na ontbood my de Keizerin, om andermael de drie Princessen, waer van wy gemelt hebben, af te schilderen in haar volle grootte en het zelve gewaedt. Van dezen last had ik gaerne bevryt geweest, waarom ik met veel beleeftheit bad hier van ontslagen te mogen zyn, onder voorwending van het voorzetten myner aengevange reise. Dogh merkende dat dit weigeren onaengenaem was, vond ik my uit verscheide inzichten bewogen om der Vorstinne dit in te willigen, en zette my vervolgens tot het werk.

11 Een in 1701 in Den Haag gesloten verbond tussen Engeland, de Republiek der Verenigde Nederlanden en de Duitse keizer, gericht tegen Frankrijk en Spanje.

12 Het gedeelte dat De Bruijn hier bedoelt is in deze selectie niet opgenomen. In de oorspronkelijke tekst is het te vinden op p. 54 kolom 2 en p. 55.

13 Bevelhebber Sjeremetev had in Lijfland opnieuw de Zweden verslagen. Tsaar Peter vertrok uit Archangel en liet Sjeremetev en bevelhebber Apraxim naar de Zweedse vesting Noteborg aan de Finse Golf gaan, met als doel de vesting te veroveren en zo toegang tot de Oostzee te verkrijgen.

[p. 57]

Nu is het tydt dat ik eenige nadere aftekeningen en beschryvingen van het gebiet zyner Czaersche Majesteit in het licht breng. Zeker deze Vorst heeft my (dat noit anderen vergunt is) begenadigt met de gunst van hier in alle vryheit te mogen gebruiken, hebbende my met eigen monde gezegt, dat ik al wat ik in zyn Ryk mogt beschouwen, dat naer waerheit mogte beschryven, en der gedenkenisse bevelen.

Hier op maek ik een aenvang van de Stadt Moskow, die ik in deze dagen ging aftekenen op een byzonder groot gebou zyner Majesteit, genaemt Worobjowa, groots en onbekrompen opgetimmert van hout, met twee verdiepingen, hebbende onder: 124 vertrekken, en even zoo veel, meen ik, boven, in het ronde bezet met eenen houten muur. Het legt op eenen bergh tegen over het Dewitse Monastir, of Jufferenklooster, aen ginse zyde der rivier Mosqua, ontrent 3 wurst ten westen van de Stadt Moskow. Hier was ik eenige dagen te voren wel onthaelt geweest in het gezelschap veeler Heeren en Jufferen, door den zwager van den heer Alexander, hier boven genoemt. Zyne Majesteit zelve had my aenbevolen deze plaets tot het uitvoeren van myn voornemen te verkiezen, als oordeelende die de beste te zyn, die bedacht konde worden: het welk ik ook na het bezichtigen van andere oorden zoodanigh bevonden heb. In dezen zomer onthielt zich juist de zuster zyner Majesteit op dit huis, om het vermaek van 't lant te genieten. Waerom ik de hulpe van doen had van den zwager van den heer Alexander, die my derwaert voerde om zulx volgens last zyner Majesteit aen de Princesse bekent te maken. Zy gaf tot antwoort dat ik komen konde, als ik het zoude goet vinden, mits dat ik maer een eenigh persoon tot mynen dienst medebragt. Ik reed dan eenige dagen achter een daer heen, en volbracht de afbeeldinge uit een der bovenste vertrekken in waterverf op papier: gelyk deze N^o. 12 vertoont wort. Van deze hoogte deed zich een fraei gezicht op, dewyl men alles bescheidentlyk, zoo dat binnen als buiten de Stadt was, kon beschouwen. Ik heb alles onderscheidentlyk met het syffergetal aengewezen. N^o. 1 is het Nove Dewitsche Monastir, of het Nieuwe Jufferen Klooster. N^o. 2. behelst een plaets, van een regement Soldaten bezet. 3. Worotruks, of de Portiers plaets. 4. De plaets genaemt Suschowa. 5. Het Klooster genaemt, Nowinskoy Monastir. 6. Sawinskoy Monastir, een Klooster genaemt naer St. Sawin. 7. De Kerk Nicolay-na Khipach, toegewyd aen St. Nicolaes, en daerom zoo genoemt. 8. De Kerk van Blagoweischenja, of Verkondiging van Maria. 9. Dewits Monastir Strathuoi, of het lydende Jufferklooster. 10. Ultretenskoia Bachna, de toren der Ustretense poort. 11. Potrosschey Monastir, of St. Pieters Klooster. 12. Het Slot of Kasteel. 13. Troitska Baschna. Dus wort de Toren genaemt van de Kerk buiten het Slot. 14. De Kerk Saboor^*; dat zoo veel zeggen wil als, de Voornaemste Kerk van de Stadt, waer in de meeste Reliquien besloten zyn. 15. Iwan Welick, of de hooge Toren in het Slot. 16. 'Tzerkof Philatowa, of de schoone Kerk, door Philatowa gebout. 17. De

* De Kerk Saboor: de kathedraal; (in het Russisch: sobor) De Bruijn bedoelde waarschijnlijk de Basiliuskathedraal. De meeste van de hier genoemde gebouwen waren van steen en hebben de vele branden en opstanden door de eeuwen heen doorstaan.

[p. 58]

Kerk genaemt Wassoasenja Boroschak. 18. Kodaschewa, de plaets der Linnewevers harer Majesteit, nevens de Kerk. 19. De St. Nicolaes Kerk. 20. Glym-Borock, of de Elias Kerk. 21. Tuganni, een Kerk genaemt naer de plaets. 22. Anduonof Monastir, of het Klooster toegewydt aen Andronius. 23. Het schoone Klooster genaemt Spas-novoy, of de Nieuwe Heilant. 24. De Kloosterhof van het Krutitsche Klooster. 25. Donske Monastir, of het Klooster van de Donsche Moeder Godts. 26. Spasa-novoi Monastir, of het Nieuwe Klooster, onzen Heilant toegewydt. 27. Het Klooster van Andreas. 28. Daniels Klooster, dat ze noemen Danilofski Monastir. 29. De rivier Mosqua. 30. Worobjowa Gora^*, of Musschenbergh.

Men heeft van deze Stadt Moskow voorheen te boek gestelt datze wel eens zoo groot zou geweest zyn als nu. Maer ik heb na veel onderzoek het tegendeel verstaen, ja dat ze noit zoo groot als nu geweest is, noch zoodanige gebouwen van steen gehad heeft, die nog dagelyks in getal toenemen. Zy legt op 55 ½ graden Noorder breette, of Pools hoogte. Men noemt haer ook Mosko, ook wel Muskow, en Moscua. Zy legt in 't zuiderdeel, en binnen in Ruslant of Moskovie, aen het riviertje Moscua, waer van zy haren naem ontleent. De grootte der Stadt heb ik bevonden te zyn drie goede uren gaens, te verstaen buiten om den aerden wal. [...]

Dezen omtrek genomen hebbende begaf ik my den volgenden dagh om den muur der Stadt, genaemt Beloy Gorod, en bevond den omkring anderhalf uur gaens. Tusschen de reedsgemelde poorten der Stadt heeft men aen den muur gebout twee torens, en tusschen eenige der poorten drie, die vierkant zyn, dogh gemaekt zonder sterkten om geschut daer in te gebruiken: staende vier hondert schreden van elkander af, uitgenomen op eene plaets, daer deze muur met geene torens is bezet; dat tusschen twee poorten is. Ook heeft zyn Majesteit eenen tuin gemaekt ter plaetse, daer men den muur niet kan omgaen. Waerom men aen die zyde de Stadt moet ingaen, te weten aen 't Noorden. Moskow wort dus gedeelt in vier deelen, waer van het eerste is het Slot of Kasteel, genaemd Kremlgorod. Het legt aen de rivier Moscua; die ten westen van het Slot loopt, en in de rivier Occa^* valt by de Stadt Colomna^*, gerekent 36 uren van Moskow: vallende de Occa in de rivier Wolga, by de Stadt Nisen Novogorod^*, 100 uren van Moskow. Het Slot is omtrokken met eenen hoogen sterken steenen muur, en met veele torens verzien: gelyk wy het aengename gezicht daer van, van de zyde der rivier ontrent de groote Brug getekent hier nevens verbeelden. Het heeft vyf poorten, als de Spakae, waer aen de Uurwyzer wort gezien: de Nikolske Demkamennon Morlu: de Triswatske, en de Taynuski; loopende daer om heen een drooge gracht, tot aen de rivier. In het Slot is geen geschut. Zoodat, als'er vreugdetekenen met schieten zullen gedaen

* Worobjowa Gora: Mussenberg of later Leninheuvels

* Occa: Oka

* Colomna: Kolomna

* Nisen Novogorod: Nizjnyj Novgorod

[p. 59]

[p. 60]

worden, het geschut uit de magazynen moet gehaelt worden. Dan zet men dat op de Basaar of markt voor het Slot^*, waer op het Hof van den Czaer is, groot en van zware steenen opgebout, dogh ten deele vry donker. Dogh zyne Majesteit onthout zich daer noit. In het zelve is ook de woonplaets van den Patriarch, ook alle de Kanselaryen^* of Rechthuizen, by de Russen genaemt Prikaes: nevens eenige, dogh weinige voorname Heerenhuizen: die de Vorst tegenwoordigh aen zich zelven heeft begonnen te nemen, zoodat'er maer een overgebleven is. Ontrent op het midden der plaets, die ruim, en in 't ronde met gebouwen bezet is, staet een Toorn genaemt Ivan Welike, zoo veel als Groot Jan, waer op die groote klok staet, die in 't jaer 1701. door den brant is nedergestort en gebarsten. [...] Van dezen toren beschout men de Stadt in eene schoone gedaente, nevens vele steene Kerken, die zich in groote meenigte vertoonen. De koepels en spitsen der toornen van eenige zyn vergult, waer op de Zon schynende eenen schoonen glans verwekt. Boven alle munt de Kerk Saboor uit. Veele groote steene gebouwen zyn'er. Tegenwoordigh wort ook binnen het Slot een nieu Arsenael gemaekt, en voor de Nikoolse poort een groote houte logie opgeslagen, om Toneelspelen daer in te vertoonen: tot welk een einde in dit jaer eenige Toneelspelers reeds van Dantzik^* zyn aengekomen, die in dezen winter al eenige proeven hunner kunst gegeven hebben in het Paleis van den overleden Generael la Fort. Nu zien ook de Russen dit volk die kunst af, om ook in hunne tael spelen te vertoonen; waer van ze reeds een kleen begin gemaekt hebben; dat evenwel, als men denken magh, niet veel om 't lyf heeft. Maer deze lantaert is redelyk goedt van begrip, en begerig om, als de apen, na te doen het geen hun voorgedaen wort, hoe gebrekkelyk het ook wezen magh. Wyst men hun een goede manier aen, die veel van de hunne verschilt, bekennen zy wel dat die beter, maer met een dat hun doen ook goedt is.

Dus afgehandelt hebbende het eerste gedeelte der Stadt, staet ons te spreken van het tweede, het welk het slot bedekt ontrent een vierde deel naer de zyde van de Stadt. Het wort genoemt Kietay Gorod^*, en legt wel meest in het midden der algemeene Stadt, omtrokken met eenen hoogen steenen muur, dien ze noemen Krasnajastenna, of Rooden muur, om dat hy wel eer van zulk eene koleur geweest is; zynde naderhant, toen de Vorstin Sofia Alexefna nevens hare minderjarige broederen het Ryk beheerschte, wit gemaekt, zoo als men hem nu nogh ziet. Binnen dezen muur staet recht voor het Slot de voornaemste Kerk, te weten die van St. Troytsa, of de Heilige Drieenigheit, gebout door een Italiaensch boumeester. Hier by is de voornaemste markt of handelplaets,

* de Basaar of markt voor het Slot: het huidige Rode Plein voor het Kremlin

* Kanselaryen: overheidskantoren, departementen (in het Russisch: prikaz). Het Posolski Prikaz was een soort Departement van Buitenlandse Zaken. Ook vond er rechtspraak over de buitenlanders plaats.

* Dantzik: Gdansk, Dantzig

* Kietay Gorod: Kitaj Gorod

[p. 61]

die dagelykx van menschen krielt. In den zelven omkring zyn ook meest alle de voornaemste Heerenhuizen, ook de Gasthoven, waer in de goederen der koopluiden zyn, gelyk ook de voornaemste winkels, die in de straten hunne bestelde plaetsen hebben, elk in zyn soort, zynde ook eenige gestelt onder overdekte plaetsen, als die der lakenen stoffenhandelaers, goutwerkers, zydekoopers, bontwerkers, en andere diergelyke. Men vint'er ook het Gasthof der overzeesche koopluiden, die daer magazynen hebben tot berging hunner goederen, daerze dagelyx heen ryden om hunnen handel te dryven. Op dezelve wyze onthouden zich de hantwerkers, en verkoopers van allerhande waren in byzondere straten daer toe geschikt.

Het derde gedeelte der Stadt voert den naem van Beloy Gorod, of witten muur. Deze en de Kitay Gorod bedekken geheel het Slot tot aen de rivier Moscua, zynde met even gelyken muur omringt. Hier door loopt het riviertje Neglina^*, aen welx eene zyde het geschuthuis staet, aen d'andere de grootste kabak, of Brandewynshuis.

Het vierde deel begrepen in den aerden wal heet Skorodum, dat zoo veel zeggen wil als, Haest bedagt. Welke naem hier uit ontstaen is, omdat deze wal binnen zeer korten tydt haestigh wert opgeworpen, byzonderlyk over de rivieren Moscua en Negliene, om zich te verzetten tegen den inval der Tartaren^* ten tyde van Czaer Fedor Ivanowits, die in den jare 1584. de regering van dit Ryk aenvaerdde. Hy was een zoon van Czaer Ivan Wessielewits¹⁴, die met den titel van Czaer begeerde vereert te zyn, toen hy de Koningryken Kasiernof^*, Castan^*, Astrakan^*, en Sibirie onder zyn gewelt gebragt had. Het woort van Czaer nu betekent in de Slavonische sprake eigentlyk Koning: zoo dat veelen hier in missen, die meenen dat het Keizer betekent. Want de Slavonische tael drukt het woort Keizer uit door Zesar, of Kezar, en het woort Koning door Karolie. De Duitschen vooral begaen dezen misslagh, die door het woort Czarietse verstaan Keizerin, daer het niet anders betekent dan Koningin.

In dit laetste begrip dan leggen de meeste Slaboden, of woningen der soldaten, te weten der Strelsen^*; waer van eenige voor dezen woonden binnen den rooden en witten muur, die de Vorst sedert eenigen tydt daer van daen gedreven en verplaetst heeft om hunne meenigvuldige opstanden en wederspannigheden.

* Neglina: Neglinnaja

* Tartaren: Krimtataren; de laatste groep der Tataren die nog niet ingelijfd was bij het Russische rijk. Regelmatig plunderden zij gebieden om de Russen eraan te herinneren dat zij een mate van politieke onafhankelijkheid bezaten. Tot 1783 bleven zij autonoom.

14 Ivan IV Vasiljevitsj (1538-1584), beter bekend als Ivan de Verschrikkelijke, had de gebieden Kazan (in 1552) en Astrachan (in 1556) die tot het Tataarse rijk behoorden, ingelijfd bij het Russische rijk.

* Kasiernof: Kasimov

* Castan: Kazan

* Astrakan: Astrachan

* Strelsen: strelitsen; keurtroepen van de tsaar

[p. 62]

Terwyl wy hier van woningen spreken, moet ik zeggen dat my in deze Stadt vremt voorquam het maexel van huizen, die geheel voltoit hier op de markt te koop gebragt worden. Niet alleen ook geheele huizen, maer ook byzondere kamers en vertrekken, die van balken of halve boomen los aen een gezet zyn, en uit een genomen en vervoert kunnen worden ter plaetse, daer menze begeert te hebben: wanneerze binnen eenen korten tydt weder samen gevoegt worden. Zulke huizen komen, nadat ze groot of kleen zyn, te staen op 100, ook wel op 200 roebels, elke roebel gerekent op vyf gulden Hollantsch gelt. Zoo ook byzondere kamers, elke naer gelang, op minder prys.

Wat verder buiten den aerden wal is, bestaet in meenigte van dorpen, voorsteden, en kloosters, die rondom de Stadt leggen, waer van eenige zeer dicht betimmert en volkryk zyn. Verscheide zyn'er ook dicht aen den wal begrepen. Een half uur daer van daen is de Duitsche Slabode, en wat verder veelerhande dorpen.[...]

De Stadt zelve is doorgaens al meest met balken, of bruggen van balken belegt, omdat de wegen in den zomertydt by nat weder niet te gebruiken zyn door den zwaren modder. De winkelhouders, omdat zy zoo veel in getal zyn, moeten zich behelpen met een kleene plaets, die zy des avonts sluiten, wanneerze zich naer hunne wooningen begeven. De Stadt is verzien van vele lange en tamelyk breede straten. In dezelve zyn vele Prikaesen, of Kanseleryen waer van de voornaemste is de Possolse waer in alle de vremde Staetdienaers zyn aengetekent. Hier aen volgt de Rosred, waer in opgetekent zyn al de Russische Adel, Gouverneurs, en andere Ministers.

En sedert zyn Majesteit uit de Nederlanden weder in zyn Ryk gekeert is, heeft zy aengestelt de Ridderschap van St. Andries¹⁵, den Apostel, en tot dezen tydt toe vier heeren met die orde beschonken, te weten Feudor Alexewits Golowin Bojaer, eersten Staetdienaer en Amirael: Stetman, opperveltheer der Kosakken: den heer van Prinsen, buitengewoonen Gezant des Konings van Pruisen; en den Generael Veltmaerschalk Boris Petrowits Seremetof. Welke alle beschonken zyn met een St. Andries kruis, daer zyn beelt op staet, rykelyk met edele gesteenten bezet. Ontrent al de pracht van dit Hof staet wel aen te merken, dat deze vorst zoo volstrekt een Monarch is van zyne landen, dat ik niet weet of zyns gelyk gevonden wort, voerende alles uit naer zyn welbehagen en goetdunken, hebbende het leven en dood van alle zyne onderdanen, van den minsten tot den meesten, in zyne handen¹⁶, en, dat meest te verwonderen is, magt om de

15 Traditioneel werd als beloning voor grote verdiensten land uitgereikt. Dit werd te duur, en daarom stichtte tsaar Peter in 1698 in navolging van Europese landen een ridderorde. Op het St. Andreaskruis staat een geëmailleerd portretje van de tsaar, met diamanten bezet. Men droeg het op de borst op een blauw Andreas-lint. Peter schonk de onderscheiding alleen aan politieke vertrouwelingen en veldheren die een schitterende overwinning hadden behaald en daarmee hadden bijgedragen aan de uitbreiding van de macht van Rusland.

16 Voorzichtig levert De Bruijn hier enige kritiek. De verhalen over het eigenhandig martelen en doden van politieke tegenstanders door de tsaar zullen hem niet ontgaan zijn, maar uit voorzichtigheid - de hand van de tsaar reikte ver - liet hij zich hierover niet uit.

[p. 63]

zaken van den Godsdienst te regelen, en daer eenige verandering in te brengen; een zaek, daer gekroonde hoofden zich ontzien in te steken, wetende hoe gevaerlyk het is aen den geestelyken staf te blaffen¹⁷.

Gelyk wy daer even hebben aengeroert op welk eene wyze de deugden en verdiensten van luiden, die zich in oorlogh en vrede, of ontrent de zaken des Ryx, wel gequeten hebben, beloont worden: zoo zal niet qualyk voegen hier aen te hechten de straffen, die de ondeugden volgen. Die zware misdaden bedreven hebben worden levendigh verbrant. Hier toe stellenze een vierkant huisje, van hout opgetimmert, op de plaets daer het recht staet te geschieden, en beleggen het van binnen en buiten in het ronde met stroo. Het vonnis gelezen zynde wort de misdadige daer in gezet, en het stroo aengesteken, zoo dat hy door den opkomenden damp aenstonts verstikt, en voorts verbrant wort. Het onthoofden geschiedt op den gront, wordende de schuldige met het hooft op eenen balk gelegt, en dus met de byl onthalst. Anderen worden gehangen aen galgen: anderen levendigh in d'aerde begraven. Deze zettenze tot de schouders in eenen kuil, dienze vast toestoppen met aerde, en laten hen dus staen tot datze sterven; waer van we hier voor een voorbeelt hebben aengeroert, en meer zouden kunnen bybrengen, dewyl 'er in myn verblyf in dat gewest meer zyn voorgevallen. Dogh deze uitvoeringen der straffen geschieden hier met zoo weinigh omslagh, dat men, als aen d'eene zyde der Stadt recht gedaen wort, het aen d'andere zyde niet eens weet. Die de doot niet hebben verdient, worden gestraft met de Knoet, zynde een lange zweep, of ledere riem, die zeer hart is. Hier mede worden zy fel op den naekten rugh geslagen met zulk een gewelt, dat ze van weinigh slagen kunnen sterven. Het gaet gemeenlyk dus toe. Als iemant deze straf ontfangen zal, neemt de scherprechter eenen der toezieneren, dien hy oordeelt bequaem en sterk genoegh te zyn. Dezen doet hy den schuldigen op zynen rug nemen met de armen over zyn schouders, zoodat de handen op zyn borst komen. Middlerwylen worden hem de voeten met een tou vast gebonden. Dan vat een der dienaers van den beul hem by het haer, en geeft hem zoo veel slagen, als 'er toe gestelt zyn. Sterk slaende ontbloot hy aenstonts het vleesch van de huit. De minste straf is, het slaen met stokken. Dien dit te beurt valt, wort nedergelegt op den gront. Dan gaet hem een man op het hooft, en een ander op de voeten

17 De tsaar probeerde de Kerk aan de staat te onderwerpen. De macht van de kloosters werd beknot en het beheer werd overgedragen aan een overheidsinstelling met Ivan Moesin Poesjkin aan het hoofd. Deze instelling hief ook de kerkelijke belastinggelden, die in de nationale schatkist vloeiden. Het aantal nieuwe monniken werd streng beperkt en iedereen die priester wilde worden moest van de tsaar schriftelijke toestemming krijgen. Kleine kloosters werden gesloten. Toen het hoofd van de Russische kerk, patriarch Adrian, in 1700 stierf, liet tsaar Peter deze functie vacant. Hij benoemde een curator, die geen feitelijke macht kon uitoefenen.

[p. 64]

zitten, tot dat de straf is doorgestaen. Met het pynigen levenze als wy met het wippen^*. Maer de lyder dus hangende wort geslagen met de Knoet: ook wel met een gloeient yzer gestreken over de striemen der slagen. Als de pyniging zwaer zal zyn, scheren zy hem de kruin, en laten koude druppelen waters daer op vallen. Onmagtige of quatwillige Schuldenaers stellenze voor de Prikaes, en slaen hen eenige reizen driemael met een stokje aen de zyde van het been. Die 100 roebels of 500 gulden schuldigh is, moet alle dagen deze slagen uitstaen, een geheele maent lang. Die meer of minder schuldigh is, wort naer de grootheit of kleinheit der schult gestraft. Als hy na verloop van dezen tydt nogh niet betaelt, dan wort alles wat hy heeft geschat, en aen de Schulteisscheren overgegeven. Dogh zoo zy hier niet mede te vrede zyn, wort de Schuldenaer aen den Schulteisscher als lyfeigen met vrou en kinderen, zoo hy die heeft, overgegeven, om dus met dienen zyne schult te minderen. Voor dezen dienst worden alle jaren afgerekent 5 roebels voor eenen man: en de helft minder voor eene vrou, dewyl men hen spyzen en kleeden moet. En dit blyft duren tot dat de schult geheel voldaen is.

Men hout hier voor dat de Stadt Moskow zoude leggen in het midden, en als in den schoot des lants, en allerwegen ontrent 120 Duitse mylen van de grenzen. Dus wort zy gerekent te leggen 86 mylen van de Poolse grenzen, en van het Ryk van Persie, of de Stadt Tarku, die onder het gebiet van den Czaer is, en aen geene zyde der Caspische zee^* legt, ontrent 460 mylen, elke myl gerekent voor een goet uur. Van Moskow tot de uiterste grensplaets zyner Czaerse Majesteit in Sibirie, of aen de rivier Argoem^*, die het gebiet van de Czaer, en dat van den Cham in China van een scheit, wort gemeenlyk gerekent te zyn een lengte van 7600 wurst, uitmakende 1320 mylen; gelyk van daer tot de Hooftstadt Peking in China 2500 wurst; het welk ik hebbe uit den mont en de aentekeningen van den Heer Everhart Ysbrants^*, die als Gezant zyner Czaerse Majesteit derwaert getogen is.

De Krygsmagt, die de Czaer gemeenlyk onderhout, bestaet in 46 of 50 duizent Soldaten, en eenige Regementen Ruiters en Lansiers, die uit den Vorstelyken schat betaelt

* het wippen: het straffen aan de wipgalg; vaak als militaire tuchtstraf gebruikt. De wipgalg is een martelinstrument waarop de veroordeelde met op de rug gebonden handen werd opgehangen om hem dan een of meer keren plotseling te laten vallen, of op en neer te bewegen boven vuur.

* Caspische zee: Kaspische Zee

* Argoem: Argoen

* Everhart Ysbrants: Evert Ysbrant Ides was in dienst van de tsaar naar China gereisd als gezant. Zijn verslag Driejaarige reize naar China, te lande gedaan door den Moskovischen Afgezant, E. Ysbrants Ides, van Moskou af, Over Groot Ustiga, Siriana, Permia, Sibirien, Daour, Groot Tartaryen Tot in China. Waar in, behalven de gemelde Landstreeken, de Zeden dier woeste Volken, ten aanzien van hunnen Godtsdienst, Regeeringen, Huwelyken, dagelykschen Handel, Kleedinge, Woningen, Onderhoud, Dood en Begraafnissen naaukeuriglyk beschreven worden. [...] werd in 1704 en 1710 in Amsterdam gedrukt. Vanaf 1718 werd het, vertaald in het Frans, als een bijvoegsel bij De Bruijns Franse vertaling van Reizen over Moskovie gevoegd.

[p. 65]

worden, genietende jaerlyx hunne soldye in gelt, koorn, en verdere nootlykheden. By 't opkomen van oorlogh wort de gansche Adel van Ruslant opontboden, die een aenmerkelyke Krygsmagt uitmaekt. Want men schat deze meenigte wel op twee hondert duizent man, dewyl zommige dezer Edelluiden wel tien, andere wel twintig personen met zich brengen, andere ook van minder vermogen ten minsten twee of drie.

De voornaemste inkomsten van geheel Ruslant, die wy ten deele hebben aengeroert, bestaen in Pelteryen^*, Koorn, Jugten, Potas^*, Wydas^*, Hennip, Matten, Borstels, Teer, Talk, en zoo voort. Daerenboven heeft het groote inkomsten uit de Kabakken^*, dat huizen zyn, die den Vorst toebehooren. Hier in wort verkogt Brandewyn, Bier, en Mede^*. De tollen geven ook veel. Nogh wort over Archangel ingescheept, en naer andere landen verzonden Kavejaer en Karloek: welk laetste de blaes is van Steur, die in groote meenigte t'Astrakan, en andere plaetsen, in de rivier Wolga wort gevangen. Zy dient meest tot zuivering van den wyn, is ook een schoone lym, en wort veel gebruikt in verweryen.

Allengs heeft de tydt veele veranderingen in dit Ryk ingevoert, die ook vermenigvuldigt zyn sedert de Czaer uit onze landen is wedergekeert. Welker manieren hem schynen byzonder wel gevallen te hebben. Want aenstonts maekte hy eene hervorming in de dragten der kleederen, zoo wel mannelyke, als vrouwelyke: byzonder voor zoo veel betreft de genen, die van het Hof afhangen, en daer eenige bedieningen waernemen, zonder dat iemant daer van uitgezondert is der voorname heeren, of hunne kinderen. In der daet de Russische Koopluiden, en anderen, die eenigh aenzien hebben, zyn op zulk een wyze uitgedost, dat men hen naeulyx van onze lantsluiden kan onderscheiden. Ook quam in dit jaer een gebodt uit, dat geen Russen de stadts poorten zouden hebben door te gaen, ten zyze aengedaen waren met eenen Poolschen rok, of met een kleedt en koussen en schoenen naer onze wyze uitgestreken. En dit hadden vooral waer te nemen de bedienden der overzeesche natien, zooze van de wacht niet wilden genomen zyn van de sleden, daerze agter op stonden. Welk gebeurende raektenze niet vry zonder betalen van losgelt, hoewel dit de boeren of lantluiden niet aenging. Deze verandering dus ingevoert zal allengs uitwisschen het geheugen der oude dragten. Waerom ik hier in willende voorzien de oude Jufferlyke dragt van dit lant op doek in perfiel heb afgeschildert, om des te gemakkelyker te kunnen toonen het sieraedt aen het agterhooft; waer van de verbeelding op N^o. 13 wort aengewezen; gelyk de gansche figuur op N^o. 14.

* Pelteryen: bontwerk

* Potas: kaliumcarbonaat; ‘Moskovische as’, werd gebruikt als grondstof voor verfstoffen en als ontsmettingsmiddel bij kiespijn en zweertjes.

* Wydas: weedas, blauwe verfstof

* Kabakken: kroegen; op brandewijn, of wodka, berustte een staatsmonopolie

* Mede: sterke alcoholische honingdrank

[p. 66]

Men moet aenmerken, dat het haer hier bloot leggende een jonge dochter verbeelt, dewyl de getroude vrouwen dat bedekt dragen, omdat het schande zou zyn, zoo ze het lieten zien. Deze hebben een bonte muts op het hooft, die boven plat is, onder rond, en rondom puntagtigh kroonswyze, heel bezet met juweelen, gelyk ook boven. Achter isze wat langer met twee spitse punten. Zy noemenze Tryoegh.

Het hooftsieraet van de maegt, die wy hier verbeelden, is kroonswyze, bezet met paerlen en edele gesteenten, genaemt Perewaske. Hier voor nemen eenige een lint, genoemt Sweetske. Datze om den hals hebben noemenze Osarelje, en de oorringen Sergi. Onder aen de vlechten van 't haer hangenze groote quasten, en boven aen tot siersel een fraei lint, gelyk hier ten deele vertoont wort; waerom ik het beelt in perfiel of op zyde geschildert heb. Den bovenrok met bont gevoedert noemense Soebe. Den onderrok Telagrea, of Serrataen: het hemde Roebachi. Hier van zyn de mouwen zoo wyt en vol ploien, dat daer 16 of 17 ellen linnen toe behooren. De armsiersels, die tot aen de hant komen, worden Sarokavie genaemt: de koussen 't Zoelki, die gemeenlyk los en ongebonden hangen. De muilen, genoemt Basmakje, zyn gemeenlyk root of geel van kolour, en hebben byzonder hooge en smalle hielen.

De Russen genootzaekt deze verandering van gewaedt te ondergaen zyn nogh daerenboven gehouden hunne baerden te laten afscheren, behalven de knevels, hoe-

[p. 67]

wel alle Hofbedienden, en veel anderen die ook laten wechnemen. Om dit te doen stant grypen zyn in dit jaer verscheide personen aengestelt, die gelast zyn alle de Russen, die ze met baerden vinden, aen te grypen, en hun zonder onderscheit die aenstonts af te snyden. Deze zaek viel zommigen van hun zoo hart, dat ze den wagters de oogen uitstaken, en het verlies hunner baerden met gelt afkochten. Maer deze uitvlucht was ydel: dewyl zy niet langer vry waren, dan tot dat ze weder in de handen van anderen vielen, die met den zelven last verzien waren. Dit gebeurde aen de voornaemste heeren van hooger hant, zoo door den Vorst zelf, als hy by iemant ter maeltydt was, als by andere dergelyke toevallen. Het is met geen woorden te zeggen wat smart dit veroirzaekte aen veelen van dezen lantaert, die niet dan met droefheit scheidden van hunnen baert, dien ze zoo veele jaren gedragen hadden, als een zeker merkteken van aenzien en eerwaerdigheit. Ja veele zouden sommen gelts gespilt hebben, had het hun vry gestaen dit verlies af te koopen.

By de vrouwen is de verandering zoo groot niet, als men de luiden van aenzien uitzondert. Want onder die ziet men de Juffrouwen gesiert met fontanjes^*, en voorts op onze wyze gekleedt.

Om deze verwisseling van dragten uit te werken heeft men in den beginne over zee moeten halen hoeden, schoenen en wat des meer noodigh was. Maer dewyl dit van veel moeite en omslag was, vielen de Russen zelfs aen 't werk, en maekten hoeden op onze wyze, in 't eerst wel slecht, maer naderhant beter, toen uit onze landen hoedemakers ontboden waren om het hen te leeren. Want dat deze lantaert leerzaem is, en gaeu in na te doen wat hun voorgedaen wort, hebben wy al voor dezen gemelt. [...]

De veranderingen, waer van we gesproken hebben, betreffen ook de Kanseleryen, waer in alle de geschriften nu op onze wyze ingestelt worden. Hier aen laet zich de Vorst veel gelegen leggen, gelyk aen alle andere dingen. Want niets geschiet buiten zyn bestier of kennis, wordende alle Ryxzaken, van wat natuur die ook mogen zyn, voor hem gebragt. Tegenwoordigh is door zyn vlyt versterkt Novogorod^*, nevens Plescow^*, Asof^*, Smolenske, Kieof^*, en Archangel. Hier toe is veel gelt gespilt: dogh des niet tegenstaende wort door de goede orde en voorzorge in de schatkist des Ryx gevonden een schat van ontrent drie hondert duizent Roebels, zoo als zyn Majesteit met eigen monde my verklaert heeft, dat naderhant anderen my ook bevestigt hebben: zynde dit zoo net bevonden na dat alle kosten betaelt waren, die gehangen zyn aen sterkten van oorloge, Scheepsbouweryen, en wat des meer is. Waer ontrent egter

* fontanjes: linten die het haar bijeenhouden en over het voorhoofd in strikken neervallen

* Novogorod: Novgorod

* Plescow: Pskov

* Asof: Azov

* Kieof: Kiev

[p. 68]

dient aengemerkt dat de onkosten behoorende tot de Scheepsbouwery vervallen zyn uit het gemeen^*, hebbende elke tien duizent boeren de onkosten moeten opbrengen, die tot het maken van een Schip met alle zyn toebehooren vereischt worden. Deze boeren staen ten deele onder zyne Majesteit, ten deele onder byzondere Heeren, Edellieden, en Kloosters, waer van 'er eenige een groote meenigte hebben, waer onder het Trooytse Klooster uitsteekt, als reets gezegt is.

Hier uit is genoegh te bemerken dat de onderdanen van dezen Vorst bidden mogen om zyn lang leven en gelukkige regeringe, op dat ze door hem meer en meer begrip mogen krygen van veele goede zaken. Alles zeker laet zich in dezen wel aenzien, te meer om dat de Ryxprins^*, nu omtrent 14 jaren out, het voorbeelt zyns Vaders volgt, toonende reets in deze jeugt een goet oordeel, zynde voorts opmerkende, vraegende, en van goeden inborst. De Vorst draegt ook goede zorge voor hem, en laet hem in de Latynsche en Duitsche tale wel onderregten.

Op den 14 der maent September werden hier binnen gebragt ontrent 800 Zweedse gevangens, bestaende in mannen, vrouwen, en kinderen. Eenige van deze werden als Slaven voor 3 of 4 gulden verkogt, dogh sloegen na weinigh dagen op tot 25 of 30 gulden: het geen veele der overzeesche natie bewoog tot het koopen van eenige mannen, vrouwen, en kinderen: zeker tot hun geluk, dewyl het wel meest geschiedde om deze arme menschen te verlossen, en in dienst te houden tot den tydt van vrede, en hen dan weder in vryheit te stellen. Veele werden ook gekocht door de Russen, en de allerongelukkigste door de Tartaren, die hen verder wechvoerden, dat waerlyk droevig om te zien was.

Den 20 der zelve maent quam hier tyding dat zyn Majesteit den 13 na drie stormen de sterkte Notenburgh^* met verdragh had ingenomen: waer over den 23 hier het Te Deum in de Kerken gezongen wert.

In het einde der maent viel hier de eerste sneeu, en met het begin van October begon het te vriezen, maer kort daer aen viel'er weder regen, gelyk 'er te voren overvloedt van water gevallen was.

In dit jaer quamen zoo veele schepen t'Archangel^*, dat men het getal daer van berekende op 154 Koopvaerdyschepen, te weten van de Engelschen 66, nevens vier Convojers^*: ook even zoo veel van de Hollanders, nevens drie Convojers. Hoewel onder de Engelschen veele kleene scheepjes waren van geen groot belang. De rest bestont in 16 Hamburgers, 4 Deenen en twee Bremers.

* het gemeen: het volk

* Ryxprins: kroonprins

* de sterkte Notenburgh: de vesting Noteburg; door tsaar Peter na de verovering omgedoopt in Sleutelenburg (Schlüsselburg), omdat de stad de sleutel vormde tot de Oostzee die 's winters niet bevroor.

* zoo veele schepen t'Archangel: zo veel schepen naar Archangel; de schepen weken uit van de Oostzee, waar het door de oorlog onveilig was, naar Archangel aan de Witte Zee.

* Convojers: escortevaartuigen

[p. 69]

In het midden van November was de rivier de Jouse achter onze wooning met ys bezet, zoodat eenigen van de Duitse natie, ook verscheide Russen op schaetsen daer over reeden, dewyl'er geen sneeu gevallen was. Ik nam ook deze gelegenheit waer, liet een hantsleetje op de wyze van ons lant vervaerdigen, zette een jonge Juffrou daer in, en reed daer mede over de rivier; het welk men hier nogh noit gezien had. Dit was de tweede reize in den tydt van 32 jaren, dat ik schaetsen aen myn voeten gehad had. Maer ik bevond dat men eens een ding wel geleert hebbende dat zoo licht niet vergeet. Dogh dit vermaek duurde niet lang, dewyl het den volgenden nacht weder sneeude.

Het gebeurde in dezen tydt dat den 24 der maent binnen het Slot de Polsolske Prikaes of Kanselery afbrandde, dat veel verlegenheit maekte.

December ging nu in: en men kreeg bericht dat zyn Majesteit was aengekomen tot de Stadt Peschik^*, gelegen 90 wurst van Moskow, daer hy eenige dagen bleef. Van daer trok hy naer het lanthuis van den Heere Lofkreilis, zynen oom; het welk 30 wurst gerekent wort te leggen van Moskow. Men noemt het Salnikof. Van daer naderde de Vorst tot op 7 wurst van Moskow. Dit is de plaets van Knees Mighalo Sakoliets Serkaskie, Gouverneur van Sibirie, die haer den naem heeft gegeven van Nikoolskie.

Nu begon men orde te stellen tot den mars voor de bestemde Intrede zyner Majesteit, en alles wert daer toe vervaerdigt. De meeste Koopluiden der overzeesche natie ontfingen last tot het beschikken van een grooter getal paerden, en daer by eenen dienaer op de Duitse wyze gekleedt. Deze paerden waren geschikt om het geschut van de Zweden verovert binnen te slepen. Nu vertrokken den volgenden dagh de Gezanten, onze Resident, de Engelsche Consul en eenige weinige Kooplieden, om zyne Majesteit te gaen verwellekomen op de laetst genoemde plaets, en quamen den vierden der maent des morgens weder hier. Wy verstonden dat dezen dagh de triomfante intrede zoude geschieden. Ondertusschen waren er kleederen, gemaekt op de Duitsche wyze, vervaerdigt voor ontrent 800 man. Men zag twee eerpoorten van hout binnen de stadt opgeregt in de Meesnietse straet: de eerste binnen den rooden muur regt tegen over het Griexe klooster ontrent het Drukhof, daer ook het hof is van den Veltmaerschalk Seremeetof; de tweede binnen den witten muur by de Kanselary der Amiraliteit, ontrent 400 schreden van de andere. Om dezen toestel te bezichtigen was'er een groote meenigte van menschen op de been, zoo wel binnen, als buiten de stadt. Ik reed'er eerst door heen, ook een goedt stuk wegs naer buiten, om het begin te kunnen gadeslaen. Hier gekomen, zag ik dat de meenigte eenigen tydt stant hielt, om alles in goede orde te stellen, en dat dit meest door zyn Majesteit zelve gedaen wert. Wy vonden den Vorst van het paert afgestegen, en toetredende verwelkomden hem vrymoediglyk. Hy bedankte ons, en omarmde en kuste my voorts, wel in zynen schik zynde, naer het

* Peschik: mogelijk Peski

[p. 70]

scheen, dat ik nogh in zyn lant, en hier ter plaetse gekomen was om deze staetsie te beschouwen. Vervolgens vatte hy my by de hant, zeggende, Kom, ik zal u ook eenige zeevlaggen doen zien. Het welk geschiet zynde, Ga nu verder heen, zeide hy, en teken alles aen naer uw begeerte. Terwyl ik hier mede bezigh was, quam zeker Russisch heer met eenige dienaren aengereden, die my ziende een papier in handen hebben, toetradt, en zich daer meester van maekte, roepende met eenen een der Duitsche officieren, om uit hem te verstaen, wat ik hier mede uitrechtte. Dezen antwoordde ik, dat ik'er mee deed het geen my behaegde, en de orde volgde van zyne Majesteit. Op welk zeggen hy my aenstonts het papier weder overgaf. Waer op ik myne nieusgierigheit voldeed, 't geen buiten de gunst zyner Majesteit my niet mogelyk ware geweest. [...]

Terwyl men dus voorttrok, wert het een uur na den middagh, als al de trein binnen de Stadt quam. Als men door de Twerskie poort aen de Noortzyde der Stadt voortgetrokken was tot aen de eerste triomfpoort, trok het eerste regement daer door. Dogh zyn Majesteit hielt daer een groot vierde deel van een uur stil, als wordende daer van de Geestelykheit, tot dien einde daer gekomen, met een verversching van drank onthaelt. Deze poort was, vermits de straet tamelyk breet is, met drie bogen, de grootste in 't midden, en de kleenste ter wederzyden aen de huizen vastgehecht. De gansche poort was met tapisseryen zodanigh behangen, dat men geen houtwerk zien kon. Van voren boven aen de poort op een Balkon stonden 8 kleene jongens, twee aen twee verdeelt, in sierlyk gewaedt, die hunne stemmen in muzyk lieten hooren. De poort was met vele Schilderyen behangen, waer onder eenige zinnebeelden waren, nevens geschrift, dat daer toe behoorde. Boven de poort stondt een groote Arent, en een meenigte vaendels. Aen beide de zyden der straet voor de poort was het ook al met tapyten en schilderyen op dezelve wyze behangen. Daer boven ook waren balkonnen, en daer op veel speelluiden met een orgel en allerhande speeltuig, die een aangenaem geluit verwekten. Veele vaendels sierden ook beide de zyden. Ontrent deze poort was de gront met veele groene takken wederzyds bezet, ook de straet met groente bestroit. Aen de achterzyde zaten verscheide heeren. Een stuk wegs door deze poort zynde getrokken, zag men de Princesse, zuster zyner Majesteit, de Czarietse met de drie jonge Princessen nevens eenige Russische en Duitsche Juffrouwen, die zich daer onthielden in de woninge van den heer Jakof Wassieliof Feuderof, om te beter alles te kunnen bezichtigen. Zyn Majesteit groette de Vorstinnen al voorttrekkende door de tweede poort, die op dezelve wyze gesiert en verzien was. De stadt dus door getrokken, en de Meesnietse poort doorgegaen zynde, trok men voort door de Duitse Slabode. Als men gekomen was tot voor het hof van den Hollantsen Resident, bood die zyne Majesteit wyn aen, die dit afslaende stant hielt, en een dronk biers eischte. Het was by de hant, en my gebeurde d'eer dat ik het den Vorst zelf toereikte, die zeer weinigh gedronken hebbende, weder voorttrok naer Probrosensko. Nu gingh het reets naer den avont: en zyn Majesteit buiten de Slabode gekomen, zette zich te paerde. Dus nam deze staetsie een einde. Om welke te zien zulk een meenigte volx in de stadt Moskow by een gevloeit was, dat het naeulyx te gelooven is; zynde alles toegegaen met

[p. 71]

ongemeene blyschap, en zonder dat 'er eenigh ongeluk, voor zoo veel ik heb kunnen gewaer worden, gebeurt is; daer nogtans de huizen en stellaedjen met menschen gepropt waren. [...]

Op den 12^den der maent quam de Vorst onverwagt des morgens ten tien uren ter maeltydt by den heer Lups, die den vorigen dagh weder van Archangel hier was aengekomen. Ik quam op het hof, zonder dat ik ergens van wist, om den heer Lups te begroeten. Maer zyn Majesteit my vernemende, geboot my binnen te treden, alleen verzelt van twee Russische Heeren. Ik boodt zyne Majesteit een papier aen, my verschoonende over myne onbequaemheit in de Poëzy, maer echter betuigende dat ik niet had kunnen nalaten eenig bewys van vreugde in geschrift te stellen over de gelukkige overwinning van zyne Majesteit op de sterkte Notenburgh behaelt. De Vorst het minlyk aenvaerdende geboot my aen te zitten, en den Heer Lups te verhalen wat ik ontrent de inkomst gezien had. Dit naer zyn genoegen verricht zynde, gingen 'er eenige niet van de kleenste wynglazen om, die geledigt werden op de nieulyx verkrege zege, en het goedt vervolg daer van. Waer op de Vorst ten twee uren weder vertrok.

Den 19^den kreeg ik last van de Keizerinne, om de drie afbeeltzels der jonge Princessen, die ik levens grootte geschildert had, even als te voren, des morgens te brengen op Ismeelhof. Daer komende reed de karos met zes paerden, van Moskow gekomen, dicht voor my, waer in de drie Princessen zaten, die aen de voorpoort uittraden. Hier stondt de broeder der Keizerinne met eenige Priesteren gereedt om de Princessen in processie te geleiden naer het hof, dat dezen zomer eerst nieu gemaekt was, dewyl het vorige door den tydt geheel vervallen was. Want het was bestemt dit hof dezen dagh in te wyden, en dan daer binnen te trekken. Ik my hebbende doen aenmelden, wert geboden in het eerste vertrek te vertoeven, waer in ik vele Juffers van het hof vond. De vloer was geheel bestroit met hooi. Aen de regte zyde stondt een groote lange tafel, geheel met groote en kleene brooden bedekt, op welker eenige een hant vol zout lagh: op andere een zilver zoutvat met zout gevult. Want in dit lant brengt het gebruik mede dat vrienden en bekenden van luiden, die in eene nieuwe woning trekken, het huis met dit zout als inwyden, en dat eenige dagen achter een vervolgen. Dat een teken wil zyn van overvloedt, dien ze hier mede wenschen: opdat de inwoners noit aen eenige nootwendigheden mogen gebrek hebben. Vertrekkenze ook uit een huis, zoo latenze wel hooi op den gront, en een broot in het zelve, tot eenen zegenwensch voor die'er staen in te trekken. Boven de deuren en vensters van dit vertrek, waren de wanden versiert met zeventien verscheide schilderyen, op de Griexe wyze gemaekt^*, die alle hunne voorname Heiligen verbeeldden, die ze gemeenlyk in het eerste vertrek stellen, hoewel men in andere binnenkamers ook diergelyke schilderyen ziet opgehangen. In het tweede vertrek, dat open stondt, was

* schilderyen, op de Griexe wyze gemaekt: ikonen

[p. 72]

de broeder der Keizerinne, en verscheide Heeren en Priesters, die alle voor eenige boeken staende zich door heilige gezangen lieten hooren. De Keizerin was met eenige edele vrouwen in een derde vertrek, gedurende deze godtsdienstigheit, daer een half uur rykelyk mede doorliep. Toen bragt men my door eenen anderen weg in een ruime zael, om de Keizerin daer af te wachten, die kort daer aen inkomende, van my met wenschen van veel geluk en zegen begroet wert: welke zegenwenschen de tolk, die gestadigh by my was, haer ontvoude. Hier op nam deze Vorstin my by de hant, zeggende: Ik zal u eenige andere vertrekken laten zien; dat zy voortbragt met eene minlykheid^*, die men in zoo groot een personaedje niet wachten zoude. Toen geboodt zy eene der Staetjufferen een gouden schaeltje met brandewyn te vullen, en gaf my dat met haer eige hant over om te drinken, en deed my met een de genade van my hare hant te laten kussen, en die der Princessen daer tegenwoordigh. Toen gaf zy my myn afscheit, en last om na drie dagen weder te keeren. Waer op ik vertrok.

De Kersdagen waren ondertusschen op handen. Waerom ik goet vont een schildery van Christus geboorte, door myzelf gemaekt, met my te nemen, in plaets van broot en zout; ook eenige paternosters^*, die ik van Jeruzalem gebragt had. Ik boodt deze dingen hare Majesteit aen, zeggende dat ik de vryheit nam van die als een offer te brengen in plaets van broot en zout. Ik leverde met een eenige paternosters over voor de Jonge Princessen. De Vorstin betuigde dat alles haer aengenaem was, bedankte my, en reikte my eene vereeringe toe; my vorders bevelende zelf by de Princessen te gaen, en haer de paternosters in eige handen over te geven. Welken last ik terstont nakomende de Princessen in een ander vertrek over maeltydt vond. Myne geschenken overgegeven hebbende, keerde ik weder naer de Keizerin: waer by eene der Princessen zich kort daer aen ook vervoegende my een schaeltje brandewyns, en kort daer na een groot glas wyns overgaf. Waer na ik met dankzegginge myn afscheit nam. Op den 25^sten der maent hielden de Russen naer hunne gewoonte het Kersfeest: en van toen af aen maekte zyn Majesteit een begin van zyne genegene vrienden te gaen begroeten, gelyk ik daer van in het voorleden jaer gemelt heb.

Tot het einde van dit jaer bleef al het zelve weder, vermengt met veel regen, dat de wegen zoo slecht maekte, dat koopluiden en andere reizigers van Archangel en andere plaetsen herwaert aenkomende, vyf of zes dagen langer dan naer gewoonte mosten op wegh zyn; zoo dat men in veele jaren hier zulk eenen slappen winter niet gezien had. Maer dit veranderde in het begin van January des volgenden jaers: en de lucht ophelderende sloeg het met bittere koude aen 't vriezen. Den eersten van January in dit jaer 1703 was het hier druk met toereeden van een vreugdevier, dat men aensteken zou om d'overwinning van Notenburgh. Deze toestel wert gemaekt over de

* minlykheid: vriendelijkheid

* paternosters: rozenkransen, bidsnoeren

[p. 73]

Moskowse rivier, even agter het Slot in een vlakte, genaemt zyn Majesteits hooivelt: waer van men het hooi gebruikt op zekeren dagh in 't jaer, volgens een out gebruik, om de Kerken te bestroien. Dit vuurwerk verschilde van het bovengemelde niet, als in het onderscheit der zinnebeelden.

Tsaar Peter gaf Cornelis De Bruijn de opdracht om naar Voronezj (Veronis) te gaan, om daar de vloot te bezichtigen. Hij werd begeleid door de Engelse kooplieden Henrik Steils, Thomas Heel en de Nederlandse koopman Abraham Kinsius. De tsaar volgde met een gezelschap voorname heren en gunstelingen.

Zyn Majesteit begeerde dan dat ik met deze drie Heeren vooraf zou vertrekken^* op den laetsten dagh der maent January, zullende zelve den aenstaenden nacht met het ander gezelschap volgen. Hier toe hadden wy nu reets onze sleden overal onder met yzer laten beslaen om de schaersheit der sneeu op de wegen, om het ongemak der reize des te beter te verduren. Zyn Majesteit had ons Podwoden verschaft, te weten voor elke slede drie paerden, uitmakende 6 sleden met de bedienden, en die daer toe hooren. Ontrent drie uren na den middagh begaven we ons daer in, en vertrokken uit de Duitse Slabode, zynde op alle 20 wurst versche paerden voor ons gereedt. Deze wegh is tot Veronis^* toe op yder wurst afbepaelt: zoodat op elke pael met Russische en Duitse letteren geteken staet het jaer, 1701, waer in ze gestelt zyn. Tusschen deze palen, die tamelyk hoogh, en root geverft zyn, zyn aen beide de zyde van den wegh 19 of 20 jonge boomen geplant, waer onder zommige 3 of 4 by een, staende als in schanskorven, gevlogten van takken van boomen, om hen voor ongemak te bevryden, en het uitgaen te beletten. Deze palen zyn 552 in getal, makende te samen 121 mylen, 5 wurst gerekent in een myl. Op alle dezelve kan men zien, hoe verre men van Moskow, Veronis, en andere oorden, die bezyden leggen, is. De jonge boomen, wilde men die tellen, zouden wel uitmaken een getal van twee hondert duizent. Dit werk is van groote nutbaerheit, dewyl de wegen anderzins bezwaerlyk zouden te onderkennen zyn, te meer dewyl ze des winters geheel met sneeu bedekt leggen, en de reizen langs die wegen zoo wel des nagts als des daegs voortgaen. Twee uren gereden hebbende, hadden we 25 wurst afgelegt, en waren gekomen tot Sgelina, van waerwe aenstonts met versche paerden voorttrokken op Kreefsof^*, dat 20 wurst is, van daer op het vlek Oeljamina, weder 20 wurst, zynde het toen ontrent 8 uren. Daer gekomen, traden we in een huis, dat zyne Majesteit toebehoort, wel opgetimmert van hout, maer in verscheide vertrekken bestaende, hebbende ook voor den ingang een fraeie

* zou vertrekken: naar Veronis (Voronezj) zou gaan om de voortgang van het bouwen van de schepen te zien.

* Veronis: Voronezj

* Kreefsof: Krestovo

[p. 74]

Savare of vyfkantigen trap, van vyf treden opwaerts. Hier kregen wy verversing van bier, en vonden de kamers warm gestookt, omdat men zyne Majesteit te gemoet zagh, die tot gerief der reizigers den geheelen wegh over op alle 20 wurst dusdanige huizen heeft doen bouwen. Na twee uren vertoevens trokken wy weder voort onder het vallen van wat sneeu, hoewel het vogtigh weder bleef, vindende de paerden overal gereedt, en op alle de dorpjes vieren aengestoken, en de boeren voor hunne huizen staende met brandende stroobossen, tot bewys van vreugde over het verwachte doortrekken zyner majesteit; dat in den nagt geen onvermakelyk gezicht gaf. [...]

Hier is de plaets, daer in den jare 1702 hunne Czaerse Majesteiten hebben een aenvang doen maken eener aenmerkelyke doorgravinge^*, om door middel van die uit de rivier den Don tot in de Oostzee te kunnen varen. De omstreek van dit gansche lant is toen, gelyk ook nu, van hunne Czaerse Majesteiten zelfs in persoon alom bezichtigt en opgenomen. Deze doorgraving begint van den vliet Don, en staet te gaen door het kleene meer Ivan tot aen het riviertje Schata met een diep kanael: vallende deze rivier in den vliet Upa, die zich dan weder in den Occastroom uitstort, gelyk deze in de Wolga; zoo dat men het oogwit van uit deze rivier in de oostzee te komen zal kunnen bereiken. Deze werken worden door middel van schutsluizen, die 80 schreden in de lengte; en 14 in de breette hebben, voltoit onder het oppergezagh en bewint van den Vorst Gagarin, eenen Heer wiens deugden en bequaemheden en yver voor den welstant van het Czaerse Hof alom bekent zyn. Zyn Czaerse Majesteit doende ons voeren op yssleden, die ons over de bevroze wateren der gegravene kanalen bragten, gaf ons een gezicht van het werk, dat nu voltrokken was, bestaende in zeven Schutsluizen, van graeuwen levendigen steen opgemaekt. Hier zagh ik ook eenen Moddermolen naer de Hollantse wys gevormt, waer door, nadat zyn Majesteit het ys had doen opbreken, voor ons gezicht veengront wert opgehaelt. Dit veen laet de Vorst te lande brengen, en daer turf van maken, gelyk hy in Hollant gezien had. Hier toe zyn eenige schuren opgeslagen, en verscheide daer van reets met turf gevult. Wy beproefden dezen turf door aenleggen van een vier, en bevonden dat hy zeer goedt was.

Nadat wy hier van zyne Majesteit op het middaghmael wel onthaelt waren, vertrokken wy weder ten 3 uren van daer, om nog 30 wurst voort te trekken tot aen de plaets van den Heer la Fort. Waer van het dorp van den wegh afgelegen zynde, hielden drie onzer voerluiden, in de plaets van het voorrydende gezelschap te volgen, den rechten wegh: zoodat wy 5 wurst verder geraekt, aen een huis zyner Majesteit quamen, daer wy, ik en twee Fransche officiers, met den avont intraden. Hier bleven

* doorgravinge: bij de stad Taganrog, gelegen bij het meertje Ivan, werd een kanaal gegraven dat de Don met de Wolga moest verbinden, om zo van de Kaspische Zee in de Zwarte Zee uit te kunnen komen. Dit project kostte vele mensen het leven. Na enkele jaren werd de arbeid gestaakt, zonder dat het kanaal voltooid was. Tegenwoordig zijn de Don en de Wolga door het Leninkanaal met elkaar verbonden.

[p. 75]

wy tot tien uren, om het gezelschap in te wachten. Maer dat niet vernemende, reden wy voort, meest al door step of woestyn, zynde daer niet als hier en daer wat krepelbosch. Den derden der maent des morgens ten 9 uren quamenwe op de plaets van den Heer Alexander Danielewits die Mensikof, gelegen 110 wurst van de plaets van den Heer la Fort. Dit is een zeer lustigh en sierlyk gebou, getimmert op de wyze van een lusthuis. Boven op het zelve is fanaels wyze^* een fraei speelhuis met een afhangend dak daer boven. Van buiten is het sierlyk met verscheide koleuren beschildert. Het heeft vele goede en bequame vertrekken, die tamelyk hoogh van verdieping zyn. Om'er in te komen moet men gaen door de poort van het fort, dewyl het met eenen gemeenen aerden wal omtrokken, dogh kleen in zyn begrip is. Hier aen zyn verscheide contrescharpen^*, wel gerangeert, en met geschut verzien. Aen d'eene zyde heeft men het gebergte, aen d'andere een moeras, of staende meer. Toen ik hier aenquam vraegde zyn Majesteit, waer ik geweest was. Ik antwoordde, daar my de Hemel en Voerman gebragt hadden, dewyl ik der sprake en wegen onkundigh was. Dit verwekte den Vorst tot lachen, die myn antwoort aen de Russische Heeren uitleidde, en my echter eenen kloeken beker vol wyn tot straffe deed ledigen, en ons alle vorder zeer wel onthaelde, wordende, onder het drinken der gezontheden, de stukken op den wal telkens los gebrant. Na den maeltydt werden wy door den Vorst om den wal geleid, en op yder contrescharp met verscheiden drank beschonken. Toen werden de sleden vervaerdigt om ons te voeren over de bevroze moeras, om alles wel te bezichtigen. De Vorst deed my by zich in de slede zitten, zonder den drank te vergeten, die mede gevoert, en op verscheide plaetsen gebruikt wert. Dit verricht zynde, keerdenwe weder naer het Slot, daer de glazen op nieu rustig omgingen, zoodat de wyn zyn kracht begon te toonen. Middlerwylen wert aen deze plaets, die nogh geenen naem had, door zyn Majesteit de naem van Oranjenburgh^* gegeven. Het dorp van den Heer Alexander, daer by gelegen, heet Slabootke^*. Wy scheidden van deze vermakelyke plaets des avonts ten 9 uren. Den 4 der maent veel wegs afgelegt hebbende, namen wy het mael ontrent ten 10 uren. Toen spoeiden wy langsaem, omdat'er gansch geen sneeu in die streken gevallen was. De Vorst echter reet door met veel gevolg, en hielt eerst stant in het dorp Stoepena^*, daer 10 schepen gebout leggen. Des nagts zetten wy het weder door, en quamen de 5 der maent, ten een uur in den morgenstont aen de stad Veronis, zynde 190 wurst van dit nieuw Oranjenburg. Vermits het gezelschap dezen

* fanaels wyze: als een uitbouw; ‘vaneel’ is timmerliedenjargon voor een soort uitbouw op het dak door middel van een balkenconstructie gemaakt rondom een opening.

* contrescharpen: beschermde wegen; contrescarpe is de bedekte weg langs de vestinggracht, waar men beschermd kan zijn tegen schoten en zelf kan schieten op de vijand.

* Oranjenburgh: Ranenburg in het gouvernement Rjasan

* Slabootke: Sloboda

* Stoepena: Stoepino

[p. 76]

nacht van elkander was geraekt, quam het in vescheide partyen hier binnen. De jonge Heer la Fort en ik waren de eerste, en geene plaets gestelt zynde daer wy konden ingaen, besloten te ryden naer het Hof van den Schout by nacht Rees. Maer hier gekomen, verstonden wy dat hy nu al sedert drie weken het bedde had moeten houden wegens eenen zwaren val met zynen wagen, waer door hy inwendigh beschadigt was. Wy gingen hem zien vroegh in den morgenstondt, met betuiging van de smart, die wy in zyn ongeluk gevoelden. Hy ontving ons zeer beleefdelyk, te gelyk verzoekende dat wy zyn huis en tafel wilden voor lief nemen. Een uur na den middagh quam zyn Majesteit aen, waerop aenstonts meenigte stukken kanon, zoo in zyn Majesteits hof, als op de schepen, hoewelze in 't ys vast lagen, afgeschoten werden. Dit was naeulyx geschiet of zyn Majesteit quam regelrecht by den Schout by nacht, en beklaegde zyn ongeluk. Toen begaf hy zich naer het hof van den Heere Feudor Mafhewits Apraxim, die hier het ampt van Admiraliteitsheer bekleedt, en het oppergezagh heeft. Wy werden alle gelast te volgen. Wy volgden en werden op een groot mael onthaelt, terwyl het geschut verscheide malen los ging, en telkens 50 schoten slaekte. Dus quam deze dagh ten einde. Ondertusschen was in het hof of kasteel zyner Majesteit plaets vervaerdigt voor alle de Duitse Heeren, en last gegeven, om hen aldaer dagelyx naer hun believen met vleesch te onthalen. De drank wert ook rykelyk bestelt, en de tafel door den Envoye^* Konigsegg bestiert. De Heeren Steils, Kinsius, en Heel onthielden zich in een afzonderlyke wooning by zekeren vrient, en de Heer la Fort en ik by den Schout by nacht, gaende evenwel, als het ons luste, in het hof ter maeltydt. Zyn Majesteit onthielt zich in een byzonder huis, staende op de werf, met de Russische Heeren. Den zesten der maent bezagen wy de schepen, in welker eenige wy beschonken, en des middags weder van den Heer Feudor Mafhewits onthaelt werden, gelyk ook den volgenden dagh: waer mede alle deze gasteryen een einde namen, dewyl op den 8 der maent de groote vasten der Russen zyn begin had te nemen. Ik verzogt dan den 9 daer aen verlof van den Vorst tot bezichtigen en af te tekenen van al wat my noodigh dagt; dat hy my gewilligh toestondt, voegende daer by: Wy hebben gegeten, gedronken, vrolyk geweest, en daarna wat uitgerust. Nu is het tydt aen den arbeit te gaen.[...]

De Stadt Veronis legt op 52: graden, op de hoogte van het gebergte, zynde met eenen houten muur omringt, maer verdeelt in drie partyen. De muren zyn door ouderdom vry vervallen en verrot. In d'eene party der stadt woonen alle de voor-naemste Russische Koopluiden, welke plaets genaemt wort Jakatof. In de stadt heeft men een grooten lynbaen^*, en een weinigh buiten dezelve de Kruitkelders onder d'aerde. In 'tafhangen van't gebergte ziet men veele huizen beneden langs de rivier gebout, makende een streek wel van 400 schreden. De voornaemste worden bewoont

* Envoye: gezant

* lynbaen: touwslagerij

[p. 77]

van den Amirael Golowin: den Admiraliteitsheer Apraxim: den Bojaer Lofkrielowits: den Heer Alexander Danielowits, en andere voorname Russische Heeren. Deze huizen staen meest alle voor het Slot. Waer aen volgen de woningen van den Schout by nacht en andere Zeeofficieren. Achter dezelve zyn nogh straten van dezelve lengte, waer in zich onthouden de luiden, die aen den scheepbou arbeiden, en andere. De stadt legt ten westen van de rivier Veronis^*, met wie ze in naem overeenkomt. Het Hof of Slot is aen gins zyde van de rivier, waer over een lange brug legt om daer in te komen; wordende het zelve rondom door de oude rivier bespoelt. Het gebou is vierkant, hebbende op elke hoek eenen toren, tamelyk groot en verzien van ruime vertrekken, doende zich van buiten zeer sierlyk op. De nieuwe rivier is door de afwatering der zantbergen zoodanig verstopt, dat ze onbevaerbaer is: zoodat de schepen weder de oude rivier moeten doorvaren. 'T voornaemste Magazyn (want zoo noemenze 't) is het Hof zelf, waer in men over de 150 stukken kanon^* ziet: waer van'er veele op den gront leggen, dienende om verzonden te worden, daer het de noodzakelykheit vereischen zal. Het is met palissaden op vele plaetsen bezet, ook met soldaten tamelyk wel verzien, waer van'er ook een goedt getal om de stadt legt tegen den inval der Tartaren, daer men al vrees voor gehadt heeft. Nevens het Hof is de Scheepsbouwery: wordende nu niet meer op alle plaetsen, gelyk voordezen, maer alleen op de werf aen schepen gebout. Het Ammonitihuis legt aen d'andere zyde van 't Hof, een groot gebou met drie verdiepingen, de twee onderste van steen, de bovenste van hout. Het is verzien van vele vertrekken, daer alle nootlykheden tot de schepen in geborgen worden, maer zoo, dat alle de soorten in een byzonder vertrek zyn. Men vint'er ook kleederen, en wat het scheepsvolk verder noodig heeft. Hier nevens staet ook een Zeilmakers huis. Men rekent dat'er zoo binnen, als dicht om de stadt tien duizent menschen zyn. In de vlakte wort men twee of drie Dorpjes gewaer.

Op den 10 der maent ging ik afzien waer zich de stadt wel best zou voordoen om afgetekent te worden. De keur viel op het hoogste van 't gebergte aen de Z.westzyde, omtrent 2 wursten van de stadt. Hier begon ik een begin myner tekening te maken, maer most'er wel haest uitscheiden om de groote koude en harden wint, dewyl het op dien barren hoek niet te harden was. My luste des daegs daer aen het werk te hervatten. Des ging ik 's morgens met voordagt te voet daer heen, opdat ik warm zou zyn, als ik daer quam. Ik nam mynen dienaer met my nevens drie matroozen van den Schout by nacht, om bevryt te zyn voor de aenkomst der Russen, die de nieusgierigheit of eenigh ander inzicht naer my toe mogt dryven. Ik beval hen ook met zich te nemen eene groote mat, eenige stokken, een schop, en byl, om een gat in den gront

* rivier Veronis: rivier Voronezj

* over de 150 stukken kanon: meer dan 150 kanonnen; Andries Winius werd opgedragen kanonnen te maken voor de strijd tegen Zweden. Het noodzakelijke metaal was afkomstig van in beslag genomen kerkklokken uit heel Rusland.

[p. 78]

gemaekt hebbende, des te bequamer te mogen zitten. Dit verricht zynde zette ik de mat agter my, tot afweringe van den wint. Dus zittende kon ik uit de stadt, en van beneden langs de rivier bequamelyk gezien worden. Het liep ook niet lang aen, of veelen hadden het oog op my. Hier door gebeurde het dat twee Engelsche scheepsboumeesters, die beneden van de rivier op my staroogden, twee of drie menschen van hun volk naer boven zonden, om kennis van de zaek te nemen. Ik dit gewaer wordende, gaf last aen de matrozen, elk gewapent met een halve piek, dat ze wel zorge zouden dragen, dat niemant my naderde, nochte zeggen wat ik uitvoerde, zoo hun daer naer gevraegt mogt worden, en alleen tot antwoort geven zouden, dat ze het niet wisten. Nu quamen de Russen 50 en meerder sterk vast aen, en verzamelden zich op het gebergte, om hunne nieusgierigheit te voldoen, als niet kunnende begrypen wat'er omging. Dogh als ze naderden, werden ze door de matroozen te rug gedreven, zonder dat ze zich in 't minste daer tegen verzetten. Ontrent den avont weder in myn herberge gekeert, verstont ik uit den Schout by nacht, dat 'er een gerucht verspreit was door de gansche stadt, dat zekere bediende zyner Majesteit, dien niemant noemen konde, levendigh in d'aerde bedolven was boven op het uiterste van't gebergte. Daer was wel naeukeurigh by vertelt dat hy een groot boek voor zich had. Dit was het papier, daer ik op tekende. Dus tot den middel toe in d'aerde gestelt zynde, mogt niemant den misdadigen naderen, of hy wert door drie soldaten, die de wacht hielden, daer van daen gejaegt. De officiers zelfs vraegden d'een den ander, wat straf het Geregt dien dagh had doen plegen. Den 12 der maent bevonden zy dat de gewaende verwezene van die plaets was geweken, en zy derhalven in hunne meening waren bedrogen geweest. Maer zy vatten weder eenen anderen waen op. Teweten een weinig verder op was een out Kerkhof, daer men my in de vorige dagen ook had gezien, en waer heen ik my nu weder begaf, om het insgelyx af te tekenen. De Russen dan niet langer wetende wat te denken, besloten eindelyk, ik most een Profeet zyn, nieulings van over zee gekomen: om overal omwandelende de oude Kerkhoven te bezoeken, en voor de afgestorvene menschen zielmissen te doen, en andere godsdienstigheden te plegen. Waerom ik altydt een groot boek by my had. Zy beduidden ook elkander hoe ik meest met eenen graeuwen Ongersen rok^* gekleet ging, altydt gevolgt van mynen dienaer, die my een soort van eenen blaeuwen mantel nadroegh, en verzelt van drie matroozen van den Schout by nacht. Deze ydele inbeeldingen hadden my by dit volk, dat zich telkens met groote hoopen liet zien, licht het een of ander ongeluk kunnen aenbrengen, ware zyn Majesteit daer niet ontrent geweest; onder wiens tegenwoordigheit nu niets te vreezen was.

De afbeelding dan van deze stadt wort met N^o. 15 aengewezen. De letter A verbeelt het huis zyner Majesteit: B de werf: C de d'Worits of het Hof zyner Majesteit: D de

* graeuwen Ongersen rok: grijze Hongaarse mantel

[p. 79]

Ambaer of het Magazyn: E het Zeilmakershuis: F Alexander Daniels huis: G Feudor Mafhewits huis: H Usplenje Dogoroditza, of de Kerk der inslaping van Godts Moeder: I Cusma Idemjan, de Kerk toegewydt aen Cosmus en Damiaen, twee gebroeders, die in't getal der heiligen gestelt zyn: K de Saboor, of Vergaderkerk der heiligen en beelden: L Petritsa Bogoroditsa, of Vrydagskerk. Welke naem men zegt dat zy gekregen heeft omdat de maegt Maria zich opzekeren vrydagh op eene ongewoone wyze vertoont; en hier door de toewydinge verdient heeft: M de oude rivier: N de nieuwe rivier: O 't gebergte, waer op ik de stadt aftekende.

Dezen dagh had zyn Majesteit het versoeck van met een zeilschuit over het ys te zeilen, als zynde daer toe een bequame vlakte. Den 13 werden ontrent den avont uit twee Bombardeerschepen 20 bomben geschoten, gelyk ook verscheide uit een sloep van 20 riemen. T'huis gekomen zynde, verstont ik uit den Schout by nacht dat zyn Majesteit om my gezonden had. Het welk ik zoo dra niet verstond, of ik begaf my aenstonts naer het schip, waer in de Vorst was: ziende over wegh nogh al eenige bomben schieten. Ik vont den Vorst met het gansche gezelschap vrolyk by den wyn, en verstont welhaest het besluit dat hy genomen had om des morgens den 14 met al het gezelschap naer de rivier den Don, of Tanaïs te vertrekken: een togt van ontrent 12 wurst van Veronis; om de schepen, die daer lagen, te gaen bezien. Wy reden dan ten 3 uren na den middagh van Veronis, meest alle te paerde, weinige ook op wagens. Als we niet verre buiten de stadt gekomen waren, hielt zyn Majesteit zich een weinig op in zeker Kerkje: terwyl wy wat van den wegh aftraden, om te gaen bezien zekeren molen, waer van het maexel ons vremt dogh aerdigh voorquam. Hy was gemaekt van eenen Serkassischen meester¹⁸, die hem een agtkantige gedaente had gegeven, hebbende van binnen vier molens, die alle te gelyk malen. Hy was geheel zonder wieken, of eenigh hulpmiddel van buiten, daer de wint op kon werken. Alleen waren van binnen 7 zeilen op de wyze van een schuitje. Hy wert rontom gesloten met groote deuren of vensters. Dogh als de wint diende, stelde men aen de wintzyde twee of drie deuren op: waer door de wint in de holte der zeilen vatte, en het gevaerte met groote snelheit deet omloopen. Zie hier de afbeelding, die wy daer van gemaekt hebben, op N^o. 17.

Ondertusschen quam zyn Majesteit, in een kales gezeten, vast aen, en preste ons de reize te vorderen, dat met eenigen van het gezelschap zoo ras niet voort wilde. Wy quamen daer evenwel nogh tydigh voor den avont. Aenstonts ging het kanon uit alle schepen los, waer van wy 'er nogh eenige gingen bezichtigen. Men beschonk ons daer rykelyk met wyn: en des avonts onthaelde ons de Heer Ivan Alexewits Moesin Poes-

18 De Tjerkassen zijn oorspronkelijk afkomstig uit de berggebieden van de Kaukasus. Tegenwoordig leven zij in het Midden-Oosten, Turkije en Syrië.

[p. 80]

kin in zyn huis met een goeden maeltydt. Na het eindigen waer van zommigen hunne nachtrust gingen nemen in de schepen, dewyl daer ter plaetse luttel gemak is, zynde daer nogh geen timmeraedje^* van huizen aengevangen. Dogh de spraek gaet dat men van meening is daer ter plaetse eene stadt te bouwen. Des anderen daegs gingen wy den arbeit bezien, die aengewend wort tot het dammen van de rivier den Don, en haren loop te verleiden. Tot dit inzicht wort een sluis gemaekt, werwaert men den loop zal heen wenden. Deze rivier, van de aenwooners gemeenlyk Tanaïs of Donetz genoemt, is befaemt door gansch Ruslant. Zy loopt door 't Precops of kleen Tartarie Oostelyk af, en na veele kromten zich met eenen grooten bogt niet verre van de rivier Wolga omdraeiende, en aenwassende door het bykomen van verscheide stroomen, voorby de stadt Asof, eertyts Tanais, in 't Meotisch meer^*, daer zy Europe van Asie afscheit. Hier ontrent vonden wy met verwondering vele stukken van Olifantstanden op den gront leggen, waer van ik een stuk tot gedachtenisse mede nam, myne gedachten al latende gaen, hoe die daer mogten gekomen zyn. Waer over de Vorst zich uitte, zeggende dat Alexander de Groote naer de getuigenisse der Historieschryveren deze

* timmeraedje: timmerwerk

* 't Meotisch meer: de Zee van Azov

[p. 81]

rivier overgetogen was by het stedeken Kostinke, 8 wurst van daer gelegen: en dat naer allen schyn eenige zyner Olifanten hier gestorven zynde, deze overblyfsels achter gelaten hadden.

Nu keerden wy weder naer de schepen, daer men ons goede siere deed met gebrande wateren^*. Zy waren 13 in getal, 11 Oorlog- en 2 Viktaeljeschepen^*. Onder deze muntte verre uit een der Oorlogschepen door de bestiering zyner Majesteit gemaekt. Want het was zeer wel gebout, en met beeltwerk en andere sieraden opgetoit: zynde de kajuit van binnen heel met notenhout beschoten. Hier by lagh nogh een ander, mede zeer fraei van een Engelsch boumeester gemaekt. De overige waren van geen groot aenzien. Dezen middagh onthaelde ons de gemelde Heer weder op visch. Waer na wy weder op de schepen gingen, daer onder het balderen van 't kanon lustigh gedronken wert.

In het midden dezer vreugde sliep het ongeluk niet, dat een Russisch matroos trof. Dees uit onvoorzichtigheit zyne hant houdende voor den mont van een stuk geschut,

* gebrande wateren: soort vuurwerk; tsaar Peter had een grote fascinatie voor vuur en vuurwerk. Over vuurwerkknallen zou hij gezegd hebben dat die leken op het geluid van geweervuur. Zijn volk zou door het afsteken daarvan minder angst voor oorlogvoeren krijgen.

* Viktaeljeschepen: bevoorradingsschepen

[p. 82]

wert zoo jammerlyk gequetst, dat hy los van boven neer naer beneden tuimelde, met breken naer allen schyn van eenige ribben in zyn lyf. Men meende de zaek stil te houden: maer zyn Majesteit wert het strak gewaer, ging hem zelf bezien, en vernam blyken dat hy het niet lang maken zou.

Wy scheidden hier van daen des avonts ten agt ure in den regen, die duren bleef tot Veronis toe, daer wy ten tien uren weder aenquamen. Den 16 maekten wy alles gereedt om des morgens weder met ons vieren, gelyk wy gekomen waren, weder te trekken naer Moskow, waer toe de Vorst ons verlof had gegeven. De wegen door het natte weder bedorven zynde, waren wy genootzaekt ons te verzien van 8 wagens, welker wielen wy heel met yzer lieten beslaen. Wy quamen dan den 17 des morgens by den Vorst, en namen ons afscheit van hem, die ons ter hantkus toeliet, en ons omarmende behouden reis wenschte, met aenmaning evenwel dat we voor ons scheiden zouden gaen bezichtigen eenige mortieren by de rivier staende, ontrent twee wurst van de stadt; dat wy zonder toeven deden. Tien warenze in getal, hebbende 13 palmen in de rondte, en 8 in de langte^*. Zy stonden tegens de hoogte van 't gebergte

* 13 palmen in de rondte, en 8 in de langte: ca. 1,30 tot 1,50 m in de rondte, en ca. 80 tot 90 cm in de lengte

[p. 83]

digt by een houte schuur, waer in ze gegoten ware. Op den middagh ontfing ik last om nogh eens by zyn Majesteit te komen, die weder bezigh was met zeilen in een schuit over 't ys, die eens door de schielyke keering omsloegh, dogh aenstonts weder opgestelt wert en voortzeilde. Een half uur daerna beval de Vorst my met hem te gaen, latende al het gezelschap daer. Hy zette zich in een voermans slede, getrokken van twee paerden, waer van het eene in een byt viel: dogh het ander op 't ys blyvende, raekte het ingestorte weder uit het water. Toen deed zyn Majesteit my by zich in de slede komen, zeggende tot my: Wy zullen naer de sloep ryden, waer uit gy een bombe zult zien schieten, dewyl gy niet tegenwoordig waert, toen de bomben werden afgeschoten. Hier gekomen, bezagen wy de sloep, en het houtwerk, daer in vastgestelt; in welx midden de mortier stont, die men naer zyn begeren kon draejen en wenden. De Bombardeermeester gereet staende, wert aen het volk, dat in de vlakte stondt, een teken gegeven van wyken. Waer op ik nevens zyn Majesteit uit de schuit getreden zynde, de mortier wert aengesteken. De bombe een goedt stuk wegs heen gevlogen hebbende, gaf nedervallende den slagh. Zy was vier ponden zwaer. De Vorst vraegde my of ik lust hadde om'er meer te zien: maer ik ontging dat met te zeggen dat ik aen een zoo veel had als aen meer. Toen geleidde ik hem tot in de verblyfplaets van den Heer Sleits, en na een weinig vertoevens, naer zyne woning, die digt daer ontrent was, daer ik met alle onderdanigheit afscheit nam. De Vorst omarmde my, en gaf my den gewonen wensch van GODT BEWARE U.

Het was 3 uren na den middagh, als ik weder in myne herberg quam, daer ik na het nuttigen van wat spyze, alles gereet maekte tot de reize. Ik bedankte den Schout by nacht voor alle eere en vrientschap my bewezen, latende hem in een redelyk goeden staet; dat my zeer lief was: want deze Heer is waerlyk een braef man, overal geacht, en van de Vorst zeer bemint.

Tegens den avont begavenwe ons op wegh, vallende des nagts sneeu, en volgende daer op een digte stofregen. Den 18 des morgens ten 10 uren warenwe 58 wurst gevordert. Want we hadden om de slegte wegen voor elken wagen drie paerden, die ons den zelven wegh te rug bragten, dien wy gekomen waren.

In deze togt merkten wy aen dat de huizen zyner Majesteit aen de zyde van Veronis meest door Serkassen bewoont worden. Dit zyn zinlyke menschen, dien hunne woningen heel rein houden, en lustig en vrolyk leven. De viool en hakkebert^* is hun dagelyxe hantering. Van deze speelluiden vint men ook eenige in de huizen van den Vorst tot ontrent de plaets van de Heer Alexander. Als men aenkomt, spelenze aenstonts eens helder op. Zy hebben gemeenlyk Mede en Brandewyn te koop. Vrouwen zyn'er onder, die den vremdelingen wel een gunst doen^*. Zy hebben een dragt

* hakkebert: hakkebord; een snaarinstrument met metalen snaren waarop met houten hamertjes werd geslagen. Een voorganger van het klavier met drie octaven.

* Vrouwen ... gunst doen: Er zijn daar vrouwen die zichzelf aanbieden aan de vreemdelingen.

[p. 84]

van kleeding, die hun alleen eigen, en heel van die der Russen afgescheiden is: vooral de vrouwen, die haer hemde, daer ze meest in gaen, met een riempje om den middel gorden; daer ze dan gemeenlyk een stuk stof omslaen, dat haer van den middel tot aen de voeten komt, even als een rok. Dit stof is al veel van gestreepte goedt. Het hooft is met eenen witten doek omvlogten. Ook is een gedeelte van het onderaengezicht of kin bedekt. Het einde van dezen doek slaenze aerdig ter zyde het hooft in, hangende de einden by wylen eenigzins los. Om het voorhooft is een overdoek, die geplooit naer boven gaet. Op het hooft naer agter is het plat als een bert, gelyk men de Arabische en Joodsche vrouwen in de Levant toegetakelt ziet. Het hemde is aen den hals twee vingers breet geploit, hoedanigh oulings de lubben^* gebruikt werden. Maer den lezer zal alles liefst zien in de tekening, die ik van eene der bevalligste in 't kleen maekte, zodanigh als wy haer binnen de stove, of warm vertrek vonden, daer een dienstmaegt stondt bezigh met broot te kneeden, en eenige kinderen op den oven by een zaten naer de gewoonte, die dat volk heeft, en die hier vertoont wort.

* lubben: geplooide kraag

[p. 85]

Den 27 der maent wert hier op zekeren nagt in de Slabode de Voorzanger en Schoolmeester der Lutersche gemeente, genaemt Joan Frederik Maes van Koningsbergen, buiten schult zeer verraderlyk doorsteken van eenen Duitschen Vendrigh, genaemt Krasso, die op de daet gevat, ook aenstonts bekende dat hy schuldigh was.

Nu daght ik wat rust te nemen na zulk tobagtige reize: maer wert in myn meening geweldig bedrogen. Want den 5 Maert overviel my des avonts een ongemeene hitte des lichaems, die my aenquam als een heete koorts. Ik begaf my te bedde, maer bragt eenen slegten nacht door. En met het aenkomen van den dagh uit het bedde tredende, vond ik my zoo verzwakt, dat ik naeulyx over de kamer gaen kon. Hier by had ik eene groote bezetting geladen^*, en eenen gedurigen hoest, die my nogh nagt, nogh dagh liet rusten. De brant ondertusschen was zoo groot dat'er geen verkoelen aen was, al dronk ik meer dan hondert reizen in een etmael. Dan gebruikte ik zoete melk, dan dun bier^*, dan wat gekookt water met tamarinde en suiker; van welken drank ik my ook in Egipten bedient had; verquikkende my ondertusschen by wylen met wat Rynsen wyn tot versterking der mage, en wat my verder dienstig dagt. Dus bragt ik vyf etmael door zonder de minste rust te genieten: waer door ik, byzonder des nagts, zeer ydelhoofdigh wert. Myn vrienden ziende my van dagh tot dagh vervallen, spraken van het gebruiken van eenen Arts. Waer op ik hun toevoegde dat ik de Arts zelf was, die best wist wat my diende, en de beste kennisse hadde van myne gesteltheit: en geloofde door matigheit van leven meer te zullen uitrechten, dan de Artsen, dewyl my best bekent was, waer myn ongemak uit gesproten was: dat ik al een wyl voorzien had. Den zesten naght geraekte ik eindelyk in rust, die hoe langer hoe beter wert, zoo dat ik wel haest verlichting gevoelde. My tien dagen langh evenwel sober behelpende begon ik allengs wat kragtiger nat en eenige vaste spyze te gebruiken, waer door de hoest ook begon af te nemen. Ook loosde ik op zekeren avont 70 of 80 druppels bloets uit myn neus, dat my ook verlichting in 't hooft gaf.

Den 11 quam zyn Majesteit hier met al het gezelschap van Veronis: en in zyne tegenwoordigheit en meenigte van omstanders, wert den 13 na den middagh de Overste Bodon, voorhenen gemelt, in de Duitse Slabode, naest de opgerechte pael, daer de byl en 't zwaert aen vast zyn, op een blok gelegt, en met de byl onthalst. De Vendrigh Krasso wert aen de galg gehangen: en aenstonts afgekondigt, en door het aenslaen van een plakkaet bekent gemaekt, dat voortaen al die eenen degen zou komen te trekken, met de doot gestraft zou worden.

Op den 14, zynde zondagh, had de Heer Kasimier Bolus, Envoye van Vrankryk, die als onbekent binnen Moskow gekomen was, ook een stil gehoor by den Czaer, ten huize van den Heer Feudor Alexewits Golowin.

* Hier by had ik eene groote bezetting geladen: Hierbij had ik het zeer benauwd

* dun bier: waterig bier; bier met weinig alcohol

[p. 86]

Dezen zelven dagh quam zyn Majesteit by den Heer Brants met eenigh gevolgh, en wert daer met koude spyzen en verversingen onthaelt. Welke gelegenheit my d'eerste mael uit myn kamer deed komen, om de laetste eere te hebben van den Vorst te begroeten, en een vrygeleibrief¹⁹ te verzoeken om uit zyne staten te mogen vertrekken. Hy my in zulk eenen vervallen staet ziende, vraegde hoe ik'er zoo ongedaen uit zag, en waer my dit van daen quam. Ik antwoordde dat ik het toeschreef aen het onmatigh drinken op de Veronische reize gepleegt. Waer op hy my toevoegde, dat ik'er het haer van den hont weêr op zetten most^*. Ondertusschen quam de Resident en andere overzeesche Heeren ook binnen.

Ik myn afscheit en toezegging van eenen vrygeleibrief te zullen bekomen by den Heer Feudor Alexewits Golowin verkregen hebbende, nam myn afscheit, reikende de Vorst my zyn hant om te kussen toe: en gevende my zyne zegen door de woorden GODT BEWARE U.

Het was ontrent 10 uren toen zyn Majesteit vertrok met het gezelschap, gaende nogh by den Heer Lups, en verscheide Engelse Heeren, eer hy naer Sleutelenburgh^* vertrok, zonder deze reize weder te Probrosensko te komen. Welke reize hy in den morgenstont den 15 voortzette.

Dezen dagh werden ook gerecht de twee resterende misdadigen, teweten Kapitein Sax, en de dienaer van Bodon, ter plaetse daer het lyk met het afgehouwen hooft van Bodon nogh op den gront lagh, en Krasso aen de galg hing, zynde daer gedurig wacht by gebleven. Deze twee misdadigen werden dan mede op het blok gelegt, staende de Scherprechter met de byl gereet om hun den slagh te geven. Evenwel daer quam genade. Het leven wert hun geschonken, en de straf van Sax verwisselt in een eeuwige ballingschap door te brengen in Sibirie. Bodons knegt ontfing 30 slagen met de knoet, en wert voorts voor al zyn leven op de galei gebannen. Maer ik verstont kort hier aen dat hy van deze slagen gestorven was.

Ondertusschen wert myn vrygeleibrief door onzen Resident uit last zyner Majesteit van den Heer Golowin verzogt, die daer aenstonts orde in stelde.

Den 21 wert hier de Palmzondagh of het feest van Christus inryding geviert, gelyk den 25 het feest van Mariaes verkondiging, dat de Russen in zeer hooge waerde houden. Den 28 was het Paeschfeest. Wyders viel'er niets aenmerkelyx voor, als dat'er den 30 brant ontstont in Moskow, en den 1 April de rivier Mosqua open was, verdryvende het doiend weder het ys, en makende de wegen slegt. Den 3 der maent was

19 Document om binnen Rusland te reizen of om het land te kunnen verlaten. Deze vrijgeleide is op 13 maart 1703 aangevraagd bij de Russische gevolmachtigde gezant Fjodor Golovin door de Hollandse resident Van der Hulst

* dat ik'er het haer van den hont weer op zetten most: dat ik om mijn kwaal kwijt te raken flink moest drinken; dit berust op het volksgeloof dat hondsdolheid genezen kan worden door het haar van die hond op de beet te leggen.

* Sleutelenburgh: Schlüsselburg; of het voormalige Noteburg

[p. 87]

het water hier zoo hoogh, dat men by menschen geheugen daer zulk een voorbeelt niet van gezien heeft. In deze dagen overviel my hier weder de koorts, die my om den anderen dagh aenkomende, egter na drie of vier reizen weder verliet. [...]

Nadat ik van de koorts herstelt was, besloot ik naer Moskow te ryden, om daer te gaen vinden den Heer Ivan Alexewits Moesin Poeskin, dien zyne Majesteit te Veronis bevolen had my te vertoonen wat in de Kerken en elders binnen Moskow gedenkwaerdigs te vinden was. Deze Heer, van wien ik hier voor gemelt heb, ontfing my met veel beleeftheit, zeggende wel te weten wat zyn Majesteits begeren was, en dat ik derhalven maer hadde te schikken van zynen goeden wil. Ik verzogt mynen wensch hoe eer, hoe liever, te mogen erlangen, omdat ik my haeste met het voortzetten myner reize naer Persie, gelyk zyn Excellentie niet onbekent was. Men stelde dan vast dat ik den 10 des morgens vroeg op zyn hof zoude komen, met toezegging dat middlerwyl op alles orde gestelt zou worden. Den dagh gekomen zynde, begaf ik my derwaert, en vont hem gereet om buiten de stadt te ryden. Hy gaf my minnelyk te kennen dat alles gereet was om my te vernoegen, en dat de Heer, dien ik by hem vont, my allerwegen geleiden zou. Wy namen dan onzen eersten wegh naer de Kerk Saboor, als wetende dat daer bewaert wert een schildery gemaekt, zoo men voorgeeft, door den Evangelist Lucas: maer vooral het kleet of rok van Jesus Christus, daer de soldaten het lot over wierpen. Naer het verhael van deze menschen viel dit kleedt te beurt aen eenen Georgiaensen soldaet, die het met zich naer huis genomen hebbende, zyne zuster, die ongehuwt was, daer mede vereerde. Deze hielt het in zulk eene hooge achtinge, dat ze begeerde na haer afsterven daer mede begraven en bedekt te zyn. Zy quam te sterven: zy wert'er in begraven: en op haer graf sproot aenstonts uit de aerde een groote boom. Na verloop van tydt geviel dat de Persianen gewapender hant vielen in het lant der Georgianen, en het met hunne krygsbenden bemagtigden. De Koning hoorende spreken van zulk een graf deet het openen, het kleet daer uit, en mede nemen naer Persie. Van waer hy naderhant een groot Gezantschap afvaerdigende naer den Grootvorst van Moskovie, dezen Vorst nevens andere geschenken ook met dit zelve kleedt beschonk, als zynde het gewaed van eenen Christen Godt. De Moskoviters raed plegende of dit wel het regte kleedt mogte zyn, vonden goet alle blinden, krepelen, en andere gebrekkelyken by een te zamelen, en hun dit kleet te vertoonen, om, zoo deze menschen van hunne qualen door het aenzien van dit kleet genezen werden, hier uit een bewys te trekken, dat het onverziert^* was. Men stelde dit in 't werk: de gebrekkelyke werden genezen: en het wert als een hulpmiddel tot deze qualen sedert bewaert, dewyl het noit in gebreke blyft van zyne werkinge te doen. Dit vertelt men hier voor zuivere waerheit: en dewyl men'er veel werx af maekt, heb ik dit voor af willen verhalen. [...]

* onverziert: niet verzonnen

[p. 88]

De Bruijn maakte een uitgebreide rondgang langs bezienswaardigheden in Moskou. Daarna regelde hij een vrijgeleide voor Kazan en Astrachan.

Myne geleibrieven nu vervaerdigt zynde, maekte ik alles gereedt tot de reize, en kreeg tot gezelschap een Armenisch Koopman, genaemt Jakob Davied'of, die eenige reizen van Spahan naer Hollant gedaen, en zich t'Amsterdam eenigen tydt onthouden had. Zyn besluit was den 22 der maent April de reize aen te vangen, en hier toe met een vaertuig de rivier af naer Astrakan te trekken. Ondertusschen ging ik afscheit nemen van den Heer Resident vander Hulst, dien ik veel eere en vrientschap my bewezen zeer verplicht was: ook van de Heeren Brants en Lups, die my ook veele weldaden bewezen hadden; zonder den Heer Pieter Coyet te vergeten, dien ik voor veel moeite had aengedaen met vragen en wedervragen over vele zaken, dewyl hy een man was zeer ervaren in de manieren en tale des lants, en derhalven bequaem om my in vele aenmerkens waerdige dingen veel licht te geven, die my mosten te pas komen in de beschryvinge myner reize. Na hen bedankte ik ook alle andere goede vrienden, en vertrok kort na den middagh. Maer buiten de stadt Moskow gekomen, kon ik geen roeischuit krygen, die my aen boort van het vaertuig brengen most, waer op de Armenier zich reets had ingescheept. Ik besloot dan drie wagens te huren om my te lande te doen brengen naer het dorp Matsko of Moeder, zynde 30 wurst van Moskow gelegen aen de rivier: werwaerts het vaertuig al voor eenige dagen was vertrokken, om voor het vallen van de rivier bevryt te zyn van de ondiepten, en de zeilen en andere nootwendigheden der ter plaetse gereet te maken.

Van 22 april tot 20 mei reisde Cornelis de Bruijn met de Armeense koopman Jacob Davidof en nog twee andere Armeense kooplieden per schip naar Astrachan.

Terwyl ik in deze ledigheit hier zynde, goede gelegenheit had van het leven der Tartaren²⁰ recht te beschouwen, reed ik dikwyls naer de plaetsen van hun verblyf, verzelt van den voorgemelden Kapitein Wagenaer. Dit is drie of vier wurst van de stadt, daer zy zich met verscheide partyen onthouden, in 't gemeen wat van elkander afgescheiden. Want elk huisgezin hout zich by een in tenten, gemaekt op de wyze van een Papegaeis koi, hoewel wat lager van fatsoen. Zy zyn samengestelt van platte houten drie of vier vingeren breet, daerna overtrokken met een vilt van Kamele- en Paerde wol of haer gemaekt. Eenige zyn maer een voet of twee van den gront, en rondom dicht met riet bezet. De aenzienlyksten overtrekken dezen opslagh met zeildoek,

20 Hier beschrijft De Bruijn de Tataren uit het voormalige chanaat of rijk van Astrachan dat in 1556 ingelijfd werd bij Rusland. Daarnaast waren er de Krimtataren en Tataren uit Kazan. Het Tataarse volk is ontstaan uit een vermenging van Mongolen, Turken, Goten, Grieken, Genuezen en Oostslavische stammen die in de dertiende eeuw verenigd werden en een rijk stichtten aan de Wolga.

[p. 89]

[p. 90]

latende boven een opening, om den rook daer door te loozen, als ze vier stoken. In de tent zetten zy ook eenen stok, die vier of vyf voeten buiten uit komt, aen welken een groote lap van stof is van verscheide koleuren, byzonder boven aen. Deze lap komt buiten over de tent tot by den gront, zynde boven vast aen eenen breeden riem, die ter zyden buiten de tent vast gemaekt wort. Hier mede draejenze de lap naer hun believen, voor zoo veel ze de zon en den wint willen weren. Als de rook over is, en zy by kout weder binnen begeren warm te zyn, leggen ze de lap over de openinge. En dan is het zoo warm in de tent, als in een stoof. Van binnen vint men by de voorname luiden den vloer ook fraei met stoffen of tapyten beleit. Waer by is een voetbank met een optrede, ofte Turxe Safa, die een derde deel van de tent beslaet. Ik zagh by dit volk ook kisten en fraeie koffers, daer ze hunne goederen in bewaren, alles wel fraei en net in orde. Als ze van plaets veranderen, zetten ze de tent op eenen wagen, en nemen het overdexel daer af. De vrouwen en kinderen zitten in den wagen, de mannen ryden daer nevens te paerde. Deze menschen bespeurende dat ik uit enkele nieusgierigheit by hen quam, lieten my toe alles te bezien, dat ze in 't eerst schenen te weigeren, dewyl ze noode iemant toe laten tot de tenten, daer de vrouwen in zyn. In eene van deze zagh ik een welgemaekte jonge bruinet, zittende volkomen opgekleedt, en hebbende een aerdigh hoofttoisel van zilver of vergult koper, rondom van onder tot boven met goude dukaten belegt, voorts met paerlen en andere juwelen behangen. Welk gezicht my zoo fraei voorquam, dat ik voornam het op doek af te schilderen, gelyk ik nader zeggen zal. Ondertusschen zette ik my neder om eenige tenten, zoo als ze by een stonden, af te tekenen. Dit wort u aengewezen op N^o. 36, gelyk het fatsoen van eene in het byzonder op N^o. 37 met de letter A. Men ziet daer ook den wagen staende op twee groote raderen, overdekt met gekoleurt hout en met stof overtrokken. Hy staet op twee stokken, die voor kruiswys over elkander komen, hebbende aen beide de zyden een langh hout. Als zy de tenten daer op zetten, komen de wielen daer binnen. Siet B. Hun Kerkje, dat een weinigh aen een zyde staet, wyst C. De gemeene tenten zyn met vilten van paerdehaer bekleet, gelyk ook de lap die boven de opening is. Vorders zyn ze van binnen slecht^*. Deze luiden generen^* zich met het verkoopen van hun vee, waer voor zy alom goede weide zoeken. Het werk der vrouwen is kleederen en wat des meer is, op de wyze der Russen te naejen, brengende haer voltrokken werk in de stadt ter markt. Andere spinnen met een drajent houtje, gelyk by ons en elders de gewoonte is. Zy bereiden ook wol tot de vilten der tenten, die gesponnen zynde, zy zelve afweven, om daer ook stoffen en andere dingen van te maken. Hun brandstoffe is koedrek, die zy tot ronde platte stukken maken, en laten droogen, gelyk by ons met den turf gehandelt wort. Men ziet deze stukken

* slecht: eenvoudig

* generen: onderhouden

[p. 91]

op hoopjes allerwegen by de tenten leggen. Wel gedroogt zynde, voerenze die met zich. Terwyl ik bezigh was met dit alles af te tekenen, quamen ze meest alle dat zien, en schepten'er vermaek in, gelyk ook in het beschouwen myner kleederen, die hun zoo vreemt, als my de hunne voorquamen. Hier door genoot ik des te meerder vryheit. Hun leven is ontrent als dat der Arabieren, waer in ze zoo vernoegt zyn, als anderen, die in paleizen of kostelyke huizen woonen. My te binnen brengende de oude Oosterse wyze van leven kan ik niet anders denken of Abraham en anderen hebben op dezelve wyze geleeft. En als men aen zulk eene levensmaniere gewoon is, schikt men zich daer zoo naer, dat men niets meer begeert.

Om nu van de dragt dezer vrouwen in het byzonder te spreken, die ik met hulpe des Gouverneurs bequamelyk in zyn hof afschilderde, dat ik by de tenten zoo net niet zou hebben kunnen doen, staet ons te zeggen, dat deze Juffrouwen uitgaende een fraeje oppervest omhangen, en daer over een wit linnen kleet, waer mede zy ook haer aengezicht bedekken. Zy lichtten op myn verzoek deze twee opperdexels af, en vertoonden toen om het hooft eenen fraejen witten doek, dien zy op een geestige wyze om den hals werpen. Waer door men dan het hooftgestel maer doorschynende ziet. Ik liet haer dit dan ook wechnemen, en schilderde haer zonder dat oppergewaedt, dewyl het voornaemste sieraet daer door bedekt wort: teweten in de Kaftan, of zoo als ze gemeenlyk in de tenten zyn. Het hooftsieraet, gelyk wy gezegt hebben, is met goude dukaten belegt, loopende spits op als een Myter. Veele paerlen zyn hier by, waer van eenige snoeren neerhangen. Een gekoleurde doek achter aen de muts vast zynde, komt ook om den hals geslingert, hangende ten deele ook over het voorlyf nederwaert. Over den schouder en om't lyf zynze met zilver behangen. Aen een keten van dezelve stoffe hangen platte zilvere doozen, waer in hare gebedeboekjes zyn en andere zilvere snuisteryen. Het hair hangt in eenen zwarten breeden bant, en onder het zelve zyn twee groote zyde quasten, die laegh nederkomen, gelyk alles op de voorgaende bladzyde kan gezien worden. De afbeelding dezer Jonkvrou behelst eene der voornaemste Tartarinnen, hebbende drie maegden in haren dienst, nevens het geleide van eenen Tartaer, die by den Gouverneur bekent is.

Deze Tartaren, die hier hun verblyf houden, worden van de Russen Jurtsge Tartaren genoemt, als hier ter plaetse geboren. Deze geven aen zyne Czaerse Majesteit geen schatting, maer zyn gehouden op zyn bevel ten oorlogh te trekken, in 'tgemeen maer met eenige honderen. Dogh als de noodt dringt, zyn ze bequaem om 20000 mannen te velt te brengen. De Tartaren, die men hier 't Astrakan Indianen noemt, hebben op zekeren tydt van 't jaer een vremde manier van het haer van hunne hoofden te scheren over zich. Want ze hakken het overgeblevene haer in den gront met een scherp mes op het hooft zodanigh overal, dat het bloet hun langs de wangen loopt. Als dit gebeuren zal, komt de Priester, of dien zy daer voor gebruiken, gevende hun allen den eersten hak. Ziet'er een by geval, dat iemant niet wel gehakt is, zoo hervatten ze het onder elkander onder een geroep van Suksemakse, Suksemakse, of anders Bassou Baksou, al dansende en springende. Dit houden ze als voor een wyze van offeren aen hunnen

[p. 92]

gemelden Afgodt Suksemakse. Deze plechtigheit was weinigh tyts voor myne aenkomst buiten de stadt by het Koornhuis geschiedt. Die dit doen, zyn Indiaenen, waer van eenige ook wonen in de Tartarische Slabode. De Nagayse Tartaren onthouden zich in tenten ontrent de stadt Tirck^*. De Crimische blyven noit hier, maer komen nu en dan over om hunne paerden en vee te verhandelen.

In juli 1703 vervolgde De Bruijn zijn reis. De daaropvolgende jaren trok hij door Perzië, Ceylon, Java, om via Perzië terug te keren naar Astrachan waar hij vier jaar later, in 1707, aankwam. Na Astrachan zette hij zijn reis voort naar Moskou.

Den zestienden der maent^* quam de Czaer op den middagh binnen Moskow, waer op het geschut van de wallen gelost wert onder groote vreugde der inwoners, die zyne

* Tirck: Térek

* Den zestienden der maent: de zestiende december 1707

[p. 93]

Majesteit in twee jaren hier niet gezien hadden. Ik begaf my twee dagen daer aen met den Resident naer Prepresenske^* om den Vorst te bewellekomen, dien wy reets in de slede nedergezeten vonden. Hy ontfing my vrolyk van wezen met hanttasting, verwellekomende my in zyn lant. Voorts begaf hy zich naer het Hof der Princesse zyne zuster, niet verre daer van daen gelegen, gaende eerst in de kerk, die een kleene kapel is. De kerkplechtigheden verricht zynde, gingh hy met zyn gevolgh een uur daerna binnen 't Hof; daer wy hem volgden. Hier ontmoette hy de Princes, die aen yder van 't gezelschap een gulden schaeltje met brandewyn, op een zilver schenkbort gezet, zelf aenboodt. Waer op yder toetredende met behoorlyke eerbiedigheit daer een afnam. Die hun schaeltje geledigt hadden, gaven het aen de daer oppassende Heeren over, die het telkens weder lieten vullen. Onder dit gezelschap waren eenige voorname Russische vrouwen, ook twee of drie Duitsche. De Princes aen de aengekomenen deze eerbewyzing gedaen hebbende voegde zich weder by den Czaer haren broeder, die my toen met de hant een teken gaf van by hem te komen, dewyl hy begerig was een kort verhael myner reize te hooren, en de manieren en levenswyze der Persische Koningen, en hunne hofhouding te verslaen, ook hoe het gelegen was met de meenigte hunner vrouwen in het Serraglio^*. Een gelyke nieusgierigheit had hy ontrent den staet des Konings van Bantam^*. Waer van door my onderrecht zynde verhaelde hy alles aen zyn zuster en de voornaemste Mevrouwen in de Russische tael. Een half uur liep met dit vertellen door, wanneer een tweede schaeltje met brandewyn door de Princes overgereikt wert. Nu verzogt ik van zyn Majesteit een vrygeleibrief om weder veiligh uit dit Ryk naer myn vaderlant te keeren, waer op ik tot antwoort kreegh dat ik het hebben zou. Ontrent elf uren vertrok zyn Majesteit weder van daer, en ik te gelyk met den Resident naer zyne woning, daer wy dien dagh vrolyk doorbragten, zynde ik wel vernoegt over de eere, my aen dit Hof bewezen. [...]

Eer ik van Moskow afscheide zal niet ondienstigh zyn te melden het stichten eeniger gebouwen, dat sedert myn vertrek naer Persie geschiet is. Dat my allereerst aenmerkingswaerdigh voorquam, was een groot gebou van steen, dat voor zeven jaren is begonnen aengelegt te worden tot een Munt, en sedert anderhalf jaer is verandert en verbetert van eenige vertrekken om te dienen tot een groote Apoteek. Het gebou is prachtigh en hoogh opgetrokken, hebbende eenen fraejen tooren op de voorste party. Het staet ten Oosten buiten het slot of kasteel ter plaetse daer de Hoender- en duivemarkt geweest is. Het heeft in 't geheel twee verdiepingen, en boven naer den tooren vyf verdiepingen boven elkander. Als men eerst door de groote voorpoort ingekomen is, vint men zich in een opene plaets. Dan gaet men langs eenen breeden trap opwaerts. Hier is het eerste vertrek de Apoteek, die 15 goede schreden diep, en 20 breet

* Prepresenske: Preobrazjenskoje

* Serraglio: serrail; vrouwenverblijf

* den staet des Konings van Bantam: de hofhouding van de sultan van Bantam op Java

[p. 94]

is. Het is hoogh van verdieping koepelswyze, dat in Fresko, toen ik daer was, beschildert wert. De zydemuren zyn met hooge glaze vensteren. De overige zullen met schoone Chineesche potten, die reedts volgens overgezondene modellen gekomen zyn, bezet worden. Op elken pot is volgens de Chineesche wyze voor een gedeelte met gout ingebrant het wapen zyner Czaerse Majesteit. Dit vertrek heeft twee deuren, door welker eene men in de kamer gaet, daer de voorraet van kruiden legt. Door de andere gaet men in de Prikaes of kanselery. Beide deze gestichten zyn fraei en groot, koepelswyze ook gemaekt, en hoogh van verdiepinge. Nogh is 'er diergelyk een vertrek geschikt tot het stookhuis, een ook voor de Boekery, en zeltsame gewassen en dieren, die hier bewaert worden. Nogh zyn'er verscheide andere vertrekken, waer onder een ten dienst is van den President of Doktoor. Een ook voor den Apotekaris, de gezellen, en jongens. Deze alle zyn aen eene en de zelve zyde. Onder dezelve zyn verscheide zeer groote en schoone kelders. Over de Prikaes of kanselery heeft deze Doktoor het bewint. Na hem volgt een Onderkanselier en andere luiden van de pen. Deze Doktoor heeft wyt uitgestrekte magt over alle die onder hem staen, zoodat hy hen met de doot vermagh te straffen, alsze die quamen te verdienen. Uit deze kanselarye worden alle Artsen, Kruitbereiders en Wontheelers betaelt. Het getal der Apotekers hier aen behoorende bestaet in agt, vyf gezellen, en nogh over de veertigh, die hier toe arbeiden. Want hier gaet veel om, dewyl de gansche krygsmagt, zoo te water, als te lande hier uit met geneesmiddelen moet verzien worden.

Deze Doktoor of Opperbewintsman is een Engelander, genaemt Robbert Areskine, latende zich gebruiken voor Lyfarts zyner Czaerse Majesteit, van wie hy volgens geslotene verbintenis jaerlyx vyftien hondert goude dukaten tot een wedde trekt. Sedert vier jaren is hy hier gekomen, en heeft veel achting onder de menschen gewonnen niet alleen om zyne ervarenheit en wetenschap, maer ook om zyne minzaemheit en beleeftheit. Toen hy dit groot werk stont aen te vangen, heeft zyne Majesteit hem beschonken met een gift van tweeduizent Ryxdalers, om hem aen te moedigen tot voltooijing van dit nutbare werk. Hy maekte staet, toen ik daer was, dat hy binnen een jaer tydts alles zou volbragt hebben. Hy was ook bezigh met alle de voornaemste kruiden, zoo die hier ontrent als die in de wildernis groejen, te doen opzoeken. Deze kruiden en bloemen wel gedroogt leide hy op papier zodanigh vast, datmen ze daer even kon aflichten, het welk sierlyk was uitgewerkt. Ik heb reets een groot boek met dusdanige kruiden belegt by hem gezien. Hy vertoonde my ook een groot stuk bruin broot, dat in steen verandert was, gelyk men veele andere dingen op deze wyze in steen verandert vint. Hy nam ook in overlegh eenigh volk naer Siberie te zenden, om daer kruiden, bloemen, en wat van die natuur is, te doen opzoeken. Tot deze Apoteek worden ook enkel twee tuinen onderhouden.

[p. 95]

Sedert myn vertrek naer Persie is hier ook opgerecht een Gasthuis voor zieken en gequetsten, zynde in de lengte van hout gebout ten N. Oosten der Duitsche Slabode aen de rivier Jouse. Het bestaet in twee partyen. In de eerste vint men zeven bedtsteden, elke voor twee personen, en in het midden negen, elke voor een mensch: aen de vensterzyde weder tien, elke voor twee menschen. Zoo is ook de andere party. Elke party heeft drie ovens of stoven. Tusschen de twee verdiepingen is de Snykamer. De bovenste verdieping bestaet in veel kleene kamers, als een voor den Arts van het Gasthuis, een tot dienst van den Apoteker, en een voor de Wontheelers. De Apoteek bestaet in drie kamers. Twee zyn'er voor de geneesmiddelen, en een voor de droogen en kruideryen, waer van de geneesmiddelen toegestelt worden.

Hier nevens is een Lakenbereidery opgerecht, en daer toe een meester uit Hollant ontboden. Ook een Spiegelmakery, by het Jufferenklooster aen ginse zyde der rivier Moscua. Hier worden allerhande spiegels gegoten, zelfs die drie ellen en een vierde hoogh^* zyn. Men was toen ook bezigh met de stadt om den rooden muur, Kitaei genaemt, te versterken, meest aen de Oost- en Noortzyde, ook met eenige vastigheit aen het Slot te brengen. Hier by hebben de drie Jesuiten, die hier zyn, twee Hoogduitsche, en een Engelsche, een kleene kerk van steen in de Duitsche Slabode gebout, die reets ten deele van binnen in Fresco beschildert is. Men sprak toen ook van de Drukkery te verzien van Latynsche letteren, om daer boeken en andere dingen mede te drukken, die hier toe reets uit Hollant waren aengekomen.

Nu gingh het jaer 1708 in, wiens eerste dagh met vreugde geviert wert, wordende des avonts binnen de stadt een groot vuurwerk aengestoken op dezelve plaets, die ik voorheen betekent heb. Zyn Majesteit had hier toe een deftige maeltydt binnen de daer staende logie doen vervaerdigen. Eenige dagen daerna onthaelde zyn Majesteit het zelve gezelschap binnen de Duitsche Slabode in het huis van den meer gemelden Heer la Fort, dat nu toebehoort aen den Vorst Alexander Danielewits die Mensikof, die het met daer nogh aen te bouwen aenzienlyker gemaekt heeft. Na den maeltydt begon de Czaer de overzeesche Koopluiden te vereeren met zyn bezoek, komende dus des avonts met zyn gewoonlyk gezelschap by den Heer Resident, op dezelve wyze, als ik verhaelt heb in de beschryvinge van myn eerste verblyf alhier. Na twee uren verblyfs vertrok hy weder van hier, om nogh ander bezoek af te leggen, dat dien avont ophielt. Want hy stondt, gelyk de spraek gingh, binnen twee of drie dagen naer het leger te vertrekken. Ondertusschen quam de Heer Grundt, afgezant van den Koningh van Deenmarken, hier aen.

In het laetste dezer maent quamen de meeste overzeesche Koopluiden van Archangel weder hier, hebbende door de groote sneeu en harden wint zulk een quade reize gehadt, als in veele jaren niet gebeurt was.

* drie ellen en een vierde hoogh: ca. 2,25 m hoog

[p. 96]

Den 6 van February werden hier nogh 70 van de voornoemde Astrakanse rebellen²¹ onthooft, en zes gerabraekt, zynde weinigh dagen te voren nogh 45 derzelve buiten de poorten der stadt opgehangen.

Eindelyk geraekte ik aen myne twee Vrygeleibrieven, en nam afscheit van den Resident, en alle myne goede vrienden, dewyl ik vastgestelt had den tienden der maent te vertrekken. Hier toe hadden wy, gelyk het gebruik is, de voerluiden tot Koningsbergh^* aengenomen. Volgens afspraek begaf ik my op den gestelden dagh naer het Hof van den Engelschen Afgezant, daer al de natie zich liet vinden. Wy bragten den avont in vreugde door, en maekten ons gereedt om te gelyk met alle de sleden te vertrekken.

Wy trokken den 21 des morgens ten 6 uren weder voort, en quamen ten 3 uren in het dorp Molludesna^*, van waer de Vorst Alexander dezen morgen ter zyden af vertrokken was. Dit en de hier ontrent gelegene dorpen stonden reets ten deele in den brant, die door de Russen met voordagt gesticht was, die al wat zy niet met zich voeren konden in brant staken, om den Zweeden de middelen van leeftogt te benemen. Een beklaegelyke zaek zeker voor den ingezetenen dezer gewesten, daer men zyn groot leet aen zag. Meenigte van Poolsche boeren schuilden in de bygelegen bosschen, daer ze zich versteken hadden. Anderen zagh men met het weinige, dat zy uit den brant met zich konden voeren, nevens hun vee wechvluchten. Eenigen ook stonden vol droefheit, en zagen hunne brandende huizen met betraende oogen aen, naeulyx wetende werwaert zy zich wenden hadden. Anderen stelden zich bloot voor hun nootlot, wachtende vol vrees den vyant af, die hen stont te verdelgen. In dezen droevigen schyn van zaken werden onze voerluiden met zulk eene vreeze bevangen, datze bitterlyk begonnen te weenen, en ons met smeken aen te gaen, dat wy hen niet verder met ons wilden doen reizen, maer hen te rug laten keeren. Geraekt door medelyden stonden wy hun verzoek toe, en besloten, zoo als wy hier midden in dit brandende dorp stonden, zonder hun de reize voort te zetten.

Wy verstonden dat de Zweedsche Kosakken maer vier of vyf mylen van ons waren. Drie mylen weder te rugh gekeert zynde bleven wy in het huis van eenen Poolschen

21 In augustus 1705 brak er in Astrachan muiterij uit in een garnizoen Strelitsen. De aanleiding was dat de plaatselijke gouverneur de Strelitsen zover had proberen te krijgen hun baard af te scheren en westerse kleding aan te trekken. De gouverneur werd vermoord, en De Bruijn die in juli 1707 aankwam, trof geen van zijn vrienden uit zijn vorige bezoek. ‘Want die waren in de beroerten [...] door de oproerige strelsen of soldaten omgebragt’. De opstandelingen vestigden een eigen bestuur, maar in maart 1706 moesten zij zich overgeven aan de troepen van de tsaar. Honderden opstandelingen werden terechtgesteld.

* Koningsbergh: Königsberg; ten tijde van het communistisch regime Kaliningrad genoemd.

* Molludesna: Molodechno

[p. 97]

Edelman tot negen uren, wanneer het in brant gestoken wert. Wy reden nogh drie mylen voort, en quamen aen een adelyk huis, dat nogh grooter, en op de wyze eener sterkte gemaekt was, waer in de Overste Geheim met eene bezetting lagh. Deze Heer riet ons, dat wy daer niet lang zouden vertoeven, dewyl de voortroepen der Zweden in korten tydt te gemoet gezien werden. Wy aenvaerdden zynen goeden raedt, en vertrokken ten negen uren van daer. Rydende voorby twee of drie posten, daer soldaten lagen, quamen wy ten drie uren na den middagh by den Vorst Alexander Danielewits die Mensikof, tot Lescova, een adelyk paleis. Wy hadden gemeent hem eer aen te treffen, maer hy was telkens van twee of drie plaetsen vooruitgetrokken. Wy hadden een geleide van vier ruiteren uit de voorgemelde troepen by ons genomen, omdat wy ons afscheiden mosten van den ganschen hoop, om eenen anderen wegh bezyden af te nemen, langs welken wy by den Vorst quamen, van wien wy minnelyk ontfangen werden. De rede, die ons dreef om hem op te zoeken, was wel meest om uit hem te hooren, of ook mogelyk ware op de eene of andere manier over lant voort te raken, het zy met eenen anderen wegh te kiezen, het zy met eenen trompetter onder gunst van hem in het Zweedse leger te zenden, door wiens voorspraek wy veiligh de reize mogten vervolgen. Op het eerste antwoordde hy, dat het doortrekken onmogelyk was, dewyl'er nergens een plaets was, daer men zekerheit hebben konde, dewyl de Zweedsche troepen alles bezet hadden. Op het laetste, dat aen geenen trompetter gehoor verleent wert, dewyl zy reets al twee of drie, zoo trompetters als tromslagers, die afgezonden geweest waren, doot geslagen hadden, hier mede toonende dat ze geene boden ontfangen wilden. Hy kon derhalven, wat hem aenging, ons niet anders raden dan weder naer Moskow te keeren. My inzonderheit riedt hy dit aen, wetende dat ik de zeltsame dingen, in Persie en Indie verzamelt, met my voerde. Ik bedankte hem, en deed een kort verhael van de gedane reize, en hoe verre die zich uitgestrekt hadt. Hy maende ons toen aen twee of drie dagen met hem voort te trekken, om beveiligt te zyn tegen de Poolsche boeren, die zich meer dan tweeduizent sterk onthielden^* in de bosschen, die wy hadden door te trekken. Want hier warenze in gevlucht, en loerden op de voorbygangers om, zoo de kans zich wel opdeed, hun alles te benemen wat zy krygen konden. Zeker wy waren wel hoogh verplicht aen de goede voorzorge van dezen Vorst. Want hier ontfing hy de tyding dat de voortroepen der Zweeden drie uren na ons vertrek van het laetst gemelde adelyk huis waren aengekomen, en wel 100 Russen, die zy daer vonden, hadden dootgeslagen. Wy trokken dan met onze pakkaedje na een uur tydts voort onder de bescherminge van hem en zyn lyfwacht. Ons vertrek dus verhaest wordende, wert dit paleis, gelyk de vorige plaetsen, in brant gestoken, zonder dat het hooi, dat' er in lagh, daer eens uitgenomen

* onthielden: ophielden

[p. 98]

wert: waer door de vlam zoo snel voortsloegh dat de Vorst naeulyx tydt hadt om met zyn goedt zich daer uit te begeven.

Noodgedwongen moest De Bruijn met zijn gezelschap terug naar Moskou. Opnieuw ging hij naar Archangel. Eind juni 1708, ruim twee maanden later dan bedoeld, reisde De Bruijn over zee via de Noordkaap naar Amsterdam, waar hij op 9 oktober aankwam.

Hier verstond ik dat de dingen, door my uit zinlykheit opgegaert, en van Batavie afgezonden, op het Oostindisch huis reets een jaer langh waren bewaert geweest door de goede voorzorge van den Edelen Grootagtbaren Heere den Burgermeester Witsen, aen wiens goedtheit ik my doorgaens zeer verpligt gevonden heb. Ik vond ook de brieven aen my gericht zoo van den Heer van Hoorn^*, Generael van Indie, en anderen, onder de bewaringe van dezen Heere, die ook het beelt van Persepolis, waer van ik hier boven gemelt heb, wel ontfangen hadt. Eenige dagen doorgebragt hebbende in deze groote stadt, om myne vrienden en bekenden te bezoeken, begaf ik my naer 's Gravenhage, myne Geboorteplaats, daer ik den 24 der maent des morgens ten negen uren gelukkigh aenquam, wordende van myne vrienden met vreugde bewelkomt, die zoo veel te grooter was, omdat de tyding van myn doot al eenige malen in 't Vaderlant was verspreit geweest. Ik zeker, die niet alleen myne Reize van negentien jaren, waer van ik de beschryvinge heb uitgegeven, maer ook deze van zeven jaren en ontrent drie maenden, zoo gelukkigh had afgelegt, vond my wel diep verplicht om de Goddelyke goetheit en genade te bedanken, waer door ik niet alleen ontgaen heb zoo veele gevaren, als den Reizigers, in vremde en onbekende landen, over 't hooft hangen, maer ook vele zegeningen, en goet onthael alom genoten heb. Myne dankzeggingh had

* Heer van Hoorn, Joan van Hoorn (1653-1711), gouverneur-generaal in dienst van de VOC in Batavia. De Bruijn had van 24 februari tot 13 augustus 1706 van diens gastvrijheid genoten, waar hij Van Hoorn ook schilderde. Het portret hing in de raadszaal van het regeringsgebouw in Batavia. Een kopie ervan hangt in het Rijksmuseum in Amsterdam.

[p. 99]

zich ook zoo veel verder uit te strekken omdat myn doorgestane arbeit niet vergeefs was geweest, en de zeltsaemheden van vremde gewassen en dieren, en aftekeningen van al wat opmerkelyks van my gezien was te water en te lant, niet tegenstaende zoo veele sukkelingen en ongemakken, behouden waren overgevoert en onbeschadigt gebleven. Aen u, myn waerde lezer, zal ik my ook verplicht rekenen, indien gy dit verhael myner Reizen met zulk eenen lust zult ontfangen en doorloopen, als het van my met liefde, met vlyt, met vermaek, en zware kosten is opgestelt, en der gedachtenisse myner lantgenooten aenbevolen.